Fəlsəfə bizə lazımdırmı?

Artıq neçə həftədir ki, İctimai televiziyanın "Açıq dərs" verilişi fəlsəfəyə həsr olunur və belə bir sual vurğulanır: "Fəlsəfə bizə lazımdırmı?"

Əlbəttə, sualdan suallar çıxır: "Fəlsəfə dedikdə biz nəyi nəzərdə tuturuq?", yaxud "Bizə hansı fəlsəfə lazım deyil?" və nəhayət, "Bizə hansı fəlsəfə lazımdır?"

Biz hələ özümüz üçün həqiqi fəlsəfə ilə Azərbaycanda formalaşmış "fəlsəfə" anlayışı arasında fərqi aydınlaşdırmalıyıq. Çünki çağdaş ictimai şüurda və KİV-də fəlsəfə dünyada qəbul olunduğundan xeyli fərqli mənada işlədilir. El dilində fəlsəfə az qala müdrikliyin, hazırcavablığın ekvivalenti kimi başa düşülür. Aşıq, dərviş, ağsaqqal müdrikliyi...

"Fəlsəfə" - nədir; bunu bilmədikdə onun bir bəzək kimi, epitet kimi, tərifli söz kimi istifadə edilməsi təbii haldır. Azərbaycanda, nə yazıq ki, "fəlsəfə" sözü uzun illərdən bəri məhz bu mənada işlədilir.

Fəlsəfənin yoxluğu və ya "fəlsəfə yoxsulluğu" istər-istəməz onun quru adının bəzəkli əşya kimi bazara çıxarılmasına və gələnə-gedənə çox ucuz qiymətə satılmasına səbəb olur.

Kimə filosof demək olar və nəyə fəlsəfə demək olar? Bu sualın birmənalı cavabını vermək çətindir. Amma bir şey hamıya aydındır. Fəlsəfə, görünür, düşüncə ilə bağlıdır və nə isə yaxşı bir şeydir. Onda alimi tərifləmək istəyirsənsə, ona mütəfəkkir-alim demək olar, yaxşı şair də filosof-şair olar, bir ədəbiyyatşünas da, tarixçi də yaxşı yazırsa, deməli, filosofdur. Bəs hər şeydən yazan, gözəl yazan jurnalistə niyə pay düşməsin? Publisistik yazıları da fəlsəfə saymaq üçün isə bu məfhumu bir az da kütləviləşdirmək lazımdır. Bunun isə ən yaxşı yolu "hərənin bir fəlsəfəsi var" - tezisidir. (Onda rəsmən elmi dərəcə almış fəlsəfə professorları nəyə lazımdır?)

Bu həyatda hamının arzusu və istəkləri vardır. Hamı xoşbəxt olmaq istəyir. Həyatının xoş, qayğısız, problemsiz keçməsini istəyir. Amma dönüb bu arzu və istəkləri barədə, həyatda nəyin daha vacib olması barədə, hətta bəzən həyatın mənası barədə düşünənlər, götür-qoy edənlər nisbətən azdır. El arasında bu ikincini çox vaxt "filosofluq etmək" kimi anlayırlar. Düşünmədən yaşayanlar və həyatına kənardan baxaraq seçim etmək istəyənlər. Lakin bu, doğrudanmı fəlsəfədir? Axı bunlar normal insanın normal həyatı üçün zəruri şərtlər sırasındadır. Həyat haqqında, ölüm haqqında, həyatın mənası və ya mənasızlığı haqqında hər hansı bir düşüncə doğrudan da fəlsəfədirsə, onda bəs filosofların baş sındırdığı məsələlər nədir?

Doğurdan da, hər bir adamın hər bir şey haqqında mülahizələrində müəyyən fikirlər vardır. Bu fikirlər hansı isə bir fəlsəfi dünyagörüşünə, hətta cərəyana, təlimə uyğun ola bilər, daha doğrusu, zidd gəlməyə bilər. Bir az zirəklik göstərib istənilən fikri bu və ya digər təlimə aid etmək olar. Məsələn, kimsə ancaq yeyib-içməyi, yaxud qazancı düşünürsə, deməli, o, materialist imiş. Kimsə xəyalpərvərdirsə və şirin arzularla yaşayırsa, deməli, o, idealist imiş, yaxud kimsə ənənədən və ədəb-ərkandan kənara çıxırsa və "köhnə bazara təzə nırx qoyursa", deməli o, postmodernist imiş və s.

Lakin burada üç cəhət nəzərə alınmalıdır.

Əvvəla, müəllif öz fikrini əsaslandırmağa çalışırmı və onun bu fikri başqa fikirləri ilə birləşərək vahid bir sistem yaradırmı? Yoxsa buradakı fikrini birtəhər düzüb-qoşub ekzistensializmə, oradakı fikrini pozitivizmə, üçüncüsünü aqnostisizmə aid etsək, bunlardan bir fəlsəfəmi hasil olacaq? Vahid mövqeyin, vahid dünyagörüşünün olmaması fəlsəfənin də yoxluğuna dəlalət etmirmi?

İkincisi, hətta fikirlər az-çox uzlaşırsa və məhz vahid bir dünyagörüşünün ifadəsidirsə, onlar bir-birini tamamlayaraq vahid təlim, bütöv konsepsiya həddinə çatdırıla bilərmi? Əgər müəllif özü bunu etməyibsə, biz edək, - eybi yoxdur, amma fikirlərin xaosu yox, adda-budda səpələnməsi yox, bütöv bir mənzərəsi yaranacaqmı?

Və nəhayət, üçüncüsü, əgər bütöv bir mövqe varsa və o, bir konsepsiya halında ortaya çıxırsa, lakin burada heç bir yenilik yoxdursa, yəni sadəcə olaraq məlum təlimlərdən birinə uyğundursa, - belə bir adamı filosof adlandırmaq olarmı? Yəni nəzərə alınmalı deyilmi ki, bu və ya digər fəlsəfi təlimi bilmək hələ filosofluq deyil?

Fəlsəfə yoxsulluğu

- "Biz rəqs edən xalqıq",

- "Biz şair xalqıq", "Biz müdrik xalqıq"

- "Fəlsəfə nəyimizə lazımdır?"

Doğrudan da, əgər mənəvi boşluğumuzu ancaq şeir və musiqi ilə doldurmağa çalışırıqsa, fəlsəfə nəyimizə lazımdır? Əgər lazımdırsa, musiqinin fəlsəfəsi və şeirin fəlsəfəsi şəklində olmalı deyilmi? Və ya əsrlər boyu şeirdə fəlsəfə söyləyə bilmişiksə, indi bu terminlərlə və kateqoriyalarla dolu olan ağır fəlsəfi mətnlərə nə ehtiyac var?

Müasir dünya fəlsəfəsi kimi qəbul olunan Qərb fəlsəfəsi nə dərəcədə bizimdir və biz dünyaya onun gözləri ilə baxarkən özümüzümü, yoxsa başqalarınımı görürük? Digər tərəfdən bizim fəlsəfə professorları həmin ağır dünya fəlsəfəsini adekvat şəkildə təqdim etmək iqtidarındadırlarmı? Onların tədris etdiyi fəlsəfə milli deyil-deyil, heç olmazsa, müasir Qərb fəlsəfəsinə ekvivalentdirmi, yoxsa onun surroqatıdırmı? Əgər belə olsa idi, fəlsəfəyə münasibət dəyişərdimi?

Ümumbəşəri fəlsəfi fikir daha çox dərəcədə elmiləşmiş fəlsəfədir. Çünki burada kumulyativlik prinsipi işləyir. Yəni yeni tədqiqatlar köhnələrin üzərində qurulur. Sanki hansı isə vahid bütöv bir fəlsəfi sistem yaradılır. Necə ki, dünyanın bütün elm adamları dünyanın elmi mənzərəsini birgə səylə yaradırlar. (Dünyanın vahid fəlsəfi mənzərəsi isə yoxdur, ola da bilməz. Çünki fəlsəfələr fərdi "mən"lərlə bağlıdır. Və fəlsəfə nə qədər elmiləşsə də, heç vaxt elm olmur).

Fəlsəfə təkcə elmin yox, həm də sənətin, poeziyanın metod və formalarından istifadə edir, sanki bu ikisinin vəhdətindən yaranır. Fəlsəfədə millilik məqamı da onun məhz sənət və poeziya ilə bağlılığından irəli gəlir.

Hegel yazır: "Poeziya öz predmeti kimi elmi abstraksiya formasında olan ən ümumini götürmədiyinə və obyekti onun fərdiləşmiş formalarında təsvir etdiyinə görə, o, hökmən milli xarakterin müəyyənliyinə ehtiyac hiss edir".

Hər hansı bir millətin nümayəndəsi öz milli "mən"ini ancaq yaradıcılıq aktında ifadə edə bilər. Məlum olanların öyrənilməsi, təsnif edilməsi, sistemləşdirilməsi prosesində "mən"dən heç nə götürülmədiyinə görə, bu cür "tədqiqatlar" müəllifin milli kimliyini də ifadə edə bilməz. Ancaq yaradıcılıq prosesi "mən"dən, hətta müəllifin özünə məlum olmayan nəyi isə götürür. Və bu "nə isə" fərdi və ya milli səciyyə daşıya bilər. "Fərdi" - öz strukturunda millini və ümumbəşərini də əhatə edir. "Ümumbəşəri" isə nə fərdi, nə də milli komponentə malikdir.

Fəlsəfə mənim (?), fəlsəfə onun, fəlsəfə heç kimin (?)

Nə olsun ki?! Dünya da heç kimin deyil... Lakin dünya heç kimin olmasa da, həm mənim, həm də sənindir. Yaşayanlarındır. Onu anlayanlarındır. Dünya ona görə heç kimin olmur ki, heç kim onu axıra qədər anlaya bilmir. "Bu dünya bir pəncərədir, hər gələn baxar gedər". Amma məqsəd yalnız pəncərədən o tərəfə baxmaq deyil. Bu dünya həm də bir aynadır ki, tək-tək adamlar orada özlərini görürlər; öz mənəvi aləmlərini, öz dünyalarını görürlər. Bu tək-tək adamlar kimdir - filosoflardırmı.

"Dünya mənim, dünya sənin, dünya heç kimin". Fəlsəfədə vəziyyət bir qədər fərqlidir. Bu gün fəlsəfə mənim deyil, bizim deyil, çünki fəlsəfə onu yaradanın, ona sahib çıxanındır. "Fəlsəfə heç kimin deyil" fikri ilə də razılaşmaq olmaz. Çünki fəlsəfənin sükanı hələ də Qərbin əlindədir.

Bəli, dünya onu anlayanındır. Fəlsəfə kimindirsə, dünya da onundur.

Səlahəddin XƏLİLOV

525-ci qəzet.- 2009.- 22 may.- S.4.