Dənizə beş sahilyanı ölkənin qayğı göstərməsi zəruridir

Azərbaycan Respublikası zəngin təbii sərvətlərə və inkişaf etmiş sənaye sahələrinə malik olan bir dövlət kimi geniş imkanlara malikdir. Lakin uzun illərdən bəri yığılıb qalmış ekoloji problemlər vaxtında öz həllini tapmadığı üçün respublikanın ətraf mühiti həddindən artıq çirklənib. Hazırda həllini təcili tələb edən bir sıra ekoloji problemlər vardır.

Bakı və bir sıra iri şəhərlərdə içməli suyun çatışmazlığı, su hövzələrinin, o cümlədən Xəzər dənizinin məişət və sənaye sularının tullantıları ilə çirkləndirilməsi, Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsi ilə əlaqədar vurulan ziyanlar, sənaye mərkəzində atmosfer havasına zərərli qazların yol verilən normadan artıq atılması, kənd təsərrüfatı üçün yararlı torpaqların erroziyaya uğraması və şoranlaşması, iri sənaye və yaşayış məntəqələrinin məişət tullantılarının mütəmadi qaydada yığışdırılmaması, tələb olunan qaydada yerləşdirilməməsi, utilləşdirilməməsi bu problemlərə aiddir. Zaman getdikcə bu problemlərin həll edilməsi üçün təxirəsalınmaz tədbirlərin həyata keçirilməsi daha da aktuallaşır. Çünki vaxtında həll edilməyən problemlər sonradan qlobal və qarşısıalınmaz fəlakətlərə səbəb olur. Göründüyü kimi, problemlər arasında Xəzər dənizinin ekologiyası da diqqət mərkəzindədir. Unutmayaq ki, neft-qaz ehtiyatı potensialına görə, Xəzər dənizi dünyanın ən iri karbohidrogen xammalı mərkəzlərindən biridir. O, mühüm xalq təsərrüfatı əhəmiyyətinə malik olub, coğrafi, bioloji və ekoloji cəhətdən bütöv sistemdir. Lakin bu sistemi qoruyub saxlamaq o qədər də asan deyil. Çünki hər il dünyada neft və qaza tələbatın artması Xəzərdə neft və qaz hasilatının artırılmasını gündəmə gətirir. Azərbaycanın yataqlarının birgə istismarı ilə əlaqədar "Əsrin müqaviləsi"(1994) sazişinin imzalanması da buna xidmət edir. Dünyanın məşhur neft korporasiyalarının qoşulduqları saziş, Azərbaycanın xam neftini dünya bazarına çıxarmaq məqsədi güdür. Regiondakı digər neft istehsalçıları da eyni maraqdan çıxış edirlər. Qazaxıstan və Türkmənistanda da Abşeronda olduğu kimi neft-qaz istehsalı mərkəzləri açılıb. Burada çıxarılan neftin tərkibində merkaptanların miqdarı çox, kükürdlü birləşmələr daha artıqdır. Xüsusilə kükürd tərkibli neft çıxarılan sahələr daha təhlükəlidir. Dənizdə aparılan qazma işləri zamanı təmizləyici qurğulardan qazma məhsulları və çirkab suları çox vaxt dənizə axıdılır. Neft quyularının yaxınlığında suyun üzərində neft ləkələrinin olması adi haldı. Dalğalar isə onları sahilə gətirir və sahil zolağının torpaq qatının çirklənməsinə səbəb olur.

Bundan başqa, uzun illərdi neft-qaz yataqlarının kəşfi, həmçinin yataqların istifadəsi nəticəsində dənizdə neft quyularının, eskadalarının tikintisi və boru kəmərlərinin çəkilməsi həyata keçirilib. Artıq bu qurğuların çox hissəsinin istifadə müddəti başa çatıb. Köhnəlmiş texniki qurğular korroziyaya uğruyaraq dənizi çirkləndirir. Dənizdə fəaliyyət göstərən müəssisələrin balansında olan özüllərin əksəriyyəti istismara yararsız vəziyyətdə dəniz akvatoriyasında atılaraq qalmaqdadır. Ekoloji tarazlığın ən çox pozulma halları "Neft Daşları" rayonunda, "Bibiheybətneft", "Abşeronneft", "28 May", "Qum adası" NQÇI-lərin istehsalat dairələrində qeydə alınıb. Dəniz obyektlərində əsas problemlərdən biri də aşağı təzyiqli səmt qazlarının atmosferə atılmasıdır. Təkcə "28 May" NQÇI-dən və Azəri-Çıraq-Ğünəşli yataqlarından gün ərzində milyonlarla kub metr səmt qazı atmosferə atılaraq həm iqtisadi, həm də ekoloji ziyanla nəticələnir.

Xəzər dənizinin çirklənməsində neft emalı müəssisələrində və quruda fəaliyyət göstərən NQÇİ-lərdə neftlə çirklənmiş suların tam təmizlənmədən dənizə axıdılması da rol oynayır.

Xəzər isə qapalı ekosistem olduğu üçün onun neft tullantıları vasitəsilə çirklənməsi kifayətdir ki, "canını tapşırsın" - "ölsün".

Xəzər gölünün çirklənməsindən danışarkən məncə aşağıdakı xüsusiyyətlər nəzərə alınmalıdır: birincisi, çirkabın qeyri- bərabər paylanması dənizin ayrı-ayrı sahələrinin ciddi şəkildə çirklənməsinə gətirib çıxarır. İkincisi, sahilboyu yaranan çirklənməni bir zonadan başqasına aparır və oranı da çirkləndirir. Nəzərə alsaq ki, tullantılar əsasən suyun üzərində - üst qatında toplaşaraq "su-atmosfer" zonası yaradır, onda məhz burada yığılmış çirkablar hesabına daha çox dənizin bioloji əhəmiyyətli sahələrinin çirkləndiyini qeyd etmək lazım gəlir.

Su mühitinin Xəzərsahili ölkələrin neft hasilatını artırması nəticəsində ifrat çirklənməsi balıq sənayesinə ciddi ziyan vurur. Xəzər dənizi üçün ən təhlükəli çirklənmə tərkibində zərərli kimyəvi maddələr olan tullantılarla çirklənmədir. Bunlardan neft karbohidrogenlərini, karbonukleidləri, xlor üzvi birləşmələri və ağır metalları göstərmək olar. Kimyəvi maddələr suyun və qruntun tərkibini dəyişdirir. Bu da öz növbəsində Xəzər dənizinin flora və faunasına öldürücü təsir göstərir. Zəhərli maddələr balıqlar üçün yem ehtiyyatını tükədir, oksigen aclığı yaradır. Bunlar genlərdə dəyişikliklərə səbəb olur ki, onlar da rüşeymləri məhv edir, irsiyyət və nəsil artma kimi bioloji funksiyaların pozulmasına şərait yaradır. Xəzər dənizin neftlə çirklənməsi ilə yanaşı çayların da gətirdiyi çirkab sularını da nəzərə alsaq vəziyyətin ürəkaçıcı olmaması ortaya çıxar. Problemin əmələ gəlməsində bioloji çirklənmənin də payı var. Söhbət Volqa-Don kanalı vasitəsilə Azov-Qara dəniz hövzəsindən gələn yad orqanizmlərdən gedir. Belə ki, bu yaxınlarda Türkmənistana aid sektorda meduzalar (aurella aurita, mneniopsis leudyi) aşkar edilmişdir. Bu meduzalar Xəzərdə çoxalaraq vətəgə əhəmiyyətli iri balıqların qidasını yeyib tükəndirir. Məsələn, bu meduzalar kilkə ilə qidalanırlar. Kilkənin azalması paralel olaraq onlarla qidalanan müxtəlif su heyvanlarının sayca azalmasıyla nəticələnir.

Unutmayaq ki, Xəzər yeganə dənizdir ki, nərə balıqlarının böyük ehtiyatı (təxminən 95%) burada cəmləşib. Məlumdur ki, nərə balığı dünya bazarında çox qiymətli sayılan qara kürünün "istehsalçısıdır". Əgər 70-ci illərin ortalarında Xəzərdə 27 min ton nərə balığı ovlanırdısa, son illərdə nərə balıq ovu 1.2 min tonu keçmir. İş o yerə gəlib ki, Rusiya, Qazaxıstan və Azərbaycan bəzi şirkətlərə nərə balığı ovunu qadağan edib. Məsələn, Rusiyada 10 il müddətinə kürü istehsalına qadağa qoyulub. Yalnız körpə balıq yetişdirmək və onların sayını artırmaqla məşğul olan şirkətlər müəyyən kvotaya uyğun ova icazə verilir.

Hesablamalara əsasən, neft və çayların gətirdiyi çirkab suları nəticəsində Xəzərdə nərə balığı təsərrüfatına dəyən zərər 6 milyard, kürü biznesinə dəyən ziyan isə 10 milyard dollar təşkil edir. Xəzərin çirklənməsi nəticəsində yalnız nərə balıqlarının sayı azalmır, eyni zamanda digər qiymətli balıqlar da azalır. Problemin həlli üçün ilk növbədə nərəkimilərin ehtiyyatlarının qorunması və artırılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bununla əlaqədar bu sahədə beynəlxalq əməkdaşlığın xüsusi əhəmiyyəti vardır.. Belə əməkdaşlığın yeni səviyyədə inkişafı həm balıq ehtiyatlarının qorunmasına, həm də balıq ekosistemlərinin yaxşılaşdırılmasına təkan verərdi. Hər il Xəzər dənizində yüzlərlə suitinin ölməsi də dənizin ekoloji durumunun ağırlığından xəbər verir.

Ekoloji şəraitə dəniz səviyyəsinin tərəddüdləri də təsir göstərir. Dənizin səviyyəsi aşağı düşdüyü zaman şorluğu artır, balıqların sahil zonalarında qidalanma bölgələrinin məhsuldarlığı və sahəsi azalır. Dənizin səviyyəsi qalxdıqca isə suların, xüsusilə böyük çayların delta bölgələrinə yanaşan sahələrdə şorluğu azalır, yem ehtiyatı artır. Maraqlıdır ki, dənizin səviyyəsinin qalxma və enmə prosesi isə son vaxtlarda intensiv hal alıb.

Ekologiya və Təbii Ehtiyatlar nazirliyinin məlumatına görə, Xəzər dənizinin səviyyəsi 1996-2000-ci illərdə 35 sm enib. Lakin 2001-ci ildən suyun səviyyəsi yenidən qalxmağa başlayıb. Belə ki, dənizin səviyyəsi 2001-2005-ci illərdə 30 sm-ə qədər yüksəlib. 2006-cı ildə isə səviyyənin əvvəlki illə müqayisədə 3-5 sm enməsi müşahidə edilib.

Xəzər dənizi səviyyəsinin bir illik proqnozu metodikasına görə, Xəzərin səviyyəsinin keçən illə müqayisədə cari ilin sonuna qədər 1 - 3 sm artacağı. 2015-2020-ci illərədək Xəzər dənizi səviyyəsinin 70-80 sm-ə qədər artması ehtimal edilir. Göründüyü kimi qarşıdakı illərdə dənizin səviyyəsinin qalxması gözlənilir. Bu isə geniş sahil ərazilərin, o cümlədən neftlə çirklənmiş ərazilərin sualtında qalması ilə nəticələnir. Həmin ərazilərdə suyun tərkibində radiaktiv maddələrlə, yanaşı canlı orqanizm üçün təhlükəli kimyavi maddələr dəniz suyuna keçir. Quruda isə kifayət qədər neftlə çirklənmiş sahələr var. Müəssisələrin istehsalat dairələrində neft tərkibli şlamların uzun illərdən bəri üst-üstə yığılaraq qalması, yüzlərlə süni çirkab gölməçələrin və çox saylı kiçik həcmli zibilxanaların ləğv edilməsi istiqamətində əməli tədbirlərin həyata keçirilməməsi vəziyyəti daha da ağırlaşdırır.

Bu işdə yerli və xarici neft şirkətləri müstəsna rol oynayır.

Dəfələrlə "BP", "Salyanoyl" və "Şirvanoyl" neft şirkətlərinə xəbərdarlıq edilib ki, ekoloji probleminin yaradılmasını azaltsınlar.

Sənaye və energetika nazirliyindən verilən məlumata görə, indi Abşeronda 33 min hektardan çox ərazi neftlə çirklənib. Bunu Ekologiya və Təbii Ehtiyatlar Naziri Hüseyn Bağırov da təsdiqləyir. Onun sözlərinə görə. Abşeron yarımadasında antropogen təsirlər nəticəsində çirklənmiş ərazilərin ümumi sahəsi 33,3 min hektardır ki, bunun da 10,6 min hektarı neft və neft məhsulları ilə çirklənməyə məruz qalmışdır. Bundan başqa, yarımadada 3325 hektar ərazini əhatə edən tullantı və lay suları ilə çirklənmiş 200-ə qədər göl və gölməçələr mövcuddur.

Ən kəskin vəziyyət Balaxanı, Bibiheybət, Suraxanı və Binəqədi qəsəbələrindədir. İndi isə neftlə çirklənmiş ərazilərin təmizlənməsi üçün böyük məbləğə ehtiyac var. Xəzərə yalnız bir ölkənin yox, 5 sahilyanı ölkənin qayğı göstərməsi vacibdir. Beləliklə, neft sənayesinin inkişafı Xəzərin ekoloji tarazlığını pozmaqla yanaşı, minlərlə hektar torpaq sahəsini yararsız hala salıb. Vaxtilə ABŞ prezidenti olmuş Con Kennedinin dediyi "Coğrafiya bizi qonşu, tarix bizi dost, iqtisadiyyat bizi tərəfdaş, zərurət isə müttəfiq etdi" fikirləri bu gün nə qədər real və zəruri səslənir. Belə ki, ekoloji böhran nəticəsində keçmişdə dünyada ən məhsuldar su hövzələri arasında duran Xəzər dənizi son onilliklərdə öz öncül mövqeyini tamam itirmişdir. İndi onu diriltmək olduqca zəruridir.

Pünhan

Ədalət.- 2010.- 9 dekabr.- S .7.