QALİB OLAN MƏĞLUB...

Düşünürəm ki, Yer üzərinə fitri istedada malik insanlar gəlməsəydi, həyat çox yeknəsək, rəngsiz olardı. Zövqlər inkişaf etməzdi, gözəlliklər müəyyən mənada üzə çıxmazdı. Bəlkə insan oğlu bu günkü təfəkkürə də sahiblənməzdi... Bəs görəsən, Tanrının xüsusi qabiliyyətlə mükafatlandırdığı bu insanların istedadı irsən də ötürülürmü? Əslində bunun mütləq cavabını vermək çox çətindi. Çünki istedadın irsən ötürüldüyünü deyənlərlə bunun əksini sübut edənlərin mübahisəsi artıq çox uzun zamandır ki, sona yetməyib. Hər iki tərəf müxtəlif dəlillərlə çıxış etməsinə baxmayaraq həqiqətən də bu fikirlərin heç biri ilə birmənalı razılaşmaq mümkün deyil. Amma onu etiraf etmək lazımdı ki, insan genlərinin nəsildən-nəslə ötürüldüyü artıq mübahisə mövzusu deyil. Və artıq eyni nəsldən çıxan istedadların mövcudluğu barədə çoxlu sayda faktlar da var. Əslində yazıya bu fikirlərlə başlamaqda məqsədim heç də insanların irsi xüsusiyyətlərindən, genin irsən ötürülməsindən və c. bəhs etmək deyil. Fikrim istedadlı bir musiqiçinin övladından, özü də yaratdıqları ilə adını bütün dünyaya tanıtdıran Frensis Ford Koppola haqqında söz açmaqdır.

FRENSİS FORD KOPPOLA

Dünya kinosunun ən nəhəng, ən tanınmış simalarından biri sayılan Frensis Ford Koppola 1939-cu il aprelin 7-də Birləşmiş Ştatların Detroyd şəhərində anadan olub. Onun atası Karmine Koppola bəstəkar, həm də fleytaçı, anası isə aktrisa idi. Ailə zəngin olmasa da təminatlıydı. Lakin atasının sənəti və işinin ucbatından Koppolalar ailəsi ölkənin bir çox şəhərlərində yaşamalı olmuş, uzun müddət bu "köçəri" həyatı sürdürmüşlər. Ailənin tək övladı olan Frensis elə yerdəyişmə ucbatından da 25 məktəbdə oxumaq məcburiyyətində qalmışdır. Amma bununla belə, Frensis məktəb dram dərnəklərinə mehrini salmışdı. Əgər onun sənətə gəlişinin kiçik detallarını da nəzərə alsaq, Frensisin 16 yaşından dram dərnəklərində işıqçılıqla məşğul olduğunu deyə bilərik. Məhz elə bu həvəs yeniyetmənin gələcək tale yolunu çiddi şəkildə kino sənətinə yönəltdi.

Beləliklə o, Hofstra Universitetində teatr sənəti üzrə təhsil aldı, sonra bunun ardınca Los-Ancelesdəki Koliforniya Universitetinin kino məktəbinə qəbul olundu. Kino sənətinə aid hər bir şeyi öyrənməkdən yorulmayan Frensis Fordun sonrakı yolu o dövrün ən çox qorxulu filmlərin müəllifi kimi tanınan rejissoru Rocer Kormanın yanına istiqamətləndi. Frensis Koppola Kormanın yanında ən müxtəlif işlərdə çalışmalı oldu. Burada o həm səs rejissoru, həm ssenariçi, həm də prodüsser kimi fəaliyyət göstərdi. Vaxt ötdükcə ona qısametrajlı filmlər çəkməyi də həvalə edirdilər. Qorxulu filmlərin həvəskarları onun 1965-ci ildə çəkdiyi qısametrajlı "Sərsəmlik 13"ü çox bəyəndilər. Halbuki, Frensis bu filmin ssenarisini bir gecədə yazmış, çəkilişlər (İrlandiyada) isə cəmi 9 gün sürmüşdü.

EVLİLİYİ VƏ İLK FİLMLƏRİ

Frensis Koppolanın ailə qurması da necə deyərlər, sənətindən kənarda baş vermədi. Rejissor İrlandiyada olarkən iş prosesində geyimlər üzrə rəssam işləyən gənc Elinor Nillə tanış olur. Biri-birlərini bəyənən gənclər qərblilərə xas tərzdə uzun illər sevgili kimi birlikdə olmadılar. Onlar bir müddətdən sonra evləndilər. Ailə bağlarına hörmətlə yanaşan Frensis amerikalılardan fərqli olaraq istəyirdi ki, onun uşaqları olsun və o övladlarını istədiyi kimi böyüdə bilsin. Sonralar bu istəkləri haqda danışan Koppola demişdi: "...Axı mənim bir yarım da italiyandı. Bu üzdən də genetik olaraq övladlarıma bağlanmağı arzulamışam. Bundan başqa, özümün uşaqlığım məndə bəzi ağrılı izlər qoyduğu üçün istəmişəm ki, övladlarımı xoşbəxt etməklə özümün yaşadıqlarımı konpensasiya edim". Evləndikləri ilin sonunda onların bir oğlu - Can-Karlo dünyaya gəldi. Çox sonradan onun iki övladı da doğuldu. Övladlarından daha çox Sofia kino sənətinə meyl etdi.

Boş vaxtlarını oğlu və arvadı ilə keçirən Frensis elə həmin illərdən başlayaraq biri-birinin ardınca tamaşaçıların rəğbətini qazanan filmlər çəkdi. Və filmdən filmə onun şöhrəti artdı, məşhurlaşdı. "Sən indi böyük oğlansan" kinokomediyası, "Finianın göyqurşağı", "Yağış adamlar" lentləri tamaşaçılar tərəfindən alqışlarla qarşılandı. Həqiqətən də artıq dünyanın kino aləmi Koppola adını tez-tez eşitməyə başlamışdı. 1970-ci illərdə Frensis İkinci Dünya savaşının generallarından olan Corc Pattonedən bəhs edən "Patton adlı" hərbi-bioqrafik filminin ssenarisinə görə ilk "Oskar"ını aldı. Amma həmin illərdə çox gənc olan Koppolaya bu şöhrət "başgicəllənmə" gətirmədi. Sənətə son dərəcə ciddi münasibət bəsləyən Frensis bu sahədə daha çox yaratmaq haqqında düşünürdü. Bunun üçün yaradıcılıq axtarışlarını davam etdirən rejissor nəhayət ki, istədiyini tapdı. Mario Pyuzonun Nyu-York mafiyasından bəhs edən ssenarisini ekranlaşdırmağa başladı. O vaxt filmin uğur qazanacağına inananlar çox idi. Çünki Koppola öz istedadı ilə hər kəsi buna inandırmışdı. Amma heç kim gözləmirdi ki, o, "Xaç atası" filmi ilə 20-ci əsrin film-şedevrini yaradacaq. Həqiqətən də o bu şedevri yaratdı. Koppola "Xaç atası" ilə nəinki öz ölkəsində, habelə bütün dünyada məşhur bir adama çevrildi.

Filmdəki hadisələri ustalıqla biri-biri ilə əlaqələndirən rejissor dövrün bütün koloritini, insanların psixologiyasını, düşüncə tərzini, fəlsəfəsini məharətlə tamaşaçıya çatdıra bildiyi üçün əsər adi qanqster filmlərindən kəskin şəkildə fərqlənir. Kinonu seyr edənlər yalnız kəskin süjetə görə deyil, həm də həyatın bir parçasının şahidinə çevrildiklərinə görə "Xaç atası"na valeh olurdular. Koppola məharətlə tamaşaçını tamaşa salonundan alıb hadisələrin passiv iştirakçısına çevirirdi. Koppolanın aktyor seçimi də demək olar ki, qüsursuz idi. O bu məsələdə hər şeyi zərgər dəqiqliyi ilə ölçüb-biçmişdi. Al Paçino, Marlon Brando, Ceyms Kaan... Qeyd edim ki, çəkilişlər zamanı don Karleona roluna bir sıra çox məhşur aktyorlar iddialı idilər. Lorens Olivye, Corc S. Skott, hətta prodüsser Karlo Ponti... Rol uğrunda amansız rəqabət gedirdi. Koppolo məhz Marlon Brandonun namizədliyi üzərində dayandı. Baxmayaraq ki, prodüsserlər Brandonun çəkilməsinə etirazlarını bildirmişdilər. Marlon Brandonun özü bu rolu almaq üçün adına və şöhrətinə uyuşmayan kinoprobalara da razılıq vermişdi. Film çəkildi və Frensis Koppola çəkdiyi zəhmətin mükafatını aldı: möhtəşəm tamaşaçı məhəbbəti və "Oskar".

Sonradan studiyanın düşdüyü maliyyə sıxıntıları məcbur etdi ki, Koppola 1974-cü ildə yenidən mafiya mövzusuna qayıtsın və beləliklə "Xaç atası - 2" filminin çəkilişlərinə başladı. Bu film də böyük uğur qazandı və demək olar ki, elə birinci lent kimi bütün dünya ölkələrinin ekranlarında dönə-dönə nümayiş olundu, studiyaya böyük məbləğdə qazanc gətirdi. Məhz bu möhtəşəm müvəffəqiyyətə görə idi ki, bu film rejissor işinə, ssenarisinə, aktyor oyununa, musiqisinə görə "Oskar" mükafatına layiq görüldü. Və yeri gəlmişkən onu da qeyd edim ki, filmin musiqisini Nino Rotla birgə yazan Frensisin atası Karmine Koppola da "Oskar" aldı. Kino tənqidçilərinin verdiyi qiymətə görə, "Xaç atası" dünya kinosunun inciləri sırasına daxildir.

ÇƏTİN SINAQLAR, SARSINTILAR DÖVRÜ

1979-cu ildə Koppolo "Apokalipsis bu gün" adı filmi üzərində dörd illik işini tamamladı. Amma bu onların hamısı üçün, xüsusilə də studiya üçün böyük məhrumiyyətlər gətirdi. Filmdə çəkilən kinoulduz Marlon Brando ilə problemlər yaşandı. Baş rolun ifaçısı Martin Şin infarkt keçirdi. Çəkilişlər Filippində getdiyi üçün orada qurulan milyon dollarlıq dekorasiyalar baş vermiş tufan nəticəsində yerlə-yeksan oldu. Bütün bunlar azmış kimi işlərin ən qızğın vaxtında çəkilişlər bir neçə ay dayandı. Çünki Koppola filmin sonluğu üçün münasib süjet fikirləşib tapa bilmirdi. Bununla yanaşı filmin xərcləri durmadan artdığı üçün rejissor öz kompaniyasının varidatını ortalığa qoydu... Bir sözlə, son dərəcə əzici bir vəziyyət yaranmışdı. Daha çox gərginlik keçirən Koppola çıxış yolu arayırdı...

Bəlkə də son işinin gərginliyi idi, ya uzun illərin üst-üstə qalaqlanmış mənəvi və fiziki yükü idi Frensis səhhəti ilə bağlı ciddi naratçılıq keçirirdi. Yaxın ətrafı tez-tez onu depressiv vəziyyətə düşdüyünün şahidi olurdular. Sanki məşhur Koppola hərəkətlərinə nəzarət edə bilmirdi. Hətta bir dəfə çəkiliş meydanında Frensis arvadı ilə mübahisəyə girişdi. Əsəbi gərginlik o həddə qədər yüksəldi ki, o, Elinorla dalaşdı, qışqırmağa başladı, hətta həyatında ilk dəfə olaraq arvadını itələyərək təhqir etdi. Bu mübahisə boşanmaya qədər gəlib çatdı. Bu hadisələrdən sonra Frensisin səhhətində psixoloji problemlər daha da dərinləşdi, onda kəskin depressiv tutmalar başladı. Artıq çox ciddi həkim müdaxiləsiz mümkün deyildi. Koppola uzun müddət müalicə alsa da həkimlər onu evə buraxarkən xəbərdarlıq etdilər: "Depressiv tutmalar ara-sıra təkrarlana bilər. Amma özünüzü güllələməyin". Amma bütün bunların fonunda onu qeyd edim ki, onun ərsəyə gətirdiyi "Apokalipsis bu gün" filmi hamını heyran etdi. Film həqiqətən də gözəl idi. Film üç "Oskar"a və "Qızıl palma budağı" mükafatına layiq görüldü.

BÖYÜK UĞURLAR VƏ DƏRDLƏR ONU MÜŞAİYƏT EDİRDİ...

Amma böyük uğurları kimi böyük dərdlər də Koppolanı müşaiyət edirdi. Ona əzab verən xəstəlikdən tam özünə gəlməmiş daha bir sarsıdıcı zərbə aldı. 1986-cı ildə növbəti filmin çəkilişləri zamanı rejissora dəhşətli bir xəbər verdilər. 22 yaşlı oğlu Can-Karlo motorlu qayıq gəzintisi zamanı faciəli surətdə həlak olmuşdu. Bu faciə Koppola kimi bir adam üçün hətta öldürücü də ola bilərdi... Frensis sonradan özü də xatırlaya bilmədi ki, həmin anları necə adlada bilib. Amma sonradan Koppola yazmışdı: "Bu hadisə baş verən zaman mən qəfildən anladım ki, mənim bütün işlərimin necə nəticələnəcəyindən asılı olmayaraq mən artıq məğlub olmuşam. Bundan sonra mənimlə nələrin baş verəcəyinin heç bir əhəmiyyəti yox idi. Mən daha hec cür məmnunluq hissini duymayacağam". Amma Tanrı onlara rəhm də etmişdi. Belə ki, sarsıntı içərisində olan Frensisi və Elinoru oğlanlarının ölümündən altı ay sonra dünyaya gələn övladı - qız nəvəsi Cia xilas etdi. Koppola və Elinor nəvə ilə təskinlik tapdılar.

Həmin dövrlər onların maliyyə cəhətdən də müəyyən problemləri yaranmışdı. Məhz elə o vaxtlar "Paramaunt"un sahibi Frenk Mankuzo rejissora sərfəli bir təklif etdi. Koppola "Xaç atası"nın üçüncü hissəsi çəkilsin. Koppola ssenari üçün 1 milyon, rejissorluğa görə 3 milyon dollar almalıydı. Əslində bunlar da heç hamısı deyildi. Filmin sonradan gətirdiyi gəlirin 15 faizi də Frensisə çatacaqdı. Bu həqiqətən də həmin dövr üçün çox əla razılaşma idi. İşə start verildi. Öncə ssenari... Amma ssenarini o tək deyil, Mario Pyuzo ilə yazdı. Çəkilişlər başladı. Və film yenidən bütün dünyaya səs salacaq bir səviyyədə hazırlandı. Burada ən maraqlı cəhətlərdən biri də bu idi ki, ayrı-ayrı vaxtlarda çəkilmiş "Xaç atası"nın heç bir hissəsində ümumi ideyaya, məzmuna, dinamikaya, ardıcıllığa, hadisələrin inkişafına... hətta keyfiyyətinə belə xələl gətirilmədi.

Amma Frensis Koppolanın uğurları heç də bununla bitmədi. Rejissor "Nyu-York tarixçəsi" "Drakula", "Cek", "Xeyriyyəçi", "Gəncliksiz gənclik"... kimi filmlərə öz möhürünü vurdu. Ümumiyyətlə, Frensis bir rejissor kimi 30-dan çox film çəkib. O həm də ssenarilər müəllifi kimi də tanınır. Hazırda Koppolanın şəxsi kinofirması da var. Özünü yaradıcılıqdan kənar saxlamağı bacarmayan bu istedadlı rejissor ssenaristlərin və yazıçıların özlərini göstərməsi üçün "Zoetrope All Story" adlı jurnal da nəşr etdirir. Bundan başqa, o, Hollivud kinokompaniyalarıyla əlaqələrini kəsməyib. Hətta o ən yaxın dostu Mario Pyuzo ilə yeni bir layihə üzərində də işləyirdi - "Xaç atası" filminin 4-cü hissəsinin ssenarisini hazırlayırdı. Amma 1999-cu ildə Pyuzonun ölmü Frensisi bu layihəni yarımçıq qoymağa vadar etdi...

Dünya ekranlarını fəth edən bu nəhəng rejissor artıq yaşlaşıb, vaxtını daha çox ömür-gün yoldaşı ilə keçirməkdədir. Hətta şəhər həyatından uzaqlaşaraq özünün Napa vadisindəki gözəl malikanəsində şəxsi təsərrüfatı ilə məşğul olur. Bəlkə də çoxları inanmaz ki, sənətdə əvəzsiz uğurlara imza atmış Koppola burada da öz sözünü deməyi bacarıb. Belə ki, şərabçılıq işi ilə məşğul olan Frensis yeni üzüm sortu "Rubikon"u yaradaraq həmin adda bir restoran da açıb. Yalnız tək yox, dostu Robert De Niro və Robin Uilyamsla birgə. Və həyatının sakit, gurultusuz, parıltısız dövrünü yaşayır. Hərdən ona müraciət edən jurnalistlərə təvazökarcasına cavab verir.

Bundan sonra o yenə hamını ekranlara kilitləyən bir əsər yaradacaqmı, yaratmayacaqmı, bunu kimsə bilmir. Bəlkə də heç özü də. Zamansa keçir... Amma bundan sonra nələrin baş verəcəyində asılı olmayaraq Frensis Koppola adını artıq insanların yaddaşına böyük hərflərlə yaza bilib...

BABƏK YUSİFOĞLU

Ədalət.- 2010.- 14 dekabr.- S. 5.