M.Ə.Rəsulzadənin mühacirət fəaliyyəti

Azərbaycanın görkəmli Dövlət xadimi, Azərbaycan Milli Qurtuluş Hərəkatının Böyük ideoloqu M.Ə.Rəsulzadənin 125 illik yubileyi tamam olur. Zəngin və maraqlı mücadilə həyatı yaşayan M.Ə.Rəsulzadənin fəaliyyətinin İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı mühacirət dövrü yetərincə öyrənilməmişdir. Azərbaycan ictimaiyyətinin böyük marağına səbəb olacağını nəzərə alıb aşağıdakı yazını oxuculara çatdırıram.

M.Ə.Rəsulzadə 1948-ci ildə Türkiyəyə qayıtdıqdan sonra əski legionçuların və mühacirlərin bir Mərkəz ətrafına toplanmasını vacib sayırdı. Elə bu məqsədlə də o, 1949-cu ilin fevralın 1-də Ankarada Azərbaycan Kültür Dərnəyini yaratdı. Dərnəyin ilk toplantısında doktor İbrahim Bədəl Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin yaradılan qurumun Fəxri Başqanı seçildiyini elan etdi. Qeyd edək ki, M.Ə.Rəsulzadə ömrünün sonuna qədər Dərnəyin Fəxri sədri olaraq qaldı.

M.Ə.Rəsulzadənin mühacirətdəki fəaliyyətinin ən dəyərli mərhələsi məhz antisovet mübarizə blokunun yaranmasındakı xidmətidir. Məhz onun fəallığı ilə 1928-ci ildə Parisdə "Prometey" təşkilatı yaradılmışdı. "Prometey" təşkilatı müstəqil dövlətlərin yenidən təsisini elan etmiş və bunu başlıca hədəf olaraq tutmuşdu. Təşkilat özünün xarici siyasətini Polşanın və Avropa dövlətlərinin mənfəətlərinə uyğun yönəldirdi. "Prometey" Birliyinin olduqca sağında yer alan bəzi Qafqaz təşkilatlarının siyasi xarakteri daha dəyişik idi.

Belə ki, keçmiş Ermənistan xarici işlər naziri Arşak Camalyan və gürcü Vaçnadze mühafizəkar, dini təmələ əsaslanan Birlik qurmaq istəmişlərsə də, lakin buna nail ola bilməmişdilər. Onların "Birliyi" xristian qafqazlıları birləşdirməyə, müsəlmanları isə uzaqlaşdırmağa meylli idi.

1939-cu ildə Polşanın işğalı ilə bağlı artıq "Prometey" öz fəaliyyətinə son qoydu. "Prometey" çilərin böyük bir qrupu Polşa və Qərb dövlətlərinin tərəfini tutdular.

M.Ə.Rəsulzadə hələ mühacirətə qədərki fəaliyyətində Qafqaz xalqlarının birliyi uğrunda da əzmlə mübarizə etmiş, rus işğalına qarşı aparılan mücadilədə "Birliy"in mövcudluğuna ehtiyacın olduğunu daima vurğulamışdı. Təsadüfi deyildi ki, Müsavatın 1919-cu ildə qəbul edilən proqramında da bu problemə xüsusi yer ayrılmışdı.

Ə.Qaraca yazırdı ki, M.Ə.Rəsulzadənin yurd xaricində önəm verdiyi mühüm işlərdən biri "fikir və dava arkadaşları olan Krım, İdil, - Ural, Şimali Qafqaz və Türküstan liderləriylə" bir araya gəlib kommunizmə qarşı aparılan Milli mücadilədə "Türk Birliyi"nə çalışması olmuşdu.

M.Ə.Rəsulzadə hələ 1929-cu ildə "Odlu Yurd" jurnalında nəşr edilən yazılarının birində qeyd edirdi: "Azərbaycanın da daxil olduğu, Qafqaz millətlərinin qurtuluş mücadilələrini ruhlandıran siyasi fikirlər mənzuməsində yer tutan ən mühüm şüarlardan birisi də Qafqaz Birliyidir...

Qafqaz Birliyini ifadə edən və bu gün başlıca Qafqaz millətləri arasında qəbula keçən siyasi şüar Qafqaz Konfederasionu şüarıdır".

Ə.Qaraca qeyd edir ki, Qafqasiya Konfederasionu fikrini mənimsəyən siyasət adamları buranın "Asiyanın bir İsveçrəsi" olacağını düşünmüşlər". Bu konfederasiyanın yaradılmasına çalışmaqda bir məqsəd də məhz bu "birlik"lə ölkələrinin yenidən hüriyyətə qovuşmalarını təmin etmək idi.

Qafqaz Konfederasiyası görüşünü vacib sayan Azərbaycan, Gürcüstan və Şimali Qafqazın mühacirətdəki milli təmsilçiləri 1934-cü ilin 14 iyulunda Belçikanın mərkəzi şəhəri Brüsseldə toplaşaraq "Qafqaz Konfederasiyası sazişi"ni imzaladılar. Ermənistan təmsilçiləri sazişi imzalamaqdan imtina etdilər.

Qafqaz Konfederasiyası sazişini Azərbaycan, Gürcüstan və Şimali Qafqaz təmsilçiləri olaraq aşağıdakı liderlər imzalamışdılar" 1. Azərbaycan adından: Məhəmməd Əmin Rəsulzadə - Azərbaycan Milli Şuranın keçmiş rəisi, Müsavat Partiyası və Azərbaycan Milli Mərkəzi lideri; Əlimərdan Topçubaşi - Azərbaycan Parlamentinin keçmiş sədri və Azərbayan Cümhuriyyəti Nümayəndə Heyəti rəisi. 2. Gürcüstan adından: Neou Jordaniya - Gürcüstan Cümhuriyyətinin keçmiş Cümhurbaşqanı və Gürcüstan Milli Mərkəzi rəisi; Ə.Çxenkeli - Gürcüstan Cümhuriyyətinin Parisdəki keçmiş nümayəndəsi. 3. Şimali Qafqaz adından: Şimali Qafqaz Cümhuriyyəti keçmiş dövlət adamları - Məhəmməd Girey Sunc, İbrahim Çulik, Tausultan Şakman.

Qafqaz Konfederasiya görüşü 1934-cü ildən sonrakı dövrdə də M.Ə.Rəsulzadənin fəaliyyətində önəmli yer almışdı. Təsadüfi deyildi ki, Müsavat Partiyasının 1936-cı ildə Varşavadakı Konfransında qəbul edilən "Yeni Proqram Əsasları"nda sazişin müddəaları bu şəkildə göstərilmişdir: "1. Bu istiqlalın əldə edilməsi və hər türlü təcavüzə qarşı irəlidə müvəffəqiyyətlə qorunması üçün; Azərbaycan 14 iyul 1934-cü ildə bağlanan Qafqaz Konfederasiya sazişinə görə qafqaziyalı digər cümhuriyyətlərlə siyasi, əsgəri və iqtisadi əsaslar üzərinə birləşəcəkdir".

İkinci Dünya müharibəsindən sonra 1951-ci ilin sentyabrın 16-da Münhendə keçirilən Şimali Qafqasiya Milli Qurultayında məhz 1934-cü ildə qəbul edilmiş Qafqaz Konfederasiyası sazişinə əsaslanaraq bu şəkildə qərar qəbul edilmişdi: Bütün Qafqaz xalqlarının müqəddərat və mənfəət birliyinə inanan Şimali Qafqaz Qurultayı, müştərək vətənimizin qurtuluş və konfederasionun əsasları üzərində müstəqil Qafqaz dövlətinin qurulması adına qardaş ölkələrin, Azərbaycanın, Gürcüstanın və Ermənistanın təmsilçilərinin qeyrət sərf edilməsini Komitəyə tövsiyə edir".

İkinci Dünya hərbindən sonra mühacir təşkilatların birləşib antisovet mübarizə aparmasına getdikcə daha çox ehtiyac duyulurdu. Digər tərəfdən müxtəlif ölkələri təmsil edən ayrı-ayrı mühacir təşkilatlarının mövcudluğu bəzi hallarda bu qrupların daxili çəkişmələrə meylliyi reallığa çevrilirdi. Bu illərdə bir neçə rus, gürcü, erməni, tatar təşkilatları ilə yanaşı iki azərbaycanlı təşkilatı da mövcud idi. Təşkilatlardan biri 1924-cü ildə fəaliyyət göstərən Azərbaycan Milli Mərkəzi idi. Azərbaycan Milli Mərkəzi İkinci Dünya hərbindən sonra Ankarada yerləşirdi və Milli Mərkəzin Başqanı M.Ə.Rəsulzadə idi.

Belə bir vaxtda antibolşevik cəbhənin yaradılmasını vacib sayan "Amerikan Komitəsi" fəaliyyətə başladı.

"Amerikan Komitəsi"nə əvvəl C.Layons, sonradan isə Amerikanın Moskvadakı keçmiş böyük Elçisi Alan Gerk başçılıq edirdi. "Amerikan Komitəsi" bildirirdi ki, millətlər, xalqlar Sovet hökumətinin diktatorluğu altında qaldıqca, insanların azad və hürriyyət içində yaşaması mümkün olmayacaq.

1951-ci il noyabrın 7-də Qərbi Almaniyanın Visbaden şəhərində beş mühacir rus təşkilatlarının (1. "Rusiyanın hürriyyəti üçün mücadilə birliyi". 2. "Milli əmək Birliyi". 3. "Rus Xalq Hərəkatı". 4. "Xalqın hürriyyəti üçün mücadilə cəmiyyəti". 5. "Rusiya xalqlarının qurtuluşu üçün mücadilə birliyi) və beş də rus olmayan millətlərə mənsub təşkilatların nümayəndələrinin iştirakı ilə konfrans keçirildi. Konfransda ukraynalıların və gürcülərin, türküstanlıların, şimali qafqazlıların tanınmış adamları iştirak etmirdi. Konfranda çıxış edən A.Kerenski "Bölünməz Rusiya" fikrini ifadə edirdi. Qeyri-rus mühacirlər isə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının insan haqlarına aid prinsiplərini müdafiə edirdilər. Konfransın yekunu kimi bir bəyannamə imzalandı. Bəyannaməni azərbaycanlı təmsilçilər də imzaladılar. "Rusiyanın bölünməzliyi" ideyası ilə çıxış edən, Azərbaycanın istiqlalını (eləcə də digər rus məhkumu xalqların) xalqın öz "iç işi" kimi qəbul etməyən, Azərbaycan davasının (yenə digər xalqların) Rusiyanın daxili məsələsi kimi anlayan rus mühacirləri ilə bəyannaməni imzaladığına görə "Milli Birlik Məclisi" M.Ə.Rəsulzadənin şiddətli hücumuna məruz qaldı. Bir çox şəhərlərdə yığıncaqlar keçirildi, təmsilçilərin hərəkəti pislənildi.

M.Ə.Rəsulzadə Kerenskinin hansı ideyalarla mübarizə apardığına bələd olduğundan onun başçılıq etdiyi rus təşkilatı ilə birgə işin əleyhinə idi. Kerenski "Bölünməz Rusiya"nın qəti tərəfdarı idi və hələ 20-ci, 30-cu illərdən bu mübarizəsini davam etdirirdi. 1930-cu ildə Kerenskinin "Gün" məcmuəsində (N60) "Rus xalqı üzərində diktatura" adlı məqaləsi çap edilmişdi. Və elə həmin ili M.Ə.Rəsulzadə "Odlar Yurdu" dərgisində Kerenskiyə "Nə ondadır, nə bundan" adlı cavab məqaləsi nəşr etdi. M.Ə.Rəsulzadə məqalə-məktubda Sovet İttifaqındakı türk respublikalarının istiqlal və azad dövlət qurmaq istəklərinə istehza ilə yanaşan Kerenskini tənqid etdi. O, Kerenskini xalqların apardığı milli-azadlıq hərəkatının mahiyyətini anlamağa çağıraraq yazırdı: "Biz həmişəlik olaraq cənab Kerenskiyə bildiririk ki, heç bir "separatizm"dən, "Rusiyanın bölünməsi"ndən söhbət gedə bilməz. Bizcə bu söz tamam başqa anlamda işlədilir: birincisi, öz ölkəsini xarici işğaldan qurtarmağa yönəldən xalq hərəkatını "separatçı" adlandırmaq düzgün deyildir".

Məhz buna görə də "Azərbaycan Milli Birlik Məclisi" təmsilçilərinin belə bir şəxslə, hələ də 50-ci illərdə də "bölünməz Rusiya" ideyası ilə yaşayan Kerenski ilə eyni sənədə imza atması haqlı olaraq M.Ə.Rəsulzadədə ciddi narazılıq doğurdu.

Visbaden Konfransından sonra M.Ə.Rəsulzadənin "XAB"da (Xalqların Antibolşevik Bloku Təşkilatı) fəallığı daha da artırdı. Kerenski tərəfindən qurulan "Rusiya Xalqlarının Qurtarma Şurası"na qarşı olaraq 1951-ci ildə Münhendə keçirilən konfransda onlar Milli Mərkəz adı altında təmsil olundular. Münhen Konfransının o dövr üçün böyük əhəmiyyəti vardı.

Əllinci illərdə M.Ə.Rəsulzadə Amerikanın Münhendə qurduğu "Sovetləri Öyrənmə" İnstitutunda və onun orqanı olan "Dərgi" məcmuəsində də fəal iştirak etmişdi. "Amerikanın Kommunizmi ilə Mücadilə Komitəsi" Başqanı Don Levin 1951-52-ci illərdə işbirliyi aparmaq üçün M.Ə.Rəsulzadəni İtaliyaya və Almaniyaya görüşməyə dəvət etmişsə də, Komitənin "Sovetlər Birliyinin mövcud mühafizəsi" prinsipinə dayandığı üçün görüş qəbul edilməmişdi. M.Ə.Rəsulzadənin 50-ci illərdəki fəaliyyətində bir mühüm təşəbbüs də, şübhəsiz ki, 1952-ci ilin 11-16 dekabrında Münhendə Ümumi Qafqaz Konfransının keçirilməsinə nail olması idi. Milli Azərbaycan Mərkəzi, Gürcüstan Milli-Siyasi Mərkəzi və Şimali Qafqaz Milli Komitəsinin səlahiyyətli nümayəndələri 1920-21-ci illərdə Sovet Rusiyası tərəfindən təcavüzə uğrayan və işğal altına alınan Qafqaz Cümhuriyyətlərinin istiqlalları uğrundakı mücadilədə birgə fəaliyyətin əsaslarını müəyyən etmək üçün bu konfransı keçirdilər. Konfransda Azərbaycan Milli Mərkəz Başqanı, M.Ə.Rəsulzadənin çıxış maraqla qarşılanmışdı. O, bildirmişdi ki, hazırda millətlərarası münasibətlər olduqca gərginləşdiyindən Qafqaz millətlərinin qurtuluşu uğrunda mübarizənin ümumi istiqamətlərini müəyyənləşdirmək üçün bir "Qafqaz mərkəzi" yaradılmalıdır. M.Ə.Rəsulzadə bildirirdi ki, hərəkət istiqamətlərimizi aydınlaşdırmalıyıq: yəni biz kommunizm doktrinası ilə bolşevizmə qarşı mücadilə edirik, yoxsa hərəkatımızın əsasını rus imperiyası ilə mücadilə təşkil edir? M.Ə.Rəsulzadə dərin və məzmunlu çıxışını belə yekunlaşdırmışdı: "Əziz arkadaşlar, sıralarımızı sıxışdırmalı və güvənli addımlarla məmləkətlərimizin hürriyyət və istiqlalı ilə Birləşmiş Konfederativ Qafqasiya adına mücadiləmizə davam edəlim..."

Göründüyü kimi M.Ə.Rəsulzadə hələ, 1919-cu ildə Müsavat Partiyasının ikinci qurultayında qəbul olunan "Qafqaz birliyi" ideyasını yaradıcı məzmunda qətiyyətə davam etdirirdi.

M.Ə.Rəsulzadənin əldə olunan şəxsi məktubları da onun siyasi mübarizəni daima canlandırdığını aydınlaşdırır. M.Ə.Rəsulzadə 1951-ci il dekabrın 10-da Ankaradakı dostu Fuad bəyə göndərdiyi məktubda bildirirdi: "Möhtərəm Fuad bəy! Məktublarınızı aldım. Sabah Sizə məktub yazacaqdım. Bəyannamənin məzmunu ilə oradakı vətəndaşları tanış ediniz. Doktor Kəngərliyə bu xüsusda yazmışdım. Türkcəsini bizim hesabımıza bir kağız üzərin də 100-150 ədəd çap edin. Bir miqdarını buraya göndərməyi təmin edin. Candan salamlarla: M.Emin. Ankara. 10.XI.1951".

1953-cü ildə Amerika hökumətinin dəvəti ilə M.Ə.Rəsulzadə Amerikaya gedərək, Azərbaycan istiqlalının 35-ci ildönümü münasibəti ilə "Amerikanın səsi" radiosunda Azərbaycan xalqına müraciət etdi, bu səsyazma vala alınaraq bu günədək arxivdə saxlanmaqdadır. M.Ə.Rəsulzadə ömrünün sonunadək Azərbaycanın Müstəqilliyi uğrunda şərəfli mücadilə apardı.

Nəsiman Yaqublu

525-ci qəzet.- 2009.- 31 yanvar.- S. 9.