SONU
OLMAYANIN BAŞLANĞICI
Füzuli nə deməkdir?
Bu sualın birbaşa lüğətə söykənən cavabı var ki, onu Füzuli özü də yazıb, bizdən əvvəl çoxları da söyləyib, biz də yozmuşuq.
Ancaq "Füzuli nə deməkdir?" sorğusunun məntiqdən, mahiyyətdən qaynaqlanan cavabı (daha doğrusu, saysız cavabları) da var ki, yüzillərcə hər kəs o sualı öz duyduğu və anladığı səviyyədə açmaq təşəbbüsündə olub, gələcəkdə də bu cavabaxtarmalar şübhə yox, davam edəcək.
Elə Füzuli özü də ömrü boyu həmin suala cavab gəzib, ömrünün ən müxtəlif dönəmlərində gizlincini bilmək istədiyi bu sorğunu elə özünə yönəldib.
Hər dəfə də ayrı-ayrı cavablara gəlib çıxıb:
Mən ol bülbil-i gülşən-i aşina,
Ki qürbətdə qalmış əsir-i bəlayəm.
Bu, bir cavab, bu da bir ayrısı:
Mən kiməm? Bir fəqir-i bisər ü pa,
Kəmtərin bəndə vü kəminə gəda.
Sayir-i (seyredən – R.H.) kargah-i səbr ü sükun,
Salik-i (yolçu, təriqətçi – R.H.) şahrəh-i fəqr ü fəna.
Yenə həmin sual, amma başqa cavab:
Mən kiməm? Bir bikəs ü biçarə vü bixaniman,
Taleyim aşüftə, iqbalım nigun, bəxtim yaman.
Yenə də həmin sual və o suala cavab tapmaqda aciz qaldığı məqam:
Öylə sərməstəm ki, idrak etməzəm dünya nədir,
Mən kiməm, saqi olan kimdir, mey-i səhba nədir.
Lakin Füzuli kimdir, Füzuli nədir sualına bir cavab var ki, bütün zamanlar üçün, bəlkə də, cavabların ən dürüstü, ən çək-çevirsizidir.
Mən kiməm sualına hətta Füzulinin özünün verdiyi cavabların hansıylasa razılaşmayıb Ustadın özüylə də mübahisəyə girişməyin yeri varsa da, mübahisəsiz saydığımız cavab qeyd-şərtsiz qəbul edilməyə məhkumdur.
Füzuli kimdir, Füzuli nədir?
Füzuli şeirdir!
Füzulinin bütün yazdıqları bədii əsərlərdir.
Hətta nəsri də şeirlidir.
"Şikayətnamə"ni alın, içərisinə şeirlər səpilib.
"Səhhət və Mərəz"i götürün. Ruhun, Eşqin, Hüsnün, Fərəhin, Məhəbbətin... hərəsinin bir canlı insan cildinə girərək dilə gəldiyi tamaşanın qoynuna düşəcəksiniz.
Nəzmlə yazdığı məktubları öz yerində, amma nəsrlə qələmə aldığı məktubları oxuyun – onları da şeir tikələriylə naxışlayıb.
Bir sözlə, iliyinəcən şeirləşmiş, şeirin taydaşı, anlamdaşı rütbəsinə dikəlmiş Füzulinin bütün yazdıqları şeirdir, şeirlidir, şeir ovqatlıdır – bircə əsərindən savayı.
Ustadın tək əsəri var ki, nə içərisində şeir var, nə də həmin yadigar bədii əsərlər cərgəsinə qatıla bilər.
O saxlanc bir elmi əsərdir və bu qəbil qələm bəhrələrinə də orta çağda "risalə" deyiblər.
"Mətlə ül-etiqad"!
Ancaq həmin şeirsiz əsər Füzulinin başdan-başa şeir olan bir ayrı məcmuəsi – "Hədis-i ərbəin" və nəsrlə yazılsa da, əvvəldən sona 540 parça (14-1 ərəbcə, qalanı ana dilində) şeirlə süslənmiş digər əsəri "Hədiqət üs-süəda" ilə bilavasitə bağlıdır.
Və bu 3 əsərin bir körpüsü var – azərbaycançılıq.
İyirminci yüzildən düşüncəmizdə və dilimizdə bol-bol təkrarlanması vərdişləşmiş bu kəlməni və qavramı onaltıncı yüzildə Füzuli başlıca məfkurə və yazı hədəfinə çevirmişdi.
O, "Hədiqət üs-süəda"nı, "Hədis-i ərbəin"i və "Mətlə ül-etiqad"ı eyni bir amalı gerçəkləşdirməkçün qələmə aldı.
Ondan əvvəl də dönə-dönə həm şeirlə, həm nəsrlə məşhur məcmuələrə çevrilmiş 40 seçmə Peyğəmbər hikmətini duyğulu, şux misralara döndərdi ki, soydaşları Ulu Məhəmmədin müdrik sözlərini bu minvalla rahatca əzbərləyib yadda saxlasınlar və elçi, vətənpərvər şair məqsədini dördlüklərə yazdığı qısaca önsözdə də açıqca elan etdi: "Ümum feyz üçün tərcüme-yi türki olunur".
"Hədiqət üs-süəda"nı ona görə yazdı ki, soydaşları İmam Hüseyn müsibətini başqa dillərin vasitəçiliyi ilə deyil, öz dillərindəcə oxusunlar, doğma dillərinin digər dillərdən qətiyyən əskik olmadığına şahid kəsilsinlər.
"Mətlə ül-etiqad"ı da ona görə qoşub-düzdü ki, İslama tapınmış soydaşları dinə kor-koranə sitayiş etməsinlər, bu dinin tarixini, fəlsəfəsini, mahiyyətini dərk etsinlər. Dərindən-dərinə duyandan sonra səmimiyyətlə onu daha artıq sevsinlər.
Ona görə də Füzulinin bu 3 əsəri zəncir həlqələri kimi bir-biriylə vəhdətdədir və mövzu din olsa da, məqsəd yurddaşlarının maariflənməsinə xidmətdən ibarətdir.
Sətirlərindən qan-yaş daman "Hədiqət üs-süəda"da Füzuli Kərbəla hadisəsini təsvir edərkən daha çox Vaiz Kaşifinin "Rövzət üş-şühəda"sına sadiq qalsa da, yalnız ona bel bağlamamışdı, müxtəlif məqtəlləri vərəqləmək və tutuşdurmaqla yanaşı, ayrı-ayrı tarixi mənbələri də nəzərdən keçirmişdi.
Həmin Füzuli araşdırmaçılığının əks-sədası "Hədiqə"dəki bu Azərbaycançı parçadan da eşidilməkdədir: "Bu vaqiə səbah-i cümə əşər-i Məhərrəm, hicrətin altmış altıncı yilində vüqu buldu. Və ləşkər-i müxalif bir rəvayətdə on yeddi bin nəfər və bir rəvayətdə otuz bin nəfər, amma əsəhh-i əqvalla igirmi iki bin mübariz olub və ləşkər-i İmam bir qövllə səksən nəfər və bir qövllə yetmiş iki nəfər olub, otuz iki atlu və baqi piyadə idi.
Və əksər-i rəsaildə icmal ilə şərh etmişlər, amma Həzrət-i Mövlana Hüseyn Vaiz əleyhirrəhmə fil-cümlə təriq-i təfsil tutmuş".
Füzuli "Rövzət üş-şühəda"dan bəhrələnmə əsnasında bir çox məqamları ixtisara salıb, hansısa təfərrüatları çıxdaş edərək mətləbi yığcamlaşdırıb. Amma 72 şəhidin son saatlarının təsvirində xülasələşdirməyə üstünlük vermiş başqa məqtəllərə yox, geniş bəhs etməyi lazım bilmiş Kaşifiyə arxalanıb.
İnanıram ki, bunun ümdə səbəblərindən biri Füzulini həmin əsəri ana dilində yazmağa səfərbər etmiş yurdçu, xalqçı hissiyyatdan rişələnir.
Eyni mövzulu başqa əsərlərin xeylisində həmin 72 nəfər arasında iki azərbaycanlının və Faris adlı bir türk qulamın olmasının ayrıntılarıyla rastlaşmırıq, bəziləri onları heç yerli-dibli xatırlatmır. Lakin Kaşifi bu barədə yerli-yataqlı söz açır və Füzuli də anadilli məqtəlçilikdə ilk dəfə olaraq Kərbəla savaşındakı 3 türkün şücaətini heyranlıqla tərənnüm edir.
Yurddaşlarını qələmiylə şərəfləndirməyin belə münasib girəvəsini Füzuli kimi elsevər əldən buraxardımı?
"Hədiqə"də hər igidin meydana atılması ayrıca anılır.
Biri haqqında geniş, hansınınsa barəsində yüyrəkcə nəql edilir. ...Ömər ibn Xalid, Səd Hənzələ, Ömər bin Abdulla Rəmhi, Vəqqas bin Malik döyüşə qatılırlar, canlarını fəda edirlər və onların hər birinin rəşadəti bircə cümlədə əks edilir.
Onların ardınca isə şəhidlik növbəsi soydaşımıza yetişir.
Və Füzuli daha bircə cümlə ilə doymur, azərbaycanlı döyüşçünün gah qılınc çaldığını, gah oxlarıyla düşmənləri xar etdiyini, nəhayət, yaralarından axan qanın onu zəif salması ucbatından atdan yıxılanda İmamın bir silahdaşıyla onu döyüş meydanından qırağa çəkdiyini, qibləgahının qucağında keçinərkən Müslümün son nəfəsində ölümü təbəssümlə qarşıladığını hərarətlə qələmə alır və bu ürəkparçalayan hüznlü parçaları iki cüt beytlə də bəzəyir: "Andan sonra Müslim-i Azərbaycani saqi-yi bəzm-i rəzm olub nəre-yi məstanə ilə günbəd-i gərdunə sədalar buraxub çox bixəbərləri cam-i fənadan sərməst etdi. Gah şəmşir-i atəşbarla rəzm edib, gah tir-i tizrəftarla müharibə qılurkən kəsrət-i cərahətdən zəf olub mərkəbindən düşdü.
Həzrət-i İmam və Həbib Müzahir üzərinə gəlib anı mərəkədən çıxarıb səf-i sipahə yetirdikdə hənuz həyatından bir rəməq (son nəfəs – R.H.).
Həzrət-i İmam ayıtdı: "Ey Müslüm, əhl-i behiştə salamım yetir ki, bən dəxi mütəaqib (ardınca – R.H.) gəlməkdəyəm".
Müslüm göz açıb, təbəssüm qılıb bu məzmunla guya oldu ki:
Ey xoş ol saət ki, can sərf-i rəh-i canan ola,
Göstərib aşiq vəfa, məşuqinə qurban ola.
Həbibi Müzahir ayıtdı: "Ey Müslüm, əgər bilsəydim səndən sonra qaldığımı, iltimas-i vəsiyyət edərdim".
Müslüm ayıtdı: "Ey Həbib, vəsiyyət budur ki, Həzrət-i İmama canın fəda qılasan və anın xidmətin səadət-i dünya vü axirət biləsən".
Bu təkəllümdə ikən ahəng-i rövze-yi rizvan etdi.
Rəhmətullah-i əleyh.
Andan sonra anın nəqd-i pakı və xələf-i salehi meydanə girib baba-yi büzürgvarının intiqamını alıb bir şəqi (alçağın – R.H.) zərbətiylə bəzmgah-i bəqayə intiqal etdi.
Xoş ol arif ki, bildi mülk-i dünyanın sərəncamın,
Həyatından təməttö bulmayıb içdi əcəl camın".
Bu, İslam və Azərbaycan tarixinin hüznlü və şərəfli səhifəsidir.
Bu vərəqi tələsik örtmək olmaz.
Hələ vur-tut hicrətin 66-cı ilidir, İslam möhtəşəm dünya dininə çevrilməyin qanlı-qadalı, əzablı və mübarizəli yollarına yenicə başlayıb.
Və o müqəddimədə Azərbaycan möhürü, azərbaycanlı imzası var.
Dünya tarixindəki ən əzəmətli bir yaranışda – müsəlmançılığın ayaq üstə durub bərqərar olmasında soydaşlarımızın qanlarıyla qazandıqları payları var.
Bu iftixarlı gerçəyi gərək hər kəs bilə!
Həm də bu məslək fədaisi Müslüm Azərbaycani ali sərkərdəsi və ruhunun qibləsi İmam Hüseynə, əqidəsinə və yoluna elə aşiqdir ki, zərrəcə tərəddüdsüz öz canını da peşkəş edir, bu mübarək seçimi dostuna da vəsiyyət edir, oğlunun da həmin qeyrət imtahanında sidq-ürəkdən ölümün ağuşuna atılmasıyla, əslində, ikiqat şəhidə çevrilir.
Bir qədər sonra yenə növbəti cəsur şəhidlərin hərəsinə bircə cümlə ithaf edən, bəzən isə ikisini bircə cümlədə anan Füzuli ona bir köynək yaxın növbəti doğma türk şəhidə çatanda təəssübkeşliyini saxlaya bilmir, ixtiyarsız bu qandaşının həyatı haqqında da qısa bilgi verir, həmçinin, digər iki azərbaycanlı ilə bağlı parçada olduğu kimi, bu hissəsini də yanıqlı misralarla müşayiət edir: "Faris-i qulam dövlət-i pabusa müşərrəf olub ərz-i niyaz etdi:
Ey hərim-i dərgəh-i qədrində xadim sübh ü şam,
Şam bir Hindi kənizək, sübh bir Rumi qulam.
"Ya İmam-i zəman, feyz-i şəhadət xan-i ümum-i ehsan (şəhid olmaq ləzzəti hamı üçün ehsan süfrəsi – R.H.) açıb hər kim miqdarınca bəhrmənd olmaqdadır. Xazin-i gəncine-yi qəza fəth-i əbvab edib hər kim nəsib olmaqdadır. Bəndəyə dəxi bu səadət mətlubdur (arzu edir – R.H.)".
Həzrət-i İmam ayıtdı: "Ey Faris, sən İmam Zeynalabdinə mənsubsan, andan icazə istə".
Və Həzrət-i İmam Zeynalabdin ol əyyamda bimardı.
Faris xidmətinə müşərrəf olub icazət istədikdə ayıtdı: "Ey Faris, bən səni azad etdim, hala şüru-i müharibə (davaya başlamaq – R.H.) sənin iradətinə mütəəlliqdir".
Faris daxil-i silsile-yi əhrar olub (azad adamlar sırasına qoşularaq – R.H.), mərdanə meydanə girib səf-i əda-yi müqabil (düşmənlərin dəstəsi ilə qarşı-qarşıya – R.H.) durub bu məzmunla bir rəcəz inşa qıldı ki:
Bənəm Faris ol türk-i xəncərgüzar,
Ki Bəhramə tiğimdir ayinədar.
Bənə xidmət-i xanədan-i Rəsul,
Yetər paye-yi rifət-i iqtidar.
Səadət rəfiqim olub qılmışam,
Hüseyn-i Əli xidmətin ixtiyar".
Gah nizəsiylə, gah oxlaryıla, gah qılıncıyla düşmənə ölüm yağdıran, elə bu meydanda qulamlıqdan qurtularaq azad insanlar cərgəsinə qoşulan türk Faris də şəhidlik zirvəsinə ucalır.
(Bu da diqqətdən qaçmasın ki, sonra gələn digər mərd şəhidlərin hərəsi yenə qısa bir cümlə içərisində öyülür).
72 Kərbəla şəhidi arasındakı 3 türkdən Füzulinin xüsusi rəğbətlərini gizlətmədən bəhs etməsi, onları oxşayıb əzizləməsi qəlbin hökmüydü, daxilindəki vətənçi duyğularının coşmasının nəticəsi idi.
Elə həmin püskürən hisslər idi ki, bütövlükdə "Mətlə ül-etiqad"ın özünü ərsəyə gətirmişdi.
***
Fəlsəfi və dini mövzuda əsasən ərəbcə, qismən də fars və türkcə orta əsrlərdə yaranmış risalələrin sayı yüzlərlə yox, minlərlədir. Onlar əksərən həsr olunduğu sahənin qəliz suallarının təfsirinə yönəlmiş, sonralar həmin risalələrin özlərinə də bir çox şərhedici risalələr həsr edilmişsə də, çox öynə xüsusi hazırlığı olmayan oxucunun həmin əsərlərin iç qatlarına nüfuzu, məzmunu yetərincə qavraması narahat müşküllərə dirənir.
İndi, müasir dövrdə yox, lap orta əsrlərdə də bu çətinlik mövcud imiş.
Lakin Füzulinin ərəbcə yazdığı "Mətlə ül-etiqad fi-mərifət-il-məbdən vəl-məad" "Mənşə və qayıdış yerini tanımağa dair etiqadın başlanğıcı" adlı risaləsi həmin qəliz əsərlərin əksərindən fərqlənir.
Çünki elmi səciyyə daşısa da, bu risalənin təyinatı anlaşıqlı bir dərslik olmaq, etiqad əhlinə könül bağladıqları yolun ilkin və mühüm həqiqətlərini aydınlatmaqdır.
Əvvələn, Füzuli hər soydaşına faydalı bir işin qulpundan yapışmağı məsləhət görür və öz nümunəsinə əsaslanaraq belə bir inamını da ifadə edir ki, bir məslək ardınca gedən hər kəs istər-istəməz günlərin birində kainat, həyat, yaradılış, Xaliq haqqında düşüncələrə dalmalı olacaq. Və həmin məqamda mütləq bir bələdçiyə ehtiyac duyacaq.
Məhz həmin ehtiyacı ödəmək üçün Ustad soydaşlarına yolgöstərən sayılası bir dərslik qələmə almağı qət edir: "Mən varlıqlara idrak və hissiyyat gözü ilə baxaraq, təfəkkür və düşüncə addımları ilə onları seyr edərək gördüm ki, hər hansı bir cinsə aid olan növ, hər hansı bir növə aid olan sinif, hər hansı sinfə aid olan fərd və hər hansı fərdə aid olan bir üzv istər iradə ilə, istərsə də iradəsiz olaraq, mütləq bir işlə məşğuldur. Buna görə də fəaliyyətsizlik və laqeydlikdən çəkinərək ömrümü qəflətdə korlamaqdan saqındım və işlərdən birini seçdim ki, onunla qismətim və bacardığım qədər bilik kəsb edim.
...Beləliklə, mən sözləri nəzmə çəkmək yoluna düşdüm və bu yolda kainatın nizamının hikmətini dərk etdim. Mənim nəzmim mənə göstərdi ki, əşyadakı ahəngdarlıq üçün bir nizamlayıcı, hissi və əqli rəqəmlər üçün də bir hesablayıcı olmalıdır. Buna görə də Onun tam mərhəmətindən yardım istəyərək Onu tanımaq yolunu axtardım".
Səfərinə çıxdığı Allahı tanımaq yolu ilə çox gedib-gəlmiş Füzuli həmin yolun ağıllı yolçusu olmağın sirlərini yurddaşlarına öyrətməyə başlayır.
Bununçün dörd sütunlu bir ev qurur.
Onun "dörd sütunlu ev" dediyi imarət dörd bölümdən ibarət risaləsi idi.
İçərisində şeir olmayan bu risalənin şeirləri isə var.
O şeirlər Füzulinin digər mənzum əsərlərinə səpilib ki, "Mətlə ül-etiqad"dakı mətləbi oralarda da davam etdirsinlər. Gətirib o parçaları bu risaləyə qovuşduranda görürsən ki, əslində, eyni mətləbi bəyan edirlər və bir bütövün hissələridirlər.
Bunu risalədə yazır: "Müxtəlif əqidə sahiblərinin təriqətləri ilə tanış oldum və onların faydalısını mənimsədim. Zaman tələb edirdi ki, bunların mövcudiyyəti qorunub saxlansın və əsrarı gizli qalmasın. Buna görə də onları mühafizə etmək üçün 4 rüknü olan bir ev tikdim. Belə ki, onun təməlində iman bağına açılan bablar – qapılar vardı".
Şeirsiz "Mətlə ül-etiqad"dan cüda düşmüş və eyni istəyi dilə gətirən bu misralarsa "Leyli və Məcnun"dadır:
Dövrün bu dörd fəslilə bir mötədil zaman,
Şərin (şəriətin – R.H.) bu dörd rüknilə bir mötəbər bina.
Ya Mustəfa, Füzuli-yi möhtacə rəhm edüb
İzhar-i iltifat ilə qıl hacətin rəva.
Etiqad etmək istəyən, iman yolunu intixab edən insana əzəl başdan nələri bilməli olduğunu nəql edən Füzuli biliyin özündən başlayır. Və biliyi elmdən ayırır. Elmi daha üstün hesab edir. "Quran"ın "Əsr" surəsinin "yalnız iman gətirib xeyir iş görənlər"in ziyan içərisində olmadığını təsdiqləyən 3-cü ayəsinə istinad edən Füzuli biliyi bütün xeyir işlərin müqəddiməsi adlandırır və Allahın sevdiyi ən ali nemətin də məhz bilik olduğunu vurğulayır. Fikrini isbat üçün Peyğəmbərdən kömək umur, Allahın qutsal hədislərin birindən eşidilən bu sözlərini dinləyib deyir: "Mən gizli bir xəzinə idim və istədim ki, Məni tanısınlar, bilsinlər. Buna görə məxluqatı yaratdım".
Bilik vurğunu olan alim Füzuli xalqının ucdantutma alim olması niyyətinə düşəcək qədər sadəlövh deyildisə də, hər halda hər bir soydaşında elmə həvəs oyatmağı diləyirdi və biliyə can atmağı elə Allahı tanımağın əlamətlərindən biri kimi mənalandırırdı: "Allah insanı başqa varlıqlardan ona görə üstün tutmuşdur ki, insan işləri ağıl və idrak ilə idarə edir. Buna görə də ağıl və idrakdan qəflət etmək bu alətləri işlətməməyə, fəaliyyətsizliklə və etinasızlıqla bu nemətləri korlamağa səbəb olar. Yaxşısı budur ki, ağıllı adam öz yaranması haqqında düşünsün, öz xilqətinin əslini araşdırsın".
Başqalarına tövsiyə etdiyi bu zəhmətə daha öncə Füzuli özü qatlaşmışdı və iti ağlı, bəsirətliliyi, dərya bilikləriylə yetişdiyi ən ali həqiqət bu olmuşdu ki, aləmin, xilqətin mənşəyi Tanrıya bağlıdır.
Və din, iman qardaşlarına bu ülvi gerçəyi aşılamaqdan ötrü Füzuli din kitablarından dəlil gətirmirdi.
Dünyanın dahi alimlərinin, ölməz mütəfəkkirlərinin, o kəslərin ki, onların sözünün mötəbərliyi hər kəsə agah idi, qənaətlərini cəmləyib qoyurdu oxucusunun ovcuna.
"Aləmin bir Yaradıcısı vardır" deyən Miletli Falesi iqtibas edirdi:
"İlk ünsür sudan ibarətdir, suyun hər bir şəklə düşmək qabiliyyəti olduğuna görə onun sıxlaşıb bərkiməsindən yer, durulub incələşməsindən od və hava əmələ gəlmişdir. Göy isə odun tüstüsündən törənmişdir".
Və yunan müdrikinin bu sözləriylə "Quran"ın sözlərinin üst-üstə düşdüyünü isbat etməkçün "Hud" surəsinin 7-ci ayəsini nişan verirdi: "Onun ərşi su üzərində idi".
Ardınca da Anaksaqorun, Empedoklun, Heraklitin, Pifaqorun, Plutarxın, Sokratın, Demokritin eyni düşüncədə olduqlarını nümayiş etdirən fikirlərini sıralayırdı.
Aydındır ki, Füzuli bu müəlliflərin hamısını ərəbcəyə tərcümədə dönə-dönə oxumuşdu, mənimsəmişdi və həmin kitablardan əxz etdiyi özəkləri "Quran"la, hədislərlə tutuşdururkən bir tərəfdən "Quran"ın elmi əsaslara malik olduğunu göstərmək qəsdində idisə, digər yandan çağdaşlarını, əslində, həm də "Quran"la səsləşən və demək, dəyəri yüksək olan həmin əsərləri mütaliəyə sövq edirdi.
Ərəstunun – Aristotelin sözlərini nümunə verirdi: "Vahid Yaradıcıdan ilkin fəal ağıl nəşət etmişdir".
Dərhal da əlavə edirdi: "Bu fikir Peyğəmbərin dediyi "Allahın ilk yaratdığı şey ağıldır" sözlərinə uyğundur".
Füzuli ağlın gücü ilə dünyadakı sualların ən qəlizinin ən qəlizinə – Allahın varlığı nədən ibarətdir – sorğusuna cavab tapmaqda bələdçi olmaqçün düşür oxucusunun qarşısına.
Qədim yunan və Şərq filosoflarının, orta çağda mövcud olan başlıca düşüncə cərəyanlarının vaxt sınaqlarından adlamış və inanılmış qənaətlərindən sitatlar gətirə-gətirə Nur olan Tanrıyla əlaqədar qaranlıq məqamlara işıq salır.
Allaha ənənəvi olaraq inanmaq, elə ümumi axına qoşularaq ətalətlə Allahın varlığını qəbul etməklə Allahı dərk etmək arasında yerlə göycə fərq var.
Füzuli özü də bu Gerçək Allahçı olmaq yüksəkliyinə birdən-birə yetişməmişdi.
Füzulinin oxuduğu, öyrəndiyi mütəfəkkirlərin, misilsiz şairlərin də heç biri bu anlamaq ucalığına qəfilcə çatmamışdı.
Bu, sürəkli yoxuşlar qalxandan sonra irişilən, Allah haqqında düşüncələri uzun zamanlar boyu beynində və ürəyində gəzdirəndən sonra dərin zəkalılara nəsib olan feyzdir.
Bu elə mütləq həqiqətdir ki, dünya dahilərinin hamısına gec-tez o pəncərə açılır.
Adi adamlardan daha çox, daha geniş, daha dərin bildiklərinə, bütün biliklərin nəhayətdə gəlib Allahda dayanmasnı kəşf etdiklərinə görə.
O mərtəbəyə Əflatun da yetişmişdi, Ərəstu da yetişmişdi, Əbu Əli İbn Sina da yetişmişdi, Füzuli də yetişdi.
Və zəmanəmizin dahisi Albert Eynşteyn də, öz etirafına görə, Ali Varlığı tamlığıyla yalnız ömrünün son parçasında dərk etdi.
Tanrı haqqında öyrəndiklərini Füzuli necə öyrədirdi, Allahın hansı təyin və təriflərini bizlərə təlqin edirdi?
...Allah yoxluğa məruz qalmaz və yoxdan əmələ gəlməmişdir. Hər şeyi özündə birləşdirir və əhatə edir.
...O, əzəli və əbədidir, yeganə varlıqdır.
...O, əzəli iradə sahibidir.
...O, hiss etmə mənasında deyil, dərk etmə mənasında eşidən və görəndir.
...O, məkan və səmt daxilində deyildir; çünki məkan və səmt onun cisim olmasını tələb edir, halbuki Tanrı cisim deyildir.
...O, kədər duymaz. Çünki ələm ziddin (məqsədə uyğun olmayan şeyin və ya hadisənin) nəticəsidir. Halbuki Tanrıya zidd yoxdur.
...O, ləzzət almır. Çünki ləzzət təsir qəbul etmək nəticəsi olub, canlıların mizacına aid olan xüsusiyyətdir.
...O öz zatını dərk edəndir və öz zatını dərk etmək isə ən böyük ləzzətdir. Bu, ləzzətdən fərqli bir xüsusiyyətdir – zövqdür. Fərq burasındadır ki, zövq daimidir, ləzzət ötəridir.
...O, birləşmə qəbul etməz. Çünki birləşmə iki şeyin bir şeyə çevrilməsidir. Tanrı isə zatən vahiddir.
...O, özündən başqa digər şeyə oxşamır. Çünki oxşamaq xüsusiyyətinin fərqləndiriciyə ehtiyacı var. Ehtiyacı olan şey isə vacib ola bilməz.
Yox, bu, Allaha Füzulinin verdiyi dəyərləndirmələrin hələ hamısı deyil və ola da bilməz.
ONUN sifətlərinin hamısını ifadə etmək mümkün olsaydı, onu tam tanımaya yaxınlaşardıq.
Bu isə heç peyğəmbərlərin də müyəssər olmadığı səadətdir.
Və Füzuli özünə də, bizə də təsəlli kimi Məhəmməd Peyğəmbərin deyişini örnək verir: "Biz səni (Allahı) lazımınca tanıya bilmədik".
Səhifə-səhifə əlçatmaz Allahın çevrəsinə dolanan Füzuli qələminin şeirə sarı qanrılmamağa səbri necə çatırmış?
Lakin şeirsiz "Mətlə ül-etiqad" səhifələrinin bəzəyi olası Allah şeirlərini bu risalə içərisində verməsə də, Füzuli hər halda yazıb. "Divan"ından, digər mənzumələrindən ayıraraq "Mətlə ül-etiqad"a əlavə edincə bu hikmətli səhifələr gül açan kimi olar, elə əvvəldən bu səhifələrin qoynuna qatılsaydılar, bəlkə risalə də daha rahat oxunub anlanardı.
Ey varı yox eyləyən, yoxu var,
Yox varlığında zənn ü inkar!
...Əşyada əgərçi raz çoxdur,
Ol kim ola razın onda yoxdur.
Əşya necə səndən olsun agah,
Əlqüdrət ü vəl-bəqa ü lillah
(Qüdrət və əbədiyyət Allaha məxsusdur – R.H.).
...Cismə ərəzi kim etdi qaim,
Narə nədən oldu nur lazim?
Hər xilqətə gərçi bir səbəb var,
Aya səbəbi kim etdi izhar?
Hər zərre-yi zahirin zühuri,
Bir özgəyə bağlıdır zəruri.
Gər qayətə eyləsən təəmmül,
Zahir olur onda məzhər-i küll.
Versən özünə fəna-yi mütləq,
İsbat olur ol fəna ilə həqq.
...Ol pərdəyə kimsə rah bulmaz,
Təhqiq bil, onu bilmək olmaz.
Gər yetsə idi bu sirrə idrak,
Deməzdi rəsul "maərəfnak".
Allahın ən açılmaz sirri, ya sirləri hansılardır?
Hər halda ən azı birini elə öz işarəsindən bilirik – ruh!
Çünki "Quran"ın "Əsra" surəsində Allah öz Elçisinə müraciətlə aşkarca söyləyib: "Ey Məhəmməd! De ki, ruh mənim Tanrımın işlərindəndir və sizə bu elmin az bir hissəsi verilmişdir, siz bunu dərk edə bilməzsiniz".
Lakin Ustad Füzuli cəhd edib ki, haqqında hətta "Quran"ın belə az bilgi verdiyi ruhu insana daha yaxşı tanıtsın, məhdud soraqlar çərçivəsində olsa da, ruhun mahiyyətini daha asan fəhm ediləsi bir biçimdə açsın.
Füzuli bu kitabını da, bütün başqa əsərlərini də, belə duyulur ki, əsas bir məqsədlə qələmə alıb – insana özünü daha yaxından göstərmək, insanı özünə daha yaxşı tanıtmaq üçün.
Və istinad nöqtəsi də Məhəmməd Peyğəmbərin kəlamı olub: "Hər kim özünü tanıyarsa, Allahını da tanıyar".
Və Füzuli ruhun insanı insan edən başlıca amil olması inancındadır.
"Mətlə ül-etiqad"ın ikinci rüknünün "İnsan haqqında biliyə aid" dördüncü fəslində yazırdı: "İnsan ruh və bədəndən ibarətdir. Ruhun varlığı sabitdir, insan başqa heyvanlarla iradi hərəkətinə görə müştərəkdir. Lakin ağıllı tədbirləri, məsələn, ticarət, ziraət (əkinçilik) və sairə ilə heyvanlardan fərqlənir. Məlum olur ki, insanın başqa heyvanlardan üstünlüyünün, yəni, tədbir və iradə etməsinin səbəbi ruhdur".
Və Füzuli Allahın təyin və təriflərini verdiyi kimi, sonacan dərkolunmaz qalan ruhun da hüdudlarını müəyyənləşdirərək öz qiymətləndirmələrini sadalayır.
...Ruh cismani deyil. Çünki cisim hissələrə bölünür. Ruh isə bölünməzdir.
...Ruh nə maddədir, nə də surət. Çünki maddə ilə surət bir-birindən ayrılmazdır, halbuki ruh maddə və surətdən ayrıla bilər.
...Ruh beyində qərarlaşan bir qüvvə olub, hiss və hərəkətin mənşəyidir.
...Ruhun üç qüvvədən ibarət olduğu da söylənib. Onlardan birincisi beyində olub hikmət mənşəyi, ikincisi ürəkdə olub qəzəb mənşəyi, üçüncüsü qara ciyərdə olub ehtiras mənşəyidir.
...Ruh bədənin pozulmasından sonra da qalmaqda davam edən mücərrəd və bəsit bir cövhərdir ki, onun varlığı bir həqiqət olduğundan yoxluğa uğraması imkan xaricindədir.
Beləcə, Füzuli ruhun bir dalğa kimi yox olmazlığını, bir qüvvə kimi daimi var olmasını təsdiqləyir və əslində, onun bu təsdiqlərində ruhun elə Allahın hər bədən içərisində bir zərrə şəklində təzahür etməsinə xəfif işarə sezilir.
Bəlkə elə bu səbəbdən – özünə birbaşa dəxli olduğundan Allah ruhla əlaqədar qapını lap azacıq açaraq çox ayrıntıları mübhəm saxlayıb?
Şeirsiz "Mətlə ül-etiqad"da alim ədasıyla danışan Füzuli o risaləyə düşməmiş bu misralarda da təxminən eyni mətləbləri götür-qoy edir. Burada da, əslində, elm var. Şairanə haləyə bürünmüş elm:
Hər riştə ki, həqq əyan edibdir,
Sərriştəsini nihan edibdir.
Bir kimsə əgər olaydı agah
Kim, xəlqi necə yaradır Allah,
Mümkün ki, iradətilə Ol həm
Xəlq edə biləydi özgə aləm.
Verməz çü kəmal-i hikmət-i həqq
Təhqiq-i rümuzə rah-i mütləq.
Faş oldu ki, sirr-i həqq nihandır,
Aləmdə nişanı binişandır.
Göy üzündə saysız-hesabsız ruhlar uçuşur.
Milyonlarla, milyardlarla.
Ruh ölməzdirsə, deməli, dünya var olandan bəri keçib-getmiş insanların hamısının ruhları vəfasız bədəndən fərqli olaraq pozulmadan, dağılmadan, çürümədən, itmədən dövran etməkdədir.
Buna inanmağımız gəlmir.
Amma sağımızda-solumuzda elə ruh kimi uçuşan dalğaları cib telefonlarımız, radiolarımız, televiziyalarımız tutur, onları səsə, təsvirə çevirərək bizimçün əyaniləşdirir, bunları ən adi həqiqətlər kimi qavrayır, təəccüb-filan da etmirik.
Lakin axı hissiyyatı güclü tək-tək müstəsna insanlar var ki, ruhları dindirməyi, onlarla ünsiyyətə girməyi, onları danışdırmağı bacarırlar.
Tək-təklər buna qadirsə, bəlkə haçansa bizlərdə də elə həmin ruh dalğalarının tezliyinə uyğunlaşaraq onları "tutmaq" imkanı yarandı?
Füzuli hər halda sözlərin, fikirlərin dalğasının ən ağlasığmaz tezliklərinə uyğunlaşaraq onları ram edə, əyaniləşdirə bilirmiş.
Sübutu həm nəsrlə, həm nəzmlə, həm şaircə, həm alimcə yazdıqlarıdır.
Hər üstün ağıl sahibində, hər seçkin dərrakə daşıyıcısında azacıq da olsa peyğəmbərlikdən əsər var.
Füzuli məramı öyrətmək olan Peyğəmbəri "müəllim" adlandıranda tam haqlı idi.
O mənada, hər dahi müəllimdir və müəllimdirsə, peyğəmbərlikdən uzaq deyil.
Məhəmməd Peyğəmbərsə müəllimlər müəllimi idi və Füzuli masaüstü olmağa layiq risaləsində Son Elçinin müəllim məziyyətlərini alim səriştəsiylə bircə-bircə incələyir, qafalara ötürürdü.
Həm də bir az uzaqdan başlayırdı, Tanrının adil olduğunu və məhz ədalətliliyi səbəbilə hər xalqa mərhəmətinin sübutu kimi bir peyğəmbər göndərdiyini yazırdı.
Bir peyğəmbər ki, o, xalqa "gedəcəkləri yolu göstərsin, məşğul olacaqları ibadəti təyin etsin".
Bu nəyə görə zəruriymiş?
İzah edir: "İnsan təbiətən mədənidir. Mədəniyyət isə cəmiyyətə əsaslanır. Cəmiyyət də öz qarşılıqlı iş-əlaqələrində qanuna möhtacdır ki, intizamın səbəbi olan mədəniyyətdə pozğunluq əmələ gəlməsin. Buna görə labüd olaraq elə bir qanunverici olmalıdır ki, Allah tərəfindən müqəddəs bir nəfsə və mələklərə aid əxlaqa nail olmuş olsun və beləliklə, əmrlər və nəhylər (qadağanlar) barədə onun rəhbərliyi doğru olsun. Belə bir qanunverici peyğəmbərdən, qanun isə şəriətdən ibarətdir".
Füzuli etiqad bələdçisi, iman dərsliyi yazırdı, ona görə düşündüklərini elə sadə və aydın misallarla əlaqələndirirdi ki, ən korazehin adamın da onları başa düşməsi rahat idi.
Hər kəsin bədəni, yaxşı, ya pis işlər görməyə qadir bədən üzvləri, fitrətən şəhvətə mail olan təbiəti, cızığından çıxmağa yönəlik nəfsi, bir də insanı idarə edərək bəd əməllərdən çəkindirən ağlı var.
Bunlar hər kəsə məlum.
Füzuli aydınlaşdırırdı – bədən elə içərisində yaşadığımız cəmiyyətdir, aləmin əhalisi bədənin pis və yaxşı işlər görməyə qadir hissələridir, iblis bədəndəki həmin nəfs, şəhvani duyğular, ağıl isə insanı yolundan azmağa macal verməyən peyğəmbərdir.
Ən kamil dünya filosoflarının əsərlərindən zərbülməsəl ifadələri tutalqa kimi risaləsinə cəlb etməklə yanaşı, bunca saya anlatma üsulu Füzuli əsərini elə şeiri kimi hamınınkı olmaq səviyyəsinə ("endirirdi", yaxud "qaldırırdı" fellərinin heç biri burada tam yerinə düşmədiyndən yazıram ki) yetirirdi.
Füzuli Məhəmməd Peyğəmbərin bir nadir şəxsiyyət və müqəddəs varlıq kimi vurğunuymuş.
Şeirsiz "Mətlə ül-etiqad"da Peyğəmbəri mədh edən nə qədər tutarlı sözlər yazırsa da, Füzulinin məhəbbəti bütün çılpaqlığı və böyüklüyü, qaynarlığı və səmimiyyətilə şeirdəki kimi əlvanlıq və cazibədarlıqla təzahür etmir.
Məhəmməd Peyğəmbərə həsr etdiyi bolluca qəzəl və qəsidələrində həmin eşq bulaq kimi çağlamadadır.
Məzmun, fikir, mahiyyətsə eynidir.
Burada nələri deyibsə, şeirdə də həmin hissləri ifadə edib.
Sadəcə, şeiri daha gözəl edən elə ondakı Peyğəmbərə də xas olan keyfiyyət – ilahi ilhamdır.
Hər kitabə kim ləb-i ləlin hədisin yazələr,
Rişte-yi can birlə zövq əhli onu şirazələr.
Bu nə sirdir, sirr-i eşqin açmadan bir kimsəyə,
Şəhrə düşmüş mən səni sevdim deyən avazələr.
Peyğəmbərin dodağından qopmuş hər hədisin yazıldığı hər vərəqə ürəyinin telləriylə naxışlı haşiyələr vurmağa hazır olan Füzuli bizim Peyğəmbərin peyğəmbərliyinin yalnız özünün yaşadığı zamanlarda deyil, həyatda olmadığı vaxtlarda da sübuta yetdiyinə iki dəlil göstərir.
Birincisi, onun buyurduğu işləri yerinə yetirəndə doğruluğuna, gərəkliliyinə daim şahid kəsilməyimiz, ikincisi, yasaq bildiyi əməllərə qurşanarkən dərhal büdrəməyimiz, peşmanlığa düçar olmağımız, qadağanın doğruluğuna təcrübədə əminlik tapmağımız.
Və Füzuli bizim Peyğəmbəri digər peyğəmbərlərin hamısından üstün sayır və bunu da məntiqli dəlillərlə isbata yetirirdi.
Birincisi, Məhəmməd Peyğəmbərin Tanrı tərəfindən seçilən Son Elçi olması.
Füzuli buna məxsusi önəm verir.
Çünki peyğəmbərsiz dövr olmur, keçmiş peyğəmbərlərin hər birininsə müəyyən zamanı və dövrü olmuş, bu dövr bitincə yeni bir peyğəmbər gəlmiş, yeni ehkamlar gətirmişdir.
Bizim Peyğəmbər isə sonuncu olduğundan, onun ehkamı başqa bir peyğəmbərə köçürülmədən dünyanın sonunadək qalacaqdır.
İkincisi, Füzuli peyğəmbərlərin möcüzələri sarıdan da bizim Elçinin danışıqsız üstünlüyünü qabardır.
Digərlərinin möcüzələri heç bir yaşayan, diri əsər-əlamət qoymadan keçmişlərə qarışmışsa, bizim Peyğəmbərin möcüzəsi olan "Quran" möcüzəliliyini hifz edərək qalır və qalacaqdır.
Üçüncüsü isə Peyğəmbərimizin merac məsələsinə görə bütün peyğəmbərlər cərgəsində tam yeganə olmasıdır: "Peyğəmbər merac gecəsində ərşə doğru qalxdığı zaman göylərin hər birisində Peyğəmbəri aparan mələklər ondan geri qalmışdılar (onun getdiyi yerlərə mələklərin daxil olmaq ixtiyarı yox idi). Sonralar ondan (meracın keyfiyyəti haqqında) soruşduqda Peyğəmbər demişdi ki, bu, ancaq bəşəriyyətin seçmə fərdinə müyəssər ola bilər və Allah öz əmrini sizin bilmədiyinizdə zahir etmişdir".
"Divan"ındakı bu qəzəl sanki Füzuli ürəyi və qələminə "Mətlə ül-etiqad"dakı həmin bölməni tamamlamaqçün səmadan ərməğan edilib:
Ey olub merac bürhan-i ülüvv-i şan sana!
(Ey merac şərafətinin yüksəkliyi sənin şanına dəlil olan– R.H.)
Yerə enmiş göydən istiqbal edib Fürqan ( "Quran" – R.H.) sana.
Hiyn-i dəva-yi məhəbbət müddəi ilzaminə,
Cahil ikən el, kəmal-i elm bəs bürhan sana.
...Baqiyi möcüz nə hacət əmr-i həqq isbatına
(Pərvərdigarın buyurduğunun sübutundan ötrü axirət möcüzəsinə nə ehtiyac – R.H.),
Aləm içrə möcüz-i baqi yetər "Quran" sana.
Vəsf Cibril-i əmin etmiş qəbul-i xidmətin,
Sirr-i həqq kəşfinə ayətlə yetib fərman sana.
Sənsən ol xatəm (sonuncu – R.H.) ki, dəf etmiş təmam-i hakimi,
Xatəm-i hökm-i risalət (peyğəmbərlik möhürünü vurmağı – R.H.) tapşırıb dövran sana.
Lakin Füzuli dərslik yazdığını bir an da unutmurdu.
Dərk edirdi ki, kimsə başqa mənbələrdən Peyğəmbərin danılması, etiraf edilməməsi ilə də bağlı nələrisə oxuyar və sonra "Mətlə ül-etiqad"ı vərəqləyib yalnız təqdirləri görüncə müəyyən şəkkə də düşər. Ona görə də Füzuli Peyğəmbərə əks fikirləri də gətirir, onları da təhlil edir, onların puçluğunu, əsassızlığını danılmaz tərzdə sübut edirdi.
Və sonda Füzuli Peyğəmbəri peyğəmbər edən iki ümdə cəhət üzərində dayanırdı.
Peyğəmbərlərin qeybə aid olan gizli mətləblərdən agah olması, bir də peyğəmbərlərin Tanrı əxlaqına malikliyi.
Tanrı əxlaqını necə təsəvvür edir Füzuli: "Əgər onların əməllərinin izləri və sözlərinin nəticələri xalqın əməl və sözləri ilə müqayisədə sırf xeyirdən ibarət olub heç bir pozğunluğa səbəb olmazsa, faydası hədd-i buluğa çatmış bütün adamlara aiddirsə, belə bir şəxs peyğəmbərdir. Əgər onun əməl və sözləri özü üçün müəyyən məqsədlər güdürsə, o, peyğəmbər deyildir. Çünki peyğəmbərlərdə Allah əxlaqı vardır və onların əməllərinin məqsədi insanlar üçündür. Necə ki, Allahın da əməlləri belədir".
Ömrü boyu Allahla, Peyğəmbərlə, nəcibliklərlə və Allahın ən ülvi neməti Sözlə ürək-ürəyə olmuş, məramı müdam insana xidmətə yönəlmiş Füzulinin özü də belə bir əxlaqın yiyəsi deyildimi?
Ona görə də baqi – qaları olmasına hələ özü sağkən inananda haqlı idi:
Biz bəqa mülkünün istiqlal ilə sultaniyiz,
Məni ilə baqiyiz, surətdə gərçi faniyiz.
Surət bədən idi ki, getdi, qalan ruhdur.
Və sonu olmayan etiqad, amal yolunun başlanğıcına, təməl kərpiclərinə, bünövrə daşlarına kitab həsr edən Füzuli o qiymətli risaləsinin sonunda hər halda yenə sonu olmayan bir məfhum – ruh haqqında düşünürdü.
Görünür, bu sətirləri yazdıqca yalnız ümumən ruh, mücərrəd ruh barəsində deyil, bir gün onun da sinəsindən uçaraq səmaya, gələcəyə pərvazlanacaq öz ruhu barədə fikrə dalırmış: "Ruhlar bədəndən ayrıldıqda göyə doğru yönəlir. Çünki ruhlar göylərə mənsubdur. Bu ruhların bəzisi keçmişdə heç bir günah etmədiyinə görə yuxarı qalxır, özünün fələklərdəki məqamında yerləşir və məlum günədək – qiyamətəcən tam olmayan ləzzətlər aparır. Bəziləri isə günahlara bulaşdığına görə göylərə doğru yuxarı qalxmaq istədiyi zaman mələklər onlara maneçilik törədir və beləliklə, onlar od kürəsində yerləşir, məlum günədək – qiyamətəcən orada tam olmayan ələm içərisində qalır.
Həmçinin demişlər ki, ruhlar bədənlərdən ayrıldıqda yaxşı ruhlar dünya əhlinin yaxşı ruhları ilə ünsiyyət saxlayır, yaxşı işlərdə onlara yardım göstərir və onlarla gəzir, pis ruhlar isə pis ruhlarla ünsiyyət saxlayır, şər işlərdə onlara kömək edir, onlarla gəzir".
Bu, babamız Füzulinin ucalarda sayrışan pak ruhların arasında olduğu yolayrıcından, Cənnətlə bu dünyanın aralığından bizlərə göndərdiyi ciddi xəbər, gözümüzü açmaq cəhdidir.
Bizlərə etmək istədiyi son yaxşılıqdır.
Bu həyəcanlı səsi eşitməzliyə vurmayaq.
Bir də hər kəs baxsın ki, içində hansı ruhu gəzdirir, içindəki ruh hansı ruhlarla oturub-durur.
Nə qədər ki, möhlət bitməyib!..
(Davamı var)
Hüseynov Rafael
525-ci qəzet.- 2009.- 24 oktyabr.- S.15-18.