Heç əvvəldən də Astanaya ümidlər yox idi

Dünən Astanada ATƏT-in növbəti sammiti öz işinə başlayıb. On bir illik fasilədən sonra baş tutan və iki gün davam edən sammitdə əvvəlcədən proqnozlaşdırıldığı kimi qeyri-adi heç nə baş vermədi. Onu da qeyd edək ki, Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev sammitə yola düşməzdən öncə bir daha Dağlıq Qarabağa heç vaxt müstəqilliyin verilməyəcəyini bəyan etdi. Dövlət başçısının əvvəlki bəyanatlardan fərqli olaraq səfər ərəfəsi səsləndirdiyi fikirlər birmənalı qarşılanmadı və iki aspektdən maraq doğurur. Bu sammitdə qarşılaşılacaq təhlükəni önləmək, yoxsa, razılaşılan "Madrid prinsiplərindən imtina idi?

Dağlıq Qarabağ probleminin çözümündə vasitəçilik edən həmsədrlərin sonuncu həll təklifi "Madrid prinsipləri"dir. Azərbaycan tərəfin müəyyən istisnalarla razılaşdığı bu həll modeli hələlik Ermənistan tərəfindən qəbul olunmamış qalır. Təcavüzkarın naz etdiyi sözügedən "Madrid prinsipləri" Azərbaycanın mövqeyi baxımından da təkmil sənəd deyil və dəfələrlə siyasi müşahidəçilər tərəfindən "ziddiyyətlərlə zəngin prinsip" kimi xarakterizə olunub.

"100 ilə həllini tapan status"

Bu məqama diqqət yönəldən siyasi ekspert Elxan Şahinoğlu deyir ki, sözügedən sənəd bir tərəfdən mərhələli həll ideyasını özündə ehtiva edirsə, digər tərəfdən də xalqların öz müqqədəratını müəyyən etmədən danışılır. Mərhələli həllə əsasən birinci mərhələdə işğal altındakı torpaqlar boşaldılır, sonra məcburi köçkünlər öz yerlərinə qayıdır və bu proseslərin yekununda referendum məsələsinin müzakirəsi başlanır. Onun sözlərinə görə hələ bu prosesdə müəyyən qədər Azərbaycan üçün təhlükələr də hiss olunmaqdadır: " Biz hələ bilmirik ki, nə qədər köçkün, nə qədər kəndlərimiz geri qaytarılacaq. Dağlıq Qarabağa qayıdılsa da Şuşa və ətraf kəndlər, digər yaşayış mərkəzləri geri qaytarılsa da nisbət yenə də ermənilərin xeyrinədir. Belə olan halda istənilən referendum da ermənilərin xeyrinə nəticələnə bilər. Amma buna baxmayaraq Azərbaycan prezidenti sammitöncəsi bir daha Dağlıq Qarabağa heç zaman müstəqilliyin verilməyəcəyini dedi. Başqa bir müsahibəsində isə prezident referendum məsələsinin 20-40 və hətta 100 ilə aparıla biləcəyini bildirmişdi. Yəni bir tərəfdən "Madrid prinsipləri"nin razılaşdırılması üçün müzakirələr aparılır, digər tərəfdən isə bu prinsiplərin sonrakı mərhələsində gələn prinsipləri biz qəbul etmirik. Göründüyü kimi müəyyən qədər ikitirəlik yaranır".

Bütün bunlar isə o deməkdir ki, əslində "Madrid prinsipləri"nin özü də təkmil deyil. Belə olan halda Astana sammitinə yola düşməzdən əvvəl verilən bəyanat, tədbirdə Dağlıq Qarabağla bağlı hansısa təhlükəli sənədin təklifindən çəkindirməyə çağırış deyildi ki? Yeri gəlmişkən xatırladaq ki, hələ sammit öncəsi siyasi təhlilçilərin Dağlıq Qarabağ məsələsi ilə bağlı verilən proqnozlar da fərqli idi. Özü də əksər analitiklərin fikirləri üst-üstə düşürdü və heç də Dağlıq Qarabağ ətrafında müsbət atmosferin höküm sürməyəcəyi qənaəti üstünlük təşkil edirdi.

Tərəflərin prinsipiallığı

Bu mənada Politoloq hesab etmir ki, bu sammitdə Dağlıq Qarabağla bağlı hansısa ciddi bir sənədin qəbulu gözlənilən olub: "Belə bir mövqenin hakim olması isə o səbəbdən irəli gəlir ki, tərəflər prinsipial məqamlarda fikir ayrılığını qoruyurlar. Azərbaycanın mövqeyinin nədən ibarət olduğu əvvəlindən bəllidir. Ermənistanın mövqeyinə gəlincə, bu, ondan ibarətdir ki, sənəddə ilk növbədə referendumun tarixini müəyyənləşdirəcək müddəa salınmalıdır. Azərbaycan isə bunun əlehinədir. Bu prinsipial mövqe hələ də ortadan qaldırılmayıb. Doğrudur, bir ay əvvəl Rusiya prezidentinin vasitəçiliyi ilə Həştərxanda baş tutan görüşdə tərəflərin xarici işlər nazirlərinə tapşırılmışdı ki, Astana sammitinə kimi prosesləri sürətləndirsinlər. Amma hadisələrin gedişi göstərir ki, nə qədər çalışsalar da tərəfləri bir-birinə yaxınlaşdıra bilmirlər. Belə olan halda Astanada olsa-olsa hansısa əhəmiyyətli ortaq bəyanat imzalana bilər. Necə ki, iki il əvvəl belə bir sənəd imzalanmışdı. Yəni münaqişənin həllini yaxınlaşdırmayan, ümumi sözlərlə ifadə olunan bəyanatın qəbulu ehtimalı isə daha böyük idi. Bu da göründüyü kimi müharibənin aradan qaldırılması prosesini sürətləndirməyəcək".

Tərəflərə vetodan istifadəyə əsas verilmədi

Astanada gözlənilən təhlükəyə gəlincə, E.Şahinoğlu bildirir ki, hələ belə bir məqam 1998-ci il Lissabon sammitində yaranmışdı: "O zaman Azərbaycan üçün çox böyük təhlükə yaranmışdı və ATƏT-in yekun sənədində Dağlıq Qarabağ müharibəsinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində həllini ehtiva edən müddəa vardı. Ermənistan prezidentinin veto qoyması ilə həmin müddəa sənəddən çıxarıldı. Belə olan halda Azərbaycan prezidenti yekun sənədinə bütünlüklə veto qoyulmasına məcbur oldu. Bundan sonra böyük dövlətlərin Azərbaycana ciddi təzyiqləri oldu və nəticədə Azərbaycan tərəfi ATƏT-in heç bir şey ifadə etməyən üç maddəlik bir bəyanatını qəbul etdi. Amma proseslərin sonrakı inkişafı sübut etdi ki, ATƏT-in həmin sənədi heç bir şeyə lazım olmayan adi kağız parçası imiş. Heç ATƏT həmsədrləri sonrakı illərdə hazırladıqları sənədlərdə də bu müddəanı əsas götürmədilər də. Eyni hadisənin Astanada təkrarlanması da mümkün idi. Ermənistan tərəfi ərazi bütövlüyü məsələsinə veto qoya bilərdi. Qarşılığında Azərbaycan bütövlükdə sənədə veto qoyacaqdı ki, bununla da aləm bir-birinə dəymiş olacaqdı. Ancaq məsələnin digər tərəfi də var və əgər belə bir hadisə baş verərdisə, Rusiyanın imicinə ciddi şəkildə xələl gələcəkdi. Yəni bu müddətdə Rusiyanın fəaliyyətinin nədən ibarət olması sualı ortaya çıxa bilərdi. Ona görə ki, xeyli müddətdir Rusiya problemin həllində təktərəfli vasitəçilik təşəbbüsü ilə çıxış edirdi. Belə olan halda Rusiya mühüm əhəmiyyəti olmasa belə, ortaq bəyanatın imzalanmasına nail olmağa çalışacaqdı".

Qeyri-müəyyən məqamlar

Politoloq Zəfər Quliyev Azərbaycanın dövlət başçısının belə bir bəyanatla çıxış etməsinin birinci dəfə olmaması baxımından qiymətləndirməyi daha real sayır. Onun sözlərinə görə sammit kontekstində hansısa təhlükələrin gözlənilməsi və nəyə görə belə bir bəyanatın verilməsi diqqət çəkməməlidir: "Nəzərə alsaq ki, faktiki olaraq son dövrlərdəki bütün tədbirlərdə çıxışlarında prezident Dağlıq Qarabağa heç vaxt Azərbaycanın sərhədlərindən kənarda müstəqilliyin verilməməsinin qeyri-mümkün olduğunu, problemin ərazi bütövlüyü çərçivəsində həllinin qəbul edilən olmasını bəyan edir. Onda istər Astana sammiti, istərsə də hansısa başqa beynəlxalq tədbirdə təhlükəli sənədin qəbul etdirməyə cəhd mümkün deyil. Hələ bundan əvvəl Heydər Əliyevin dövründə də dəfələrlə dünyada mövcud olan ən yüksək statusun müzakirəsinə Azərbaycanın hazır olması bildirilirdi. Ona görə də sonuncu bəyanatda yeni nəsə olduğunu düşünmürəm". Yenilənmiş "Madrid prinsipləri"ni Azərbaycan qəbul etdiyini, Ermənistan isə hələlik prinsipial mövqe ortaya qoymadığını vurğulayan siyasi ekspert Azərbaycanın maraqlarına cavab verəcək məqamların sözügedən sənəddə dəqiq tarixinin göstərilmədiyini deyir: "Lakin eyni zamanda da biz bilirik ki, "Madrid prinsipləri"nin bizə çatdırılan bəndlərində konkret olaraq nə referendumun mexanizmləri, nə də hansı mərhələdə Dağlıq Qarabağın statusunun müzakirə olunması, referendumun necə keçirilməsi göstərilmir. Hələlik həmin sənəddə qeyri-müəyyən məqamlar çoxdur və münaqişəyə cəlb olunan hər iki tərəf də öz maraqları çərçivəsində problemə yanaşır. Ermənistan referendum məsələsini qabardır və Dağlıq Qarabağın gələcək statusunu birmənalı şəkildə özü istədiyi formada həmin referendumla həll etmək məsələsini gündəmdən çıxarmağa çalışmır. Onlar əmindir ki, referendum onlar istədiyi kimi keçəcək və Dağlıq Qarabağ öz müstəqilliyini elan edəcək. Azərbaycan isə dəfələrlə qeyd edir ki, Azərbaycanın Konstitusiyasında ölkənin hansısa ərazisində ayrıca referendumun keçirilməsi mümkünsüzdür".

Konkret müzakirədən yayınma

Referendumun həyata keçiriləcək mühün məsələlərdən sonrakı prosesdə həllini tapacaq məsələ olduğunu deyən Z.Quliyev həm də psixoloji durumun nəzərə alınmasını zəruri sayır. Yəni belə bir durum yaradıldıqdan sonra referendumun mexanizminin də, Dağlıq Qarabağın statusunun da müzakirəsinin mümkünlüyü istisna olunmur: "Əslində həmsədr dövlətlərin mövqeyi də Azərbaycanın mövqeyinə bir az yaxındır. Doğrudur, çox vaxt onlar məsələnin konkret müzakirəsindən qaçırlar. Faktiki olaraq iki gün davam edən Astana sammitindən gələn siqnallardan da biz hansısa ciddi sənədin qəbulunu gözləmirdik. Əvvəlki illərdə olduğu kimi sammit ərəfəsində də optimist gözləntilər vardı. Həm Rusiya tərəfi, həm də digər həmsədr dövlətlər Azərbaycan tərəfini Astanada ciddi irəliləyişin mümkünlüyünə inandırmaq istəyirdilər və hətta hansısa sənədin imzalanmasına ümidlər yaradılırdı. Lakin bizim gördüklərimiz hansısa formada bəyanatla kifayətləniləcəyini sübut edirdi. Belə bəyanatlar da dəfələrlə qəbul olunub. Ona görə də Astana sammiti ərəfəsində rəsmi Bakının nədənsə çəkindiyini düşünmürəm. Bizdə olan məlumatlara görə daha çox rəsmi İrəvan ehtiyat edirdi. Ona görə də prezident Serj Sarkisyanın Astanaya gedib-getməyəcəyi, veto hüququndan istifadə edib-etməyəcəyi müzakirə olunurdu. Əslində veto hüququndan istifadə də lazım olmadı. Əvvəlki sammitlər kimi ATƏT-in bu tədbirində də Dağlıq Qarabağla bağlı ciddi nəsə gözlənilmirdi. Bu da problem sammitdən sonrakı dövrdə də asılı vəziyyətdə qalacağını deməyə əsas verir".

Tərəflər vasitəçilərdən, vasitəçilər isə tərəflərdən gözləyir

Siyasi təhlilçi hesab edir ki, bu məsələdə həmsədr dövlətlər öz aralarında ciddi razılığa gəlməlidirlər: "Əgər onlar həqiqətən də Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü əsas götürürlərsə, işğal olunmuş torpaqları azad etmək istəyirlərsə, bu, bir cür yanaşma ola bilər. Lakin onlar hər şeyi tərəflərin öz öhdəsinə buraxırlarsa, özləri kənarda durub yalnız görüşləri təşkil etməklə məşğul olurlarsa, onda danışıqlar prosesi çox uzanacaq. Belə olan halda Azərbaycan artıq fikirləşməlidir ki, belə bir formada danışıqları davam etdirmək olar, yoxsa hansısa başqa bir formada danışıqlara hazırlıq görmək lazımdır. Hər halda sammitdə rəsmi Bakı ciddi götür-qoy etməlidir".

Gültəkin

Ədalət.- 2010.- 3 dekabr.- S. 6.