Müasir həyatımız novellalar dili ilə

Toplumun, xalqın inkişafını, ayaqda qalmasını insan münasibətlərindən ayrı təsəvvür etmək mümkün deyil. Toplum inkişaf etdikcə bu münasibətlər artmaqla birlikdə, eyni zamanda son dərəcə mürəkkəb bir hal almağa başlayır. Hal-hazırda bu insani münasibətlərin sosial-mədəni həyatın bütün sahələrində özünü göstərməsini söyləmək mümkündür. Məişətdə, istehsalatda, təbiətdə, elmdə, siyasətdə, hətta idmanda belə mürəkkəb insan münasibətlərinin təzahürünü görmək mümkündür. Bu spesifik münasibətlərin meydana gəlmə səbəblərinin, çalışma mexanizmasını araşdırması ilə əlaqədar problemlər demək olar ki, bütün sosial bilim alanında çalışan elm adamları ilə birlikdə sənət adamlarını da daima düşündürən problemlərdən olduğunu söyləmək mümkündür. Əslində bu problemləri, daha doğrusu insan münasibətlərini əbədi, daimi dəyişməkdə, təkmilləşməkdə inkişafında olduğundan insanlığı düşündürən əbədi problemlərdən saymaq mümkündür. Unutmamaq lazımdır ki, toplum həyatı insanların yaşam tərzi, dünya görüşü, psixologiyası elmin, texnologiyanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq bir yerdə qalmır, o da bu inkişafa, dəyişgənliyə uyğun olaraq daima dəyişir, yeniləşir, tərəqqi edə bilir. Heç şübhəsiz insanlıq tarixinin öyrənilməsi, sosial-mədəni həyatımızın müxtəlif tarixi inkişaf mərhələlərində müəyyən dəyişikliklərə uyması bu baxımdan (xüsusilə sosial dəyişmə kimi bir fəlsəfi fənnin ortaya çıxmasını belə qeyd etmək mümkündür) ictimai elmin sahələri kimi ədəbiyyat da incəsənət xadimlərini daim düşündürən problemlərdən olmuşdur. Təbii ki, istedadından, dünya görüşündən, həyat təcrübəsindən asılı olaraq onlar bu zəngin insan münasibətlərinin müəyyən tərəfinə daha çox meyl göstərmiş, bu münasibətlərin dərinliklərinə psixolojisinə, onları varındıran qaynaqlara və s. diqqət çəkməyə çalışmışlar. Bu yaxınlarda işıq üzü görmüş (13 novell Baku 2006) "13 Novella" kitabı da bir bu meyelin adın bir şəkildə özünü göstərməsini müşahidə edə bilərik. Kitabın müəllifi uzun illər tibb sahəsində uğurla çalışmış tibb elmləri namizədi Lamiyə xanım İsmayıldır. Tanınmış sənətkarlar ailəsində böyümüş boya-başa çatmış Lamiyə xanım (onun atası SSRİ xalq artisti İsmayıl Dağıstanlı, anası isə tanınmış sənətkar - rəssam, kukla ustası Luiza Dağıstanlıdır) heç şübhəsiz ailədə hökm sürən bədii-estetik mühitdən çox şey əldə edə bilmişik. Kitabda əksini tapmış demək olar ki, bütün novellardan təsadüfü deyil ki, yüksək bədiilik professionallıq, eyni zamanda ideya məzmunuyla rastlaşırıq. Kitabın müəllifinin ilk kitabı olmasına da inanmaq mümkün olmayır. Həcmcə kiçik novellalarda (onları ədəbi müniatürlər kimi də dəyərləndirmək mümkündür) zəngin həyat təcrübəsinə malik ömür keçirmiş insanın, şəxsiyyətin qəlbinin hərarətini, insanlara xoşbəxtlik bəxş etmək arzusu özünü aydın bir şəkildə göstərməkdir. Müəllifin bütün novellalarını, bir-birinə bağlayan ana xətti burada ifadəsini tapmış sevgi və bu müqəddəs hisslə bağlı problemdir. Sevginin hər yaşda insanı mənən yüksəldə bilən, ona həqiqi mutluluq gətirən, heç bir şeylə əvəz olunmayan, ülvi hiss olduğunu maraqlı həyat hadisələri və yüksək bədiiliklə ifadə edə bilən müəllif heç bir zaman pessimizmə qapılmır, ölüm ayağında belə sevgi hissinin insana əvəzsiz mənəvi bir dayaq da ola biləcəyini sübut etməyə çalışır. Müəllifin "Bənövşənin son baharı" adlı novellasında da iki ümidsiz xəstəliyə düçar olmuş (Məqsud və Bənövşənin) yaşlı insanın bir-birlərinə olan sevgisi bu baxımdan olduqca təsirli və real cizgilərlə qələmə alınmışdır. Əsərin qəhrəmanları ölüm pəncəsində belə özlərini xoşbəxt hiss edir, ölümü anlayışla qarşılayır, heç bir kəsə kin-kudürət bəsləmədən, onlara əzab-əziyyət vermədən bu dünya ilə vidalaşmağa qərar verirlər. Onları ölüm pəncəsində belə mutlu edən müəllifin də haqlı fikirinə görə bu iki insanın gec də olsa bir-birlərini tapa bilmələri, daha doğrusu onların bir-birlərinin simasında anlaşılır, onları bir-birlərinin yüksək mənəviyyatlarının dərinliklərinə belə enə bilmələridir. Kitabdakı novellaların əksəriyyətində biz demək olar ki, tibb sahəsində istifadə olunan terminlərlə (diaqnoz,palata, cərrahiyə anesteroloq) tədavi ilə əlaqədar hadisələr ilə rastlaşa bilərik. Əslində, bu da təbiidir, çünki müəllif uzun bir müddət müxtəlif xəstəxanalarda, tibb ocaqlarında, poliklinikalarda çalışmış və təbii ki, bu sahədə zəngin məlumatlar toplamışdır. Fəqət bu tibbi terminlərin, prosedurların, hadisələrin novellalarda öz əksini tapması heç bir vaxt ön plana keçmir, əksinə əsərin ideya-məzmunun açılmasına daha gerçək bir şəkildə oxucularına çatdırılmasına xidmət edə bilir. Kitabın ilk novellası "İlləri özündə ehtiva edən gün" də bu meyli açıq bir şəkildə izləyə bilirik. Əsərdə gəncliyində təmiz, pak sevgisinə xəyanət edən birisini (Elmarın) ölüm yatağında taleyin yazısı ilə ikinci dəfə (birinci dəfə də avtomobil qəzasından sonra bu, o zaman gənc qız tərəfindən tədavi edilmişdir) yenə də həmin, artıq yaşa dolmuş həkim qadının qarşısına çıxması səhnəsi olduqca dramatik bir təsir hissi bağışlayır. Səhvlərini etiraf edən Elmarın faciəsi var-dövlətə, yüngül həyata meyl göstərməsi, namuslu ailə qura bilməməsi, ozünün də etiraf etdiyi kimi "günü-gündən özünə qəbir qazması" ilə bağlı idi. Xəstəxanada Elmarın ölümü ona olan sevgisini uzun müddət ürəyində tutan Qönçəni son dərəcə təsirləndirsə də, onu tamamilə yıxmır, ailəsinə, uşaqlarına, həyat yoldaşına olan inamı, sevgisi onu ayaqda saxlayır, insanlara, ailəsinə gərəkli olmaq arzusunu gücləndirir. Bu əsərdə faciəvi finala rəğmən güclü bir həyat eşqi, nikbin bir əhval-ruhiyyə hökm sürməkdədir. Novellalarda vətən eşqi, dilinə, dininə, torpağına keçmiş sosial-mədəni irsimizə dərin bir sevgi hissi özünü ifadə etməkdədir. Fəqət bu mənəvi dəyərlər yenə də ailə məişət, ümumiyyətlə sevgi münasibətləri kontekstində həll edilməkdədir. Eyni zamanda müəllif burada öz vətənpərvərlik duyğularını doğma xalqına, flora və faunası ilə zəngin torpağına olan sevgisini bəziləri kimi şüarçılıq süni pafos və ya zahiri populizm şəkilində ifadə etmir. Bu fikirləri təcrübəli bir pedaqoq, mütəxəssis kimi real faktlara və məntiqi mühakimələrə təməllənərək yüksək bir bədiiliklə ifadə etməyə çalışır. Müəllifin "Vətən haqqında danışaq" adlı novellasında qədim tarixə malik Azərbaycan torpağının zənginliyi, insanlarının yüksək mənəviyyatını, vətənpərvərliyini, beynəlmiləlçiliyini, onun ayrı-ayrı coğrafi bölgələrinin əvəzsiz gözəllikləri və zənginlikləri və s. öz ifadəsini tapa bilir. Bu novella dialoq şəklində İxtiyar nənə ilə onun nəvəsi arasında gedən canlı söhbət əsasında əslində Lamiyə xanımın xalqımızın ulu tarixi keçmişi, mütərəqqi alimləri, yadelli düşmənlərə qarşı mübarizələri, ona qarşı olan ədalətsizliklər və s. öz təbii əksini tapa bilməkdədir. Bu novellada anlayışlı bir dillə bir çox sosial-mədəni və siyasi problemlərə də toxunulur, məkrli qonşularımızın düşmənçilik siyasəti, torpaq zəbt etmək ehtirasları və vəhşilikləri bu gün üzərinə çıxılır. Müəllif eyni zamanda xalqımızı birliyə, dövlətçiliyimizi qorumağa, tarixi keçmişimizə sahib çıxmağa çağırır və bu yolda ana dilinin önəmli rolunu xüsusi olaraq vurğulayır. Kitabın rus dilində yazılmasına baxmayaraq müəllifin əsərində əsasən müasir Azərbaycan həqiqətlərini qələmə alması insanlarımızın adət-ənənələrini, istək arzularını, davranış mədəniyyətini, mənəviyyatını və psixologiyasını daxildən bilməsini kitabın hər səhifəsindən hiss etmək mümkündür. Ümumiyyətlə, Azərbaycan sevgisi insanlarımızın mənəvi intellektual tərəqqisi uğrunda əlindən gələni əsirgəməmək istəyi kitabın demək olar ki, bütün səhifələrinə hopmuşdur. Təsadüfi deyil ki, müəllif tez-tez ata sözlərinə, mədəniyyət tariximizdə layiqli yer almış mütəfəkkirlərimizin, elm və sənət adamlarımızın fikirlərinə yaradıcılıqla müraciət edə bilir, bir daha onların bəşər mədəniyyətinə olan qatğılarından belə bir geniş şəkildə söhbət aça bilir. Müəllif haqlı olaraq həqiqi, şəxsi, fərdi mutluluğu mutlu cəmiyyətdə axtarır. Mutlu cəmiyyətin sosial - ədalət qanunlarına uyğun olaraq inkişafını arzu edir. Əsər tamamilə müasir Azərbaycan sosial mühiti və müxtəlif yaş qruplarına aid mənəvi-psixoloji həyatını ifadə etməklə birlikdə müəllif bunun üçün heç də yalnız yerli sosial-mənəvi dəyərlərdən faydalanmaqla kifayətlənmir, dünya mədəniyyəti nümunələrinə fəlsəfi-estetik dəyərlərinə tanınmış filosof, sənət adamlarının fikirlərinə belə geniş bir şəkildə müraciət edə bilir. Bəzi yazarlarımız bəlkə də milli görünməkdən ötrü tez-tez tanınmış milli sənət və elm adamlarının qəhrəmanlarımızın adlarını çəkir, onların mərifətlərini öyməkdən doymur, bununla da öz yaradıcılıq missiyalarını bitmiş hesab edilir. Lamiyə xanımın novellalarını oxuduğumuz zaman onun əslində belə bir lokal (məhdud) çərçivədə çıxdığını görə bilirik. Onun qəhrəmanları milli mədəniyyətə müraciət etməklə birlikdə tez-tez dünya mədəniyyəti nümunələrinə, dünya mütəfəkkirlərinə, sənət adamlarının fikirlərinə müraciət edə bilir. Bununla müəllif heç də öz geniş erudisiyasını nümayiş etdirmək fikrində deyil, zənnimizcə eyni zamanda müasir azəbaycanlıların, xalqımızın yüksək intellektual -potensial mədəniyyətini göstərməyə çalışmaqdadır. Təsadüfi deyil ki, biz novelladakı qəhrəmanların söhbətlərində Azərbaycan mütəfəkkirləri ilə birlikdə Aristotel, Heğel,Ö. Xəyyam, Apollon, P.T de Şarden, Karrel, M.Qorki, Sarasate kimi isimlərin keçməsinin şahidi oluruq. Lamiyə xanımın "13 novella" əsəri böyük həyat təcrübəsi keçmiş bir istedadlı yazıçının qələmindən çıxdığını söyləməkdə heç də çətinlik çəkmirik. Kitabın böyük tərbiyəvi - dəyişdirici rolunu, bədii-estetik dəyərini xüsusi olaraq qeyd etmək istərdik. İnanırıq ki, Lamiyə İsmayılın "13 novella" kitabı oxucularımızın sevgisini qazanacaq. Onun Azərbaycan dilinə tərcüməsi isə zənnimizcə oxucularımıza dəyərli bir töhfə verə bilər.

Babək Qurbanov

Ədalət.- 2010.- 7 avqust.- S. 11.