Bir dib
otaq
Jalənin və Ruqiyyənin hekayələri:
süjet və kompozisiya
"...Gözləmək lazımdır,
- hamı bu nəticəyə gəlmişdi,
- belə vəziyyətin
nə ilə qurtaracağını heç
kəs deyə bilməz, yeganə əlac gözləməyədi,
doktor Raymondi elə bunu deyir,
- Meçinanın yaşında
bundan da betər hallarla rastlaşırsan, cənab
Botto, gözləməkdən
başqa ümidimiz yoxdu ki... ancaq
axı o, iki həftədir ki, yatır, oyanmaq bilmir, doktor, axı o, düz iki həftədir ki, yatağında ölü kimi uzanıb. - Bilirəm, senyora Luisa, bu, komanın klassik halıdır, ancaq... nə edə bilərik, gözləmək,
yenə gözləmək..."
Bu sətirlər Xulio Kortasarın "Qorxulu yuxular" hekayəsindəndir. Vaxtilə tərcümə
elədiyim bu hekayəni tez-tez xatırlayıram. Sonuncu
dəfə təbrizli
Ruqiyyə Səfərinin
və imzası oxuculara yaxşı
"...Bu gələn səs
Suçubabanın səsidir.
- Su gətirmişəm, bala. Gəlin alın.
- Sanki isti təndirin içindəyəm. Bədənimin hər tərəfindən
tər sel kimi axır. Ağzımı açıb su
istəyəndə dilim
damağıma yapışdı,
bir söz deyə bilmədim."
Olay keçmişdən
indiyə, ancaq ilkin vəziyyəti, onun bətnindəki həyəcan
bir az da qatılaşdırılaraq verilir. Beləcə,
yuxuda, ya aşkarda sayıqlamalar bir-bir
"aydınlaşdıqca", aydın şəkildə
"tələffüz edildikcə" təhkiyənin
özü ilə gətirdiyi işarələr cərgələnir,
müəyyənlik qazanır, indiyə kimi
ömrümüzdən keçən, heç birini tutub
saxlaya bilmədiyimiz hadisə qatarları dayanır, işarələrdən
süzülən mənalar, onların göstərdiyi mətləblər
fəallaşır.
"...Əlini bir daha
alnıma qoydu. Nədənsə başını buladı və
ondan sonra baxışları daha qayğılı
göründü mənə.
Yaşar beli dəstə
ilə vurub atan kimi arxasıyca qaçdım. Mən
hamıdan hızlı qaçardım. Nəfəsim kəsilmədən
neçə dəqiqə uluyaraq qaçardım. Mərziyə
yolumun qırağında olsaydı, bir iş görüb məni
yıxacağını bilərdim. Qıçı
axsadığına görə onu oynatmazdıq. Bu üzdən
biz qaçan kimi yolumuzda dayanıb yaxınlığından
keçəndə ayağımızın altına bir
daş atar, ayağını uzadar və başqa bir oyun
çıxarıb oyunçuları yıxardı. Mən də
işimi yaxşı bilirdim. Onu uzaqdan görən kimi yolumu dəyişib
ondan aralı açardım. Suçubabanı məhəllədə
görən kimi susuzluğum yadıma düşdü".
Bu aləmdə hamı
yuxunun içindədir, hamı Suçubabanın
kasasını gözləyir, hamıya elə gəlir ki, bu kasa
dodaqlarına toxunsa, başqa bir aləmə düşəcək,
yaxud yuxuyla həyatın arasındakı qızdırmalı
vəziyyətdən qurtulacaq. Bu, əslində
keçmişin, keçmişdə verilən işarələrin
indiki zamana axışması, orda özünə məkan
axtarmasıdır.
Jalənin "Ödəmə"
hekayəsində isə təhkiyə tam fərqli plana
malikdir.??Burda heç bir sehrli əşya, bu anlamda gözlənti
stixiyası yoxdur.??Bu plan quruluşu etibarı ilə bir istiqamətliliyi,
hadisələrin, mənalandırmaların düz bir istiqamətə
yönləndirməsini qəti şəkildə istisna edir.
"...Bizim Gülü
ayrı aləm idi! Adı Gülnar idi.
Amma Gülnar deyən kim
idi??
Adətən kişilər
haqqında "baməzə" deyirlər. İcazənizlə
bu sözü indi Gülüyə də aid edim - bizim
Gülü çox baməzə qız idi. Fizika fakültəsində
oxuyurdu. Yox, belə çox quru çıxır. Fizfakda
oxuyurdu. Belə yaxşıdı. Amma lap dəqiqi "fizfakda
çürüyürdü" olmalıdı. Hə, bizim
Gülü fizfakda çürüyürdü. Əslində
çürüdürdülər onu. Gülü savadlı
qız idi, çalışıb-vuruşub qiymətlərini
özü alardı, gecə-gündüz oxuyardı. Amma yenə
də fizfak fizfak idi də. Tələbənin sıxıb
suyunu çıxarır, sonra da bu suyu tələbənin
özünə içirdirdilər. Artıq o zamandan mənə
aydın olmuşdu ki, niyə məktəbdə fizika,
riyaziyyat, kimya müəllimləri zalım olur. Bu cür
"əhliləşdirmə"dən sonra başqa cür
olmaq mümkün deyilmiş. Heyif deyil filfakın hal əhli
professorları, gözünü bir gözəl qıza zilləyib
Nəsiminin "Divan"ını əzbər deyən
müəllimləri!". Amma hekayədə sadəcə tələbədən,
rastlaşdığı çətinliklərdən və
Gülünün baməzəliyindən söz getmir. Bu hekayənin
mühüm işarələrindən olan "baməzə"
sözü (...adətən kişilər haqqında deyilən-!)
həyatla, ömürlə tən tutulur, təhkiyə boyu təbii
şəkildə haçalanır, nəqletmənin
"düz bir istiqamətlilik" perspektivi
öz-özlüyündə yoxa çıxır. Beləliklə,
bir hadisə, eyni mətləb ən müxtəlif istiqamətlərdə
və oxşar vəziyyətlərdə təkrarlanır,
Gülü hər məqamda eyni cür çaşır, bu təkrarlardan
qurtulmaq ağlına belə gəlmir. İki hekayənin
kompozisiya planı müqayisə edildikdə ortaya maraqlı nəticələr
çıxır. Gülü bəlkə də Rüqiyyənin
hekayəsində Suçubabanı gözləyənin yuxudan
ayılmış, "ödəmə" situasiyasına
düşmüş şəklidir. Ancaq nə olur-olsun,
müqayisə metaforikdir, yəni hər iki hekayədə təhkiyənin
tipi və təşkili istiqamətləri etibarı ilə
bir şəxsin içəridən haçlanmasını, həyatda,
ömür yolunda fərqli istiqamətlər seçməsini
göstərir.
Kiyan Xiyav.
Bir dib otaq
"Sözün
sözü" saytında Kiyan Xiyavın "Bir dib otaq"
şeirini oxudum. Onun digər şeirləri ilə də
tanış oldum. Onun şeirində bir rahatlıq var,
insanı ovudur, oxu prosesində müəyyən kadrlar daxilində
"azdırır" və özünə tanıdır.
Kiyan Xiyav, fikrimcə, təsadüfi imza sayıla bilməz, hələ
illər öncə Bakıda təsadüfən
Süleymanoğluyla rastlaşmış və
dostlaşmışdıq. O, şübhəsiz ki, orijinal
şairlərimizdəndir, Bakıda musiqisiz-filansız bir yer
axtarırdıq ki, nə dediyimizi anlayaq. Bədbəxtçilikdən
vur-çatlasın vaxtlarıydı, ağız deyəni
qulaq eşitmirdi, ancaq bu səsi ürəyimizin
qulağıyla eşitməliydik və indi Kiyan Xiyavın
üzünü görməsəm də, Hadinin, Hümmətin
sifəti yadımdan çıxsa da məncə ürəklərimizdəki
sözə, səsə həsrət yer sağ-salamatdı.
Süleymanoğlu Avropada sənətin ultra müasir incəliklərini
öyrənmiş, üstəlik mənə də Fransadan bir
neçə arzuladığım kitab gətirmişdi. Mən
onu istədiyi adamlarla, qələm əhli ilə
görüşdürdüm, Süleymanoğlu bu
görüşlərin heç birindən razı qalmadı,
yəni, bizim şeirin o zaman (bəs indi-?) hardasa XVIII əsrdə
dolaşdığını hiss edirdim. İndi məmləkətimizin
güney hissəsində (suqovuşan) mənim kimi, sənin
kimi insanların yazdıqlarına baxıram, əlimi ürəyimin
üstünə qoyub bir az rahat nəfəs almaq olur. Kiyan
Xiyavın şeirləri çox orijinal səslərdir, ancaq
həm də bizim söz sənətimizin ən qədim və
özümlü qatlarından süzülüb gələn nəsnələrdir.
Adətən Şəhriyarın "Heydərbabaya salam"
dastanından çox danışırlar, bütün "təsadüflərdə"
"Səhəndiyyə" araşdırma obyektindən kənarda
qalır, - fikrimizcə, bunlar bir səsin iki əks-sədasıdır.
Onların qovuşduğu yerlərdə milli şüurun və
milli ədəbi təfəkkürün çox incə məqamları
yaşayır, Kiyan Xiyav və digər şairlərimiz də
bu "suqovuşanın" uşaqlarıdır. Bu
uşaqların, o sıradan Kiyan Xiyavın şeirdəki
sözlərinin yuxarıda dediyim kimi, insanı ovudan aurası
var. Elə bil bu sözləri son dəfə kim deyibsə,
ürəyinin ağrısını, əcdadlarının həsrətini
də onların içində "yaddan
çıxarıb", indi bizim "unutduğumuz"
sözləri görəndə əlimizi göz
yandırır. Mən sözün bu şəkildə sirayət
etməsinə həm sevinirəm, həm də qorxuram,
çünki bizdə sözə "kimya" kimi baxanlar
çoxdu və istəməzdim ki, mənaların bəhsləşməsi
insanları çaşdırsın. Kiyan Xiyavın şeirlərində
bir sıra nümunələrdə olduğu kimi
qaçılmaz mənbələr "açıq qalmır",
sözün, mətnin cövhərinə hörülür,
insanı harasa aparan ünvana çevrilir, bəzi
"böyük" adlandırdığımız şairlərdə
isə bu mənbələr açıq olduğundan əlbəəl
plagiat təsiri bağışlayır. Bi
yaradıcılığın içində nə qədər
"üstüaçıq" mənbə,
çıxış-giriş... ola bilər?! Baxırsan Rumidən
tutmuş, sovet dönəminin ən son aşığına
qədər hər şey var. Ancaq müəllif özü
yoxdu. Ümidimiz bu qüsurların olmadığı mətnlərədir.?
Hümmət Şahbazinin şeirləri, yaxud
dişimdə boğulan haray
Hümmət
Şahbazini uzaqdan tanıyıram. Şeirlərini oxumuşam.
Müxtəlif saytlarda (ilk dəfə Məsiağa Məhəmmədinin
irfan.azeribloq.com bloqunda) və onun şəxsi bloqunda.
Müşahidələrimə görə, Hümmət
Güney Azərbaycan şeirində gedən proseslərin
simvolik deyil, qabarıq bəlirtisidir, məlum səbəblərə
görə Güney Azərbaycan poeziyasında müşahidələr
aparıb dəqiq bir proqnoz qoymaq, aparılan təhlillərin
sonucunda dəqiq ayrıntıları olan nəticəyə gəlmək
mümkün deyildir.
Zövqlərin müxtəlifliyi,
baş alıb gedən proseslərin xarakteri, incələnməsi
və ən əsası ədəbiyyatımızın bu
qolunun zaman-zaman elmi araşdırmadan kənarda qalması... elə
bir mənzərə yaradıb ki, bu prosesin içində ədəbiyyatımızın
inkişafı üçün önəmli və ikinci dərəcəli
hadisələri bir-birindən ayırmaq müşkülə
çevrilmişdir.
İndi Güney Azərbaycan
problemi ilə çoxsaylı qurumlar məşğul olsa da
(məncə, daha çox şüar şəklində),
dünyanın müxtəlif yerlərinə səpələnmiş
soydaşlarımızın son dərəcə maraqlı ədəbi
nümunələri, bir qayda olaraq bizim ədəbi
icmalların dairəsinə daxil olmur, onlardan daha çox fərqli,
ayrıca bir hadisə kimi bəhs edilir. Halbuki, fikrimcə,
bütün fərqli aspektlərinə və fərqli durumuna
baxmayaraq, söhbət eyni bir prosesdən getməlidir və bu
iki qolun vahid məcrada araşdırılması perspektiv
üçün gözlədiyimizdən də maraqlı ola
bilər. Adətən mahiyyətcə eyni olan hadisələr
özlərini fərqli bəlirtiləri ilə sərgiləyir,
eyni kökdən gələn bu qabarıq fərqlər diqqətli
incələmə tələb edir.
Bu mənada Hümmətin
indiyə kimi oxuduğum şeirləri və Azərbaycan ədəbiyyatının
müxtəlif elmi problemlərinə yönəlik məqalələri
(o həm də "Müasir Azərbaycan (Güney Azərbaycan
nəzərdə tutulur - C.Y.) şeirinin tənqidi"
adlı monoqrafiyanın müəllifidir) yaxşı mənada
bildiyimiz, beynimizdə kök salmış təsəvvürlər
baxımından xarakterik deyil və kultaz-ın oxucuları
üçün maraq doğura bilər.
Şeirləri təqdim
etməzdən öncə onların mənim üçün
nəyə görə çox maraqlı görünməsini
açıqlamaq istərdim. Bu şeirlərdə əvvəla,
mənim həmişə axtardığım vahid plan var - bənzətmələr,
məcazlar, epitetlər... bu vahid tikilinin adi elementləridir,
hansısısa görünür, hansısa
görünmür, yəni onların sabit yerlərindən
"durub, səfər etməsinə ", özbaşına
hərəkətlər edərək bədii mətnin
içində xaos yaratmasına... ehtiyac duyulmur. Bəzən
bütün bu hərəkətləri (dalğavarı hərəkətləri)
biz özümüz yaradırıq, elə nöqtələrə
toxunuruq ki, oradan şeir şəklini, formasını, mahiyyətini
itirməyə üz qoyur. Yəni, forma ilə elə oyunlar
qururuq ki, yazacağımız şeir sadəcə ürəyimizdə
qalır, vərəqin üstündə isə tamam başqa
hüceyrələr görünür, nə qədər
özümüzü aldatsaq da onlar birləşmir, vahid
orqanizm yaratmır və ən acınacaqlısı
yaxşı, parlaq müqayisələrin mənbəyi,
boğçası, heybəsi... kimi yerindəcə durur. Bədii
filmlərimizdə də belədir, kino unudulur, içindəki
ayrı-ayrı sözlər, cümlələr yaşayır
- mətndən ayrı!
Hümmətin şeirləri
bu gün ədəbi prosesdə mövcud olan bir çox
qüsurları anlamaq baxımından da önəmlidir.
Hümmət şeirlə nəyəsə tərif vermir, onun
bədii boyalarla konturlarını aydınlaşdırmır,
sözün, mətləbin bətninə nüfuz etməyə
çalışır və tapdığını ürəyində
min illərdi susan DİLİN içində gizlədir. Bu hal
bizi şeiri dəfələrlə oxumağı tələb
edir, ona görə yox ki, anlaşılmır, ona görə
ki, bunu HÜMMƏT yazıb və onun daxilində dilimizin
yalnız yuxumuza gələ bilən
pıçıltıları var. Bu ona görə belədir
ki, Hümmətin sözlərində mənanın, bədii
məntiqin öyrəşmədiyimiz aspektləri
mövcuddur. Diqqət yetirin, bu sözlərə baxış,
yaxud, belə deyək, sözlərin içindən
dünyaya baxış zəif nüans şəklində olsa
da elə bil ki, ayrıdır, elə vəziyyətdədir
ki, düşünməyə sövq edir, ancaq oxuya-oxuya deyil,
oxuyub qurtardıqdan sonra! Bu cüzi fərq düşüncəndə
təbəddülat oyadır, belə deyək, şeirdən
- mətndən ayrılıb "çayın
qıvrımını" təsəvvür etmək istəyirsən.
Yeri gəlmişkən eyni prinsip Rəsul Rzanın "Ərk
Qalası " şeirində də izlənilir - kiçik bir
məkanın içinə bütün dünyanın
daşınması, balaca bir məkanda bütün
dünyanın, ona aid edilən mənaların ələk-vələk
edilməsi, birdən, qəfildən pəncərə
açılır və hər şey çölə
sovrulur - bu "qəza" nəticəsində dünyaya gələn
hadisələr, ştrixlər, nüanslar özlərini tam fərqli
formada göstərirlər.
Hər şey birdən
başlayır və anidən min il qabaq dünyada gedən
proseslərə qoşulur, nəyin qədim, nəyin indi
baş verməsini heç kəs kəsdirə bilmir...
Barmaqlar
Barmaqların
odda
cilalanmış
qılıncdır
sanki.
Parçalayır
Parça-parça
Güvəndiyim
ərliyimi.
Didir
Didim-didim
Tərpəndiyim
yerin də üzünü
Ötdüyüm
yolları da qazır
Bu
barmaqlar.
Cavanşir YUSİFLİ