Məhsuldar dialoq

Başa çatmaqda olan noyabr ayı bir sıra amillərlə yanaşı həm də Azərbaycanın paytaxtı Bakıda Xəzəryanı dövlətlərin zirvə görüşünün keçirilməsi ilə də yadda qaldı. Qeyd edək ki, sözügedən sammit sahilyanı dövlət başçılarının Xəzər dənizində təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq sazişinin imzalanması ilə başa çatıb. Bu sənədə Azərbaycan, İran, Türkmənistan, Qazaxıstan və Rusiya prezidentləri imza atıblar. Təhlükəsizlik əməkdaşlığı sazişi terrorçuluq və mütəşəkkil cinayətkarlıq, silah və narkotik qaçaqmalçılığı, icazəsiz balıq ovuna qarşı, habelə xilasetmə əməliyyatlarında qarşılıqlı əməkdaşlığı nəzərdə tutur. Bundan başqa, Azərbaycan, İran, Türkmənistan, Qazaxıstan və Rusiya prezidentləri birgə bəyannamə qəbul ediblər. Zirvə görüşünün açılış mərasimində Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev bəyan edib ki, Xəzər dənizinin dibinin bölünməsinə dair Azərbaycan, Rusiya və Qazaxıstan arasında imzalanmış ikitərəfli müqavilələr Xəzərin hüquqi statusunun müəyyən edilməsində əsas kimi götürülə bilər.

Xəzər sammitinin yekunlarına bir sıra siyasi və iqtisadi ekspertlər tərəfindən yüksək qiymətləndirilməklə yanaşı, həm də müxtəlif aspektlərdən şərh olundu. Xatırladaq ki, sammitdə dövlət başçıları bəyan etdilər ki, Xəzərin statusunun müəyyən edilməsi ilə bağlı məhsuldar söhbətlər aparılıb. Belə ki, əgər əvvəl məsələnin həlli ilə bağlı konkret müddət göstərilmirdisə, bu dəfə dövlət başçıları bildirirlər ki, bu problemi Xəzəryanı dövlət başçılarının il ərzində Həştərxanda keçiriləcək sammitinə qədər həll etmək olar.

Digər bir tərəfdən də sammitdə Xəzəryanı dövlətlərin İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (XİƏT) yaradılması ilə bağlı da məsələ gündəmə gəlib. Lakin siyasi ekspertlər XİƏT-lə bağlı verdikləri açıqlamalardan onların pessimist mövqedə olduqları da bəlli oldu. Söhbət ondan gedir ki, 5 dövlətdən 4-ü onsuz da MDB-də təmsil olunub. Əgər MDB daxilində onlar öz məsələlərini həll edə bilməyiblərsə, İranın orada iştirakının da nəsə dəyişəcəyi inandırıcı görünmür. Özü də burada İranın izilə edilmiş halda olması nəzərdən qaçırılmamalıdır. İranın orada nəzərdə tutulan qurumda iştirakı çətin ki, XİƏT daxilində əməkdaşlığı məhsuldar etsin. Ekspertlər hesab edirlər ki, beş dövlətdən dördü həm də MDB-nin İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatına üzvdürlər. Lakin elə orada da əməkdaşlıq yüksək səviyyədə deyil. Bu mənada sözügedən qurumun yeni əməkdaşlıq forması olduğunu da düşünmək olmaz. Söhbət ikitərəfli əməkdaşlıq istiqamətində irəliləyişdən gedir.

Onu da bildirək ki, bəzi siyasi müşahidəçilərin sözlərinə görə Bakı sammitindən sonra Türkmənistanın da dəniz sərhədləri ilə bağla mövqeyində digər üç postsovet ölkələrinin mövqelərinə yaxınlaşmasına böyük ümidlər bəslənilir. Bu qənaəti bölüşən siyasi ekspertlər Xəzəryanı dövlət başçılarının zirvə toplantısında iki mühüm addımın atıldığını da vurğulayıblar. Bunlardan biri təhlükəsizlik haqqında əməkdaşlıq müqaviləsi, digəri isə birgə imzalanan Bakı bəyannaməsidir. Təhlükəsizlik haqqında əməkdaşlıq müqaviləsi ilə Xəzərdə mütəşəkkil cinayətkarlıq, qeyri-qanuni miqrasiya, silahlanma kimi təhlükələrə qarşı razılıq əldə edildiyini vurğulayan ekspertlər qeyd edirlər ki, bundan sonra 5 Xəzəryanı ölkələr əlaqələndirilmiş şəkildə fəaliyyət göstərəcəklər. Qeyd edək ki, Bakı zirvə toplantısı Xəzər problemlərinin həll edilməsi istiqamətində sayca üçüncü böyük toplantı olduğunu vurğulayan ekspertlər birinci toplantının 2003-cü ilin noyabr ayında keçirildiyini xatırladıb. Həmin vaxt beş ölkə Xəzərdə təbii mühitin qorunması ilə bağlı konvensiyaya imza atıblar. Buna diqqət yönəldən analitiklər təhlükəsizliklə bağlı əməkdaşlıq müqaviləsini irəliyə doğru atılmış növbəti bir addım kimi dəyərləndirirlər.

Mövqelərin yaxınlaşması

Ölkəmizdə keçirilən Xəzəryanı ölkələrin başçılarının III Zirvə toplantısını Xəzərin statusu ilə əlaqədar problemin həlli istiqamətində çox ciddi bir addım olduğunu vurğulayan ekspertlər qeyd edirlər ki, Tərəflər arasında fikir mübadilələrinin aparılması mühüm amildir. Çünki müzakirələr əsnasında dövlət nümayəndələrinin ortaq mövqeyə gəlmələri mümkündür və həm də danışıqlar nəticəsində prezidentlərin ortaya gətirdikləri məsələlərlə bağlı öz rəylərini də bildirirlər. Digər bir tərəfdən də bu danışıqlar ölkələr arasındakı mövqeləri müəyyən qədər yaxınlaşdıra bilər. Bütün bunlara rəğmən siyasi müşahidəçilər hələ də müəyyən fikir ayrılıqlarının qalmaqda olduğunu bildirirlər. Hələ də Xəzərin statusu ilə bağlı tam qərara gəlindiyini demək olmaz. Amma tərəflər bu problemin həlli üçün bundan sonra da səy göstərəcəklərini bildiriblər. Bir faktor da var ki, bu tip görüşlər təkcə hüquqi status məsələsinin müzakirəsi ilə məhdudlaşmır. Dövlət başçıları bir-biri ilə görüşərək ikitərəfli münasibətləri müzakirə edir və artıq digər sahələrdə olan problemlərin həlli ilə bağlı müəyyən addımlar atırlar. Bundan əlavə, Xəzər bölgəsinin hüquqi statusu ilə bağlı bu gün həll ediləsi kifayət qədər məsələ var ki, bura Xəzərin təbii ehtiyatlarından istifadə, ekologiyanın qorunması, humanitar və digər məsələlər daxildir. Bu məsələlər isə daima gündəlikdədirlər.

Beynəlxalq tədbir praktikası

Sözügedən toplantının yekun sənədlərinə gəlincə, analitiklər bildirirlər ki, yekun bəyanata əsasən, tərəflər qısa bir zamanda hüquqi statusun müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı təkliflərini qətiləşdirəcəyini bildirəcəklər. Onlar hesab edir ki, sammit Xəzərlə bağlı olan problemlərin həlli üçün geniş imkanlar açıb. Belə bir sammitin Azərbaycanda keçirilməsinin ölkəmiz üçün böyük əhəmiyyətinə toxunan siyasi təhlilçilərin sözlərinə görə, bu cür toplantıların Bakıda reallaşması Azərbaycanın bir ölkə kimi yüksək siyasi nüfuzunun artmasını və beynəlxalq tədbirlər keçirilməsində müəyyən təcrübəsi olduğunu ortaya qoyur.

Ölkələr arasında iqtisadi birliyin yaranma ehtimalı ilə bağlı fikirlərini açıqlayan şərhçilər onu da bildiriblər ki, bu ölkələrdən ibarət birliyin yaradılması ilə bağlı ideya çoxdandır gündəlikdədir. Bu beş sahilyanı ölkələr arasında iqtisadi əməkdaşlıq da günü-gündən artır. Azərbaycan qalan 4 ölkə ilə həm siyasi, həm də iqtisadi əməkdaşlığa dair daima öz addımlarını atır və qarşı tərəfdən də eyni münasibət görür. Məhz bu beş ölkəni birləşdirəcək təşkilatın yaranması ölkələrin siyasi iradəsindən asılı məsələdir ki, onun da reallaşmasını gələcək göstərəcək.

İranla Rusiyanın üst-üstə düşən mövqeləri

Amma sammitdən sonra Xəzərin status məsələsində özünəməxsus mövqeyi ilə seçilən İran rəsmilərinin açıqlamaları verilən proqnozları alt-üst etmiş kimi görünür. Onu da bildirək ki, hələ sammitöncəsi rəsmi Tehranın mövqeyi üzündən tədbirin baş tutmayacağı ilə bağlı fikirlər üstünlük təşkil edirdi. İran prezidentinin sammitdən bir gün əvvəl Bakıya səfəri verilən rəylərin üstündən xətt çəkdi və bununla rəsmi Tehran ekspertlərin heç də həmişə həqiqəti əks etdirmədiyini sübut etməyə çalışdı. Bununla həm də siyasi təhlilçiləri çaşdırmış oldu desək bəlkə də yanılmarıq. Bu günlərdə İran rəsmiləri yenə dilə gəlib. Belə ki, rəsmi Tehran İranın xarici işlər nazirinin müavini Məhəmməd Mehdi Axundzadənin diliylə Bakı və Aşqabada öz mesajını ünvanlayıb. Yəni rəsmi Tehran İran tərəfinin Xəzərin dibinin bölünməsilə bağlı Türkmənistan və Azərbaycan arasında ikitərəfli sənədin imzalandığı halda bunu tanımayacağını göstərməyə çalışır. Rusiyanın "Regnum" agentliyinin məlumatına görə, İranın yüksək rütbəli məmuru öz müsahibəsində bildirib ki, İranın prinsipial mövqeyi onunla bağlıdır ki, Xəzər dənizinin gələcək statusu ilə bağlı bağlanılan istənilən müqavilə konsensus və ədalətlə həll olunmalıdır. Əks halda, İran Xəzərlə bağlı olan heç bir müqaviləni və razılaşmanı qəbul etmir və tanımır. Xarici işlər naziri müavininin fikrincə, hətta bu müqavilə Rusiya, Azərbaycan və Türkmənistan arasında bağlanılsa belə, bu razılaşmanı İran heç vaxt tanımayacaq.

Bütün oyunlar "NABUCCO"nun başındadır

Xatırladaq ki, bu günlərdə Bakıda keçirilən Xəzəryanı ölkələri başçılarının 3-cü sammitində Türkmənistanın dövlət başçısı Qurbanqulu Berdiməhəmmədov əsas diqqətini Xəzərdə bir sıra həllini hələ də tapmayan məsələlərə yönəltdi və ölkəsinin Xəzərin hüquqi statusuyla bağlı mövqeyini bir daha açıqladı. Onun sözlərinə görə, Türkmənistan əmindir ki, "Nabucco" qaz kəmərinin çəkilməsi, ancaq bu layihədə iştirakçı ölkələrin və kəmərin keçəcəyi ölkələrin razılığı ilə həyata keçirilməlidir: "Təbii ki, burada bütün beynəlxalq ekoloji standartlar və normalar yüksək səviyyədə nəzərə alınacaq".

Rəsmi Moskva isə hələ də Türkmənistan dövlət başçısının bu cür çıxışlarına heç bir açıqlama verməyib. Hətta ötən ay Rusiya prezidenti Dmitri Medvedyevin Türkmənistana səfərindən sonra bu ölkənin baş nazirinin birinci müavini İqor Seçin də Avropanın əsas enerji layihəsi olan "Nabucco" qaz kəməri layihəsini perspektivsiz adlandırmışdı.

Onu da deyək ki, "Nabucco" layihəsinin reallaşmasında maneə yaradan faktorlardan biri də Avropa dövlətlərinin bu məsələ ətrafında vahid mövqe nümayiş etdirməməsidir. Bu məqamdan məharətlə yararlanan Rusiya isə Avropa dövlətləri vasitəsilə "Nabucco"nun reallaşmasını sıradan çıxarmaq səylərini gücləndirməkdə davam edir. Almaniyanın sabiq kansleri Gerhard Şröder yenidən Avropanın Rusiya qazına bağlı olacağını deyib. Gerhard Şröder onu da bildirib ki, qitənin alternativ enerjilə təchizi resurs çatışmazlığına dirənir. Onun sözlərinə görə, Avropa İttifaqının marağında olan "Nabucco"nun reallaşması üçün kifayət qədər qaz olmaya bilər. Bu da layihənin icrasının sual altına düşməsi deməkdir. Qeyd olunan arqumenti əsas gətirən Şröder "Şimal axını" və "Cənub axını" kimi layihələrin dəstəklənməsini daha vacib sayıb. Herhard Şröder onu da qeyd edib ki, "Nabucco"ya İrandan da əlavə qaz təchizatı lazımdır: "Lakin buna nail olmaq üçün Avropa İttifaqı bu prosesdə bir çox siyasi çətinlikləri aşmalıdır".

Fars kəməri

Yeri gəlmişkən onu da xatırladaq ki, "Şimal axını" beynəlxalq müşahidə şurasının rəhbəri Gerhard Şröderdir. Hazırda perspektiv üçün "Nabucco"nun əsas qaz təminatçıları sırasında adı çəkilən İranın bu layihədən uzaq durması yönündə əsas fəaliyyət də məhz Şröderə məxsusdur. Öz növbəsində rəsmi Tehran Rusiya ilə yaxınlığı olmasına rəğmən həm də "Nabucco" layihəsində iştirakda maraqlı olduğunu gizlətmir. Əlində iri qaz ehtiyatları olan bir ölkə kimi tanınan İran Avropa üçün də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Rusiya ilə sıx enerji əlaqələrində olan, "Şimal axını" qaz layihəsinin dəstəkçisi kimi Almaniya Tehranın hər bir addımını diqqətlə izləyir. İranın "Nabucco"ya maraq göstərməsi isə, təbii olaraq, almanları qane etmir. Rəsmi Tehran beynəlxalq sanksiyalardan qorunmaq üçün Avropa ilə münasibətlərini pisləşdirmək istəmir. İranın neft naziri Qulamhüseyn Nozərinin Dəməşqdə verdiyi açıqlamasından da aydın görünür ki, Tehran Suriya və İraq üzərindən Avropaya qaz ixrac etməyi planlaşdırır.

İranlı nazirin sözlərinə görə, İran-İraq-Suriya boru xətti ilə daşınacaq mavi yanacaq daha sonra Aralıq dənizilə Yunanıstan və İtaliyaya çatdırılacaq. Qulamhüseyn Nəzari layihənin həyata keçirilməsi üçün yaxınlarda İran, Suriya və İraq arasında üçtərəfli sazişin imzalanacağını dilə gətirib. Hələ üstəlik Tehran yeni boru xəttinə ad da tapıb: fars boru xətti.

Bölgədə çəki dərdi

Rəsmi Tehranın bu məsələ ilə bağlı mövqeyinə gəlincə iqtisadçı ekspertlər İranın qazını Türkiyə ilə deyil, İraq və Suriya üzərindən nəqlinə daha çox üstünlük verdiyinə diqqət çəkirlər. Ekspertlərin fikrincə, bununla İran qaz ixracında bütünlüklə Türkiyəyə bağlı olmaq istəmədiyini, bölgədə özünün də çəkisinin artmasına çalışır. Tehran gələcəkdə Türkmənistanın da bu layihəyə qoşulacağına ümidlidir. Söhbət türkmən qazının həmin xətlə Avropaya daşınmasından gedir. İran bu layihəni həyata keçirməyə başlayarsa, onsuz da müəammalı duruma sürüklənən "Nabucco" boru xəttini birdəfəlik unutmaq lazım gələcək.

Məsələyə münasibət bildirən politoloqa gəlincə, əksər siyasi şərhçilər hesab edirlər ki, Məhəmməd Mehdi Axundzadənin timsalında İran növbəti dəfə sərsəmləyib. Qeyd edək ki, 2008-ci ildə İranın xarici işlər naziri Möhtəki "Nabucco"ya qoşulmaqla bağlı ölkəsinin maraqlı olduğunu bildirmişdi. Amma layihənin iştirakçı dövlətləri buna qarşı çıxmış, öz mövqelərini bildirmişdilər. Maraqlıdır indi nə baş verdi ki, İran "Nabucco"ya qarşı çıxır? Siyasi təhlilçilər onu da qeyd edirlər ki, istər "Nabucco", istərsə də Xəzərlə bağlı məsələlərdə İranın qərəzli mövqe nümayiş etdirməsi ona heç də şərəf gətirmir.

Özgəsinin payına iddia

Digər bir tərəfdən də Türkiyə ərazisində raketdən müdafiə sistemlərinin quraşdırılmasına razılıq, ABŞ-ın Qəbələ RLS-i birgə istifadə etməklə bağlı rəsmi Bakıya müraciəti kimi məsələlər rəsmi Tehranın birmənalı qarşılamadığı məqamlardır. Bütün bunlar İranın ovqatını təlx etdiyindən belə sərsəm bəyanatlar səsləndirir. Siyasi müşahidəçilərə görə İranın özü Beynəlxalq Daxili Dəniz Konvensiyasına qoşulub, amma bu konvensiyadan irəli gələn prinsiplərə əməl etmir. İran neçə illərdən bəri iddia edir ki, Xəzər beş bərabər hissəyə bölünməlidir. Bunun o, həm də Azərbaycana düşən 14 faizə də gözünü dikdiyini faş etmiş olur. Amma Azərbaycanla müqayisədə Qazaxıstana düşən 29 faizlə hansısa işinin olmadığı bəllidir.

Prosesləri izləyən analitiklərin diqqətini çəkən əsas məqamlardan biri də odur ki, İran hakimiyyətində təmsil olanların böyük əksəriyyəti mədrəsə səviyyəsində təhsil aldıqlarından beynəlxalq hüquq normalarından xəbərsizdirlər. Danılmaz faktdır ki, İranda dövlət siyasəti şəriət qaydaları ilə idarə olunur, beynəlxalq hüquq normaları onlar üçün əhəmiyyət kəsb etmir. İranın növbəti dəfə şantaja əl atdığını bəyan edən təhlilçilər hesab edir ki, bütün olanlara rəğmən Azərbaycan həmişə birmənalı şəkildə ona qarşı şəffaf mövqe nümayiş etdirir. Bununla da rəsmi Bakı qonşu İrana öz yerini göstərmiş olur.

GÜLTƏKİN

Ədalət.- 2010.- 1 dekabr.- S. 6.