“Qorxulu nağıllar” – uşaqlar üçün tərbiyə və mənəvi zənginlik mənbəyi

Öz dövrü üçün müasir mövzuda yazılmış və oxucuların böyük marağına səbəb olmuş məşhur “Qorxulu nağıllar” uşaq jurnallarının ən nümunəvi nəsr əsərlərindən idi. “Məktəb” ilk nömrəsindən başlayaraq oxucuların rəğbətini qazandı. Xüsusilə, 1912-1913-cü illərdə “Məktəb” jurnalının hər bir nüsxəsi məktəbli uşaqlar tərəfindən böyük maraqla oxunur, əldən-ələ gəzirdi. Görkəmli yazıçı və maarif xadimi Süleyman Sani Axundovun “Qorxulu nağıllar”ı jurnalda məhz bu illərdə dərc olunmuşdu.

Yeri gəlmişkən qeyd edilməlidir ki, hələ keçən əsrdə (XX əsr – İ.Q.) rus ədəbiyyatında “Qorxulu nağıllar”ın uşaqlar üçün əhəmiyyətli olub-olmaması məsələsi ətrafında uzun mübahisə gedirdi. Bəzi müəlliflər qəti surətdə bildirirdilər ki, “Qorxulu nağıllar” uşaqların gələcək inkişafına yalnız mənfi təsir edə bilər. Lakin demokratik ədəbi tənqid bu yanlış fikrin qarşısını vaxtında aldı və göstərdi ki, həyatın qaranlıq tərəfini maraqlı səhnələrlə, “qorxulu nağıllar” vasitəsilə uşaqlara çatdırmaq nəinki ziyanlıdır, əksinə, faydalı və vacibdir. Təqdirə layiqdir ki, bu tipli əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatında ilk dəfə S.S.Axundov kimi görkəmli sənətkar yazmışdır. Onun uşaq hekayələrini nağıllar əsasında yazması xalq ədəbiyyatının böyük tərbiyəvi əhəmiyyətindən bəhs edərkən yazırdı: “Mən qəti surətdə xalq nağıllarını uşaqlar üçün yazılmış olan hekayələrdən dəfələrlə üstün tuturam”.

Pedaqoji fikir tariximizdə maarif xadimi və müəllim kimi tanınan S.Sani, eləcə də “Məktəb”in redaktor və naşirləri Qafur Rəşad Mirzəzadə və Əbdürrəhman Əfəndizadə yaxşı bilirdilər ki, başqa realist əsərlərdə olduğu kimi, “hər bir nağılda həqiqət ünsürləri vardır”. Onlara öz pedaqoji təcrübələrindən məlum idi ki, nağıllar və nağıl səpkisində yazılmış rəngarəng hekayələr uşaqların dünyagörüşlərinin genişlənməsində, əxlaqi və mənəvi inkişafında mühüm rol oynayır. Bu cür əsərlərdə əsasən mövcud həyatda gördüklərimizin əksinə olaraq, hər şeyə xeyirxah gözlə baxılır, gözəl arzulardan danışılır. Burada doğrunun yalana, işığın qaranlığa qalib gələcəyinə inam görünür. Jurnalların nağıl tərzində yazılmış hekayələrə xüsusi yer verməsi həm də bununla izah olunmalıdır.

“Qorxulu nağıllar” içərisində ən kamil hekayə olan “Qaraca qız” uşaqlara humanizm, dostluq və yoldaşlıq hissi aşılayır. Usaqların daxili aləmi, onların mənəvi gözəlliyi, həyatı, insanlığı sevmək və qiymətləndirməyi bacarmaq qabiliyyəti “Qaraca qız”da daha mənalı verilmişdir. S.S.Axundov burada da sinifli cəmiyyətdə qeyri-bərabər hüquq normalarını, onun törətdiyi fəlakətləri qələmə almışdır. Müəllif hər cür fəlakəti mövcud cəmiyyətdən doğan bəla kimi təqdim edir, uşaqlar bu bəlalara qarşı hazır olmazsa, ruhdan düşməməyə çağırırdı. Bu cəhət yazıçının “Nurəddin”, “Əhməd və Məleykə”, “Əşrəf” hekayələrində də öz əksini tapır. “Qaraca qız” xüsusilə maraqlıdır. Körpəlikdən ata-anasını itirən Tutu uzun əziyyətdən sonra Piri babanın himayəsinə keçir. O, gözüaçıq bir uşaq kimi həyatın hər iki tərəfını düşünür və görür ki, tüfeyli Hüseynqulular cah-cəlal içərisində yaşadığı halda, Piri babalar çətinliklə dolanırlar. Lakin Tutu bunu da hiss edir ki, rəfiqəsi Ağca bu cah-cəlal içərisində qəfəsdə quş kimi çırpınır, o isə heç olmazsa, gözəl təbiətin qoynunda azad nəfəs alır. Oxucu bu qənaətə gəlir ki, insanların mənəviyyatca müxtəlifliyi qeyri-bərabərlikdən, birinin ağa, digərinin nökər olmasından doğur. “Qaraca qız” ideya və təsir qüvvəsi ilə dolğun olduğu kimi, bədiilik ve sənətkarlıq cəhətdən də mükəmməldir. “Məktəb” yazırdı: “Keçən yanvardan bu yanvara qədər “Qorxulu nağıllar” ünvanlı yazıla-yazıla gələn, bu gün tamam olan bu hekayədə möhtərəm mühərririn nə qədər məharətli və qüdrətli bir hekayənəvis olduğunu bildirir. Bu hekayəni diqqət ilə mütaliə buyuranlar görərlər ki, burada millətimizin bir çox sifətləri, məişət və əhval-ruhiyyələri çocuqları anlaya biləcəkləri açıq və sadə dillə bəyan edilmişdir. Milli hekayə böylə olar. Hekayə yazmaq həvəsində olan cavanlarımız möhtərəm Süleyman Sani cənablarını təqlid edərlərsə, qazanclı çıxacaqlarına şübhə edilməməsinə gərəkdir”.

“Nurəddin” hekayəsində “Yaxşılığa yaxşılıq hər kişinin işidir, yamanlığa yaxşılıq ər kişinin işidir” və “Yaxşılıq elə at dəryaya, balıq bilməz, xalıq bilər” atalar sözləri əsas götürülsə də, feodal-patriarxal cəmiyyətin bəzi çətinlikləri, ailə-məktəb münasibətləri və tərbiyə məsələləri burada da öz əksini tapır. Bir də hekayədən məlum olur ki, Nurəddin tək yaxşılığa görə deyil, qoçaqlığına, cəsarətliliyinə görə də fəlakətdən qurtarır.

S.S.Axundov bu əsərdə gənc nəsli oxumağa həvəsləndirməklə, buna maneəçilik törədənlərə mənfi münasibətini bildirirdi. Nadan Molla İmamın aşağıdakı sözləri avamlığın nəticəsi idi: “Tanrıqulu, nəbadə oğlunu uşqolaya qoyasan. Orada müsəlman uşaqlarının başlarına tük qoydurub, şapka qoyurlar. Oxuduqları da Sədi, Hafiz əvəzinə başdan-ayağa tülkü-çaqqaldır”.

Üç nəslin “Qorxulu nağıllar”da qarşı-qarşıya təsviri diqqəti cəlb edir: körpəlikdən faciələr görmüş, kiçik uşaqlar, həyatın hər cür ağrı-acısını dadmış xeyirxah, müdrik qocalar və yelbeyin, tüfeyli cavanlar... Piri baba Tutunun (“Qaraca qız”), Həsən lələ Əşrəfin (“Əşrəf”), İmamverdi kişi Qara Hüseynin, Hacı Rəhim isə Nurəddinin (“Nurəddin”) çətinlikdən qurtarması üçün xeyirxah təşəbbüs göstərir, kömək edirlər. Yusif, Pəricahan, Hüseynqulu, Gülpəri və Əmiraslan kimi tüfeylilər öz çirkin əməllərinə peşman olurlar. “Balaca adamlar”da Tutu, Zeynəb və Abbas məhv olsalar da, öz qoçaqlığı, əməksevərliyi, saflığı ilə daha da yüksəlirlər.

“Qorxulu nağıllar”da diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri də S.Saninin çox vaxt oxucuya mədəni, tərbiyəli və səmimi ailələr təqdim etməsi, onların gözəl rəftarını, qarşılıqlı mehriban münasibətlərini nümunə verməsidir. Ziyalı Səmədin hər axşam uşaqlarını başına yığıb onlara maraqlı hekayələr danışması, ibrətamiz fikirləri uşaqların nəzərinə çatdırması (“Qorxulu nağıllar”ın hamısında), Tutunun Piri babanın yanında doğma övlad kimi böyüməsi (“Qaraca qız”), atanın öz uşağını məktəbə qoyması onun xahişinə məmnuniyyətlə əməl etməsi (“Nurəddin”), kiçik uşaqların analarına kömək edərək meşədən odun daşıması (“Abbas və Zeynəb”), yeni tipli məktəblər, təlim-tərbiyə haqqında ibrətli söhbətlərin verilməsi (“Nurəddin”, “Əsrəf”) və başqa xüsusiyyətlər S.Saninin pedaqoji təcrübəsi, müəllimlik fəaliyyəti, eləcə də “Məktəb” jurnalının ümumi qayəsi ilə bağlı idi. Çünki yazıçı yaxşı bilirdi ki, uşağın tərbiyəsində müəllimlərlə bərabər ata-anaların mühüm rolu vardır. Səməd, Nurəddinin anası Həlimə, Əşrəfin anası Nəcibə, Həbibulla, Gülsüm, Sofiya Alekseyevna, Nikolay İvanoviç surətlərini yazıçı nümunəvi valideynlər kimi vermişdir. Onlar özləri elmi və maarifi qiymətləndirdikləri kimi, uşaqlarını da bu ruhda böyütməyə çalışırlar.

S.Saninin uşaq hekayələrindəki “yamanlığa yaxşılıq” çağırışı L.N.Tolstoyun “şərə müqavimət göstərməmək” ideyasına da yaxın idi. Lakin bu cəhət L.Tolstoyun təsirindən daha çox xalq ədəbiyyatında “yaxşılığa yaxşılıq hər kişinin işidir, yamanlığa yaxşılıq ər kişinin isidir” – kimi məsələlərlə, Sədinin “Gülüstan” və “Bustan”dakı nəsihətləri ilə bağlı idi.

S.S.Axundovun “Qorxulu nağıllar” başlığı ilə gedən hekayələri bu gün də Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində layiqli yer tutur. Tanınmış yazıçı, dramaturq, pedaqoq A.Şaiq bu hekayələrin əhəmiyyətindən bəhs edərkən yazırdı: “Mən onun əsərlərini, xüsusən usaqlar üçün yazdığı hekayələri oxuyanda bir çox müasirlərindən fərqləndiyini gördüm. Onun dilində olduğu kimi, əsərlərinin tənqidindən çox nəsihətlə, müsbət həyat hadisələrini göstərməklə oxucusuna təsir etməyə çalışırdı. Onun əsərlərində satira yox, lirika hakim idi”.

Gülnar İBRAHİMOVA,

Azərbaycan Müəllimlər

İnstitutunun magistrantı

525-ci qəzet.- 2009.- 11 noyabr.- S.6.