"QIRXINCI OTAQ"IN AURASI

Nağılla gerçəklik üz-üzə qalanda

Birnəfəsə oxuyub qurtardığım kitabı masanın bir kənarına qoydum. Bir anlıq yerimdən durmaq, hərəkət etmək istəyimi gerçəkləşdirə bilmədim. Sanki kimsə çiyinlərimdən sallaşıb məni yazı masasının arxasındakı oturacağa yapışdırmışdı. Nəhayət ki, yerimdən qalxdım və nəşriyyatın 6-cı mərtəbəsindən Yasamal qəbiristanlığı tərəfə boylanan pəncərənin qarşısında dayandım. Qəbiristanlığın yanından magistral yol da keçir. Maşınlar şütüyür, adamlar gedib-gəlir və həmişə bu qəbiristanlığa gəlib-gedənlərdən çörək pulu qazanan adamlar da səkinin kənarındakı daşların üstündə oturublar.

Baxıram və fikirləşirəm. Fikirləşdikcə də təsirindən ayrıla bilmədiyim romanın səhnələri bir-bir gözümün önündə canlanır. Mənə elə gəlir ki, "Qırxıncı otaq"ın qəhrəmanı, qocaman hakim, hüquqşünas elə, Yasamal qəbiristanlığında dəfn olunub. Elə Adil müəllim o qəbristanlıqda təkcə mənə tərəf yox, həm də yaxınlıqda yerləşən möhtəşəm məhkəmə binasına tərəf də boylanır. Axı "Azərbaycan" nəşriyyatından bir tin aşağıda məhkəmə binası var. Adını indi dəqiq xatırlamadığım və həmişə qarşısından bir az tələsik ötüb keçdiyim məhkəmə binası. Bilmirəm nədənsə o binanın qarşısından həmişə tələsik keçmişəm. İndi isə Yasamal qəbiristanlığından mənə tərəf boylanan məhkəmə sədri, mərhum Adil Hüseynli özünəməxsus təmkinlə bu romanda oxuduqlarımı və bütövlükdə öz həyatını mənə baxışları ilə pıçıldayır. Və mən də onları yaddaşımdan kağıza köçürmək qərarına gəldim. Axı eşitdiklərimi, bildiklərimi yazmaq gələcək üçün müəyyən bir əhəmiyyət kəsb edir. Deməli, yazmaq lazımdır.

Hüseynbala Mirələmovun "Qırxıncı otaq" romanını oxumağa başlayanda ilk anda tanış mənzərə ilə üz-üzə gəldim. Bu tanış mənzərə mənə Azərbaycan ədəbiyyatını, Azərbaycan yazı manerasını dərhal göstərdi. Və mən oxuduqca sovet dönəminin ən möhtəşəm roman və povestlərinin, hekayələrinin, bir az da publisistikasının nəfəsini əməlli-başlı duydum. Əgər kitabın üzərində müəllifin adı olmasaydı, mən istənilən şəxslə bu əsərin Azərbaycan ədəbiyyatına aid olduğunu sona qədər mübahisə edərdim. Görünür bu, biz nəslin oxucu yaddaşı ilə yanaşı, həm də müəllifin üzərində dayandığı ədəbi məktəbin bünövrəsindən irəli gələn bir cəhətdir.

Başqalarını deyə bilmərəm, şəxsən mən özünəməxsus ədəbi mühiti, ədəbi məktəbi, milli mənsubluğu qəbul edirəm və yüksək dəyərləndirirəm. Düşünürəm ki, bu mənsubluq Azərbaycanı öz ədəbiyyatında da göstərir, tanıdır və Azərbaycan yazıçısının, bütövlükdə yazarının əsəri, imzası görünməyəndə də nəfəsi ilə, üslubu ilə milli kimliyi ortaya qoya bilər. Bu öz yerində. Qayıdaq "Qırxıncı otaq"a.

Romanda baş verən hadisələr, əsərin süjet xətti ilk baxışda konkret üç insanın ətrafında cərəyan edir. Bu insanlar məhkəmə hakimləri - Adil Hüseynli, onun gənc həmkarı Şahin və bir də əsərin əsas siması olan Cahan xanımdı. Amma bu ilk baxışdan yaranan görüntünün arxasında bütün bəlaların hüceyrəsi olan Qaraxanlı dayanır ki, o da eyni zamanda Şahinin atasıdı. Bax, bu bütün əsər boyu adları çəkilən qəhrəmanların dili, davranışı, hətta dünyaya baxışları da adamda belə bir təəssürat yaradır ki, bu qəhrəmanlarla haradasa görüşüb, haradasa qarşılaşıbdı. Çünki hadisələr də həyatdandır, onun qəhrəmanları da həyatidir və ən vacibi isə bütün proses bu gün Azərbaycanın müxtəlif mətbu səhifələrində detalları əks olunan kriminal hadisələrin az qala oxşarıdı. Bir az da konkret desəm, respublikanın istənilən bölgəsində baş verən kriminal hadisələrin müəyyən detalları "Qırxıncı otaq"ın içərisində var. Sadəcə müəllif peşəkarcasına, ustalıqla həmin o xırda detalları bir kriminal insanın fəaliyyəti üzərində naxış-naxış hörüb, toxuyubdu. Nəticədə həmin o Qaraxanlının və onun oğlu Şahinin və eləcə də onların ətrafının cinayətləri bütövləşib. Oxucu da o bütöv cinayətin bir ucundan tutub çözə-çözə getdikcə həm hadisələrin içərisinə daxil olub, həm də hadisələrin həqiqət olduğuna onda şübhə yeri qalmır.

Orta nəslin nümayəndələri represiya illəri ilə bağlı kifayət qədər məlumatlıdır. Bu barədə çoxlu bədii və sənədli əsərlər də oxumuşuq, televiziya yayımlarına tamaşa etmişik. İnsanlara hansı zülmlərin verildiyinin oxucu, tamaşaçı kimi şahidləri olmuşuq. Bax, Adil Hüseynli də represiya qurbanı olan bir ailənin qurbanıdı. Həyatın bütün ağrı-acısını uşaqlıq illərinin danılmaz gerçəkliyi kimi canında-qanında çəkib, yaşayıb. Və hətta atasını represiyadan xilas etmək üçün öz uşaq düşüncəsi ilə anasına üz tutub deyir:

- Ana, gərək mənim adımı Sovet qoyaydınız. Onda atamı aparmazdılar.

Bu yanaşmanın özü heç də yazıçı təxəyyülünün məhsulu kimi qəbul oluna bilməz. Bu həm də yazıçının həyatdan götürdüyü gerçəkliyin bədii inikasıdı. Ona görə də Adil Hüseynli əzab-əziyyətlərlə böyüyə-böyüyə kamilləşir, kamilləşdikcə də onun ayrı-ayrı fikirləri kəlamlara çevrilir. Məsələn, "insanın özünü müdafiəsiz hiss etməsi dəhşətdir". Və yaxud "indi çox şey dəyişib. Zaman öz ağuşunu onun nəbzini tutanlara daha geniş açır".

Nümunə kimi xatırlatdığım bu iki cümlənin hər birində müxtəlif məqamlar özünü təsdiq etməklə yanaşı, həm də özünün zamana qarşı durumunu da ortaya qoyur. Baxıb görürsən ki, müdafiəsiz insanın faciəsi ilə yanaşı, zamanın yaltaqlara açdığı qucaq bir-biri ilə necə yol-yoldaşlığı edir. Bax, elə insanlığın da böyük mənada həm günahı, həm də faciəsi bu paralellikdədi.

"Qırxıncı otaq"ın baş qəhrəmanı olan Cahan xanım bulaq suyu qədər dupduru əqidəsi, amalı, günəş işığı qədər gözəl çöhrəsi və dəniz dalğaları kimi göz oxşayan hörüklərin sahibi olan bir azərbaycanlı qızıdır. Arzularla, xəyallarla yaşayır, böyüyür və o, həyatda yeganə güvənci olan nənəsinin nağıllarının qoynunda elə dünyanı nağıl kimi də təsvir edir. Ona elə gəlir ki, bu dünyada hər şey nağıllardakı kimidi. Və ən maraqlısı da odur ki, o atdığı bütün addımlarda nənəsinin hikmətli sözləri ilə dolu səsini eşidir. Qulaqlarında səslənən o hikmətlər onu müəyyən döngələrdə qorusa da, amma zamanla münasibətdə bəzən havadan asılı qalır. Çünki nənənin hikmət dolu sözləri, nağılları bu günün insanlarına bəzən gülməli gəlir. Hətta bir çoxlarını ironiya ilə bu hikmətlərə qarşı kökləyir. Amma bütün bunlara baxmayaraq, xalqın soy-kökündən, mənəvi zənginliklərindən bəhrələnən həmin o nağıllar, o hikmətlər sonda yenə haqqın qələbəsinə, işığın zülmətə qalib gəlməsinə gətirib çıxarır.

"Qırxıncı otaq"ı oxuduqca bütün vücudu ancaq pisliklərlə, kriminallarla dolu olan Qaraxanlının elm aləminə necə daxil olmasını və necə karyera qurmasını sətir-sətir, səhifə-səhifə izləyirik. Və hər hadisədən sonra bir oxucu kimi Qaraxanlıya, onun əməllərinə, onun düşüncələrinə içimizdə nifrət baş qaldırır. Görürük ki, bu yalançı elm fədaisi məqsədinə çatmaq üçün heç nədən çəkinmir, yaltaqlıqdan tutmuş şərəfsizliyin digər bütün hallarına qədər hər bir işə imza atır. Qazandığı pulların hesabına gənc elm adamlarını sıxışdırıb sıradan çıxarır. Aspirant qızları yatağına çəkməyə müvəffəq olur. Çünki onun bir amalı var: hər şeyin yaxşısı onun olmalıdır. Bax, bu əqidənin sahibi olan Qaraxanlı həyat yoldaşını Qarabağ müharibəsində itirmiş Cahanın gözəlliyinin qarşısında donub qalsa da, amma nəfsindən, istəyindən də geri çəkilmir. Necə olursa-olsun, onu da özünə tabe etmək barəsində yollar axtarır, müxtəlif təzyiq vasitələri fikirləşir. Və hətta onun oğlu Şahin də sanki atasının düşündüklərini açıq etiraf edir. Və bəyan edir ki, "puldan imtina edən adam arxivlikdi, ələlxüsus da indiki zamanda".

Məntiq aydındı. Deməli, bu adamlar üçün hər şey puldu, hətta sevgi də. Doğrudu, müəllif Qaraxanlının dili ilə onun Cahana vurğunluğunu, onu necə dəlicəsinə sevməsini oxucuya çatdırır. Amma mən bir oxucu kimi burda sevgidən daha çox özünəvurğunluğu qəbul edirəm. Mənə görə Hüseynbala Mirələmovun qəhrəmanı bir kişi vurğunluğu ilə əlindəki imkanlardan istifadə edib bütün gözəl və cavan qadınları yatağına çəkmək istəyir. Onun sevgisi yataqdı və bir də məqsədə çatmaq!!!

Romanın bütün detallarını xırdalamaq, təsvir etmək fikrim yoxdu. Bununla oxucunu da yora bilərəm. Ancaq mənim üçün maraqlı olan cəhətlərdən biri bütün baş verən hadisələrə müəllifin öz münasibətini ortaya qoymamasıdı. Yəni yazıçı baş verənləri personajların özləri tərəfindən çözümünə şərait yaradır, onları meydanda qarşı-qarşıya gətirir. İmkan verir ki, onlar özləri öz problemlərini açıq müstəvidə həll etsinlər. Oxucu da bu hadisələrin çözümündə həm müşahidəçi olur, həm də iştirakçı. Çünki hər şey göz önündədi. Elə bilirsən ki, qarşılaşmış insanların söhbətini kənarda dayanıb eşidirsən. Hətta Cahan son qərarını verib Qaraxanlıya özünü tabe etdirmək üçün onun villasına gələndə də yolboyu yaşadıqlarını, 20 il səbrlə Cahana sarılacağı günü gözləyən Qaraxanlının keçirdiyi hissləri də özünün dediyi kimi, o boyda var-dövlətin, ad-sanın sahibi olan bir alimin elmlər namizədi Cahanın lüt bədəni qarşısında necə ayağa düşdüyünü oxumaq ən yaxşı halda hansısa bir bədii filmi seyr edərkən yaşanan duyğular qədər inandırıcıdı. Elə Cahan da öz gözəlliyindən, şəhid ərindən sonra ilk dəfə kişi qarşısında, özü də yad kişi qarşısında göstərdiyi bədəninin imkanlarından istifadə edib özünün və özü kimi günahsızların qisasını ala bilir.

Romanın qəhrəmanı bütün baş verənləri öz kitabında təsvir etdiyi üçün təqaüdə çıxdıqdan sonra Qaraxanlının oğlu tərəfindən qətlə yetirilir. Adil Hüseynli ağzından güllə ilə vurulur. Amma onun ədaləti, onun əsl ziyalılığı və müdrikliyi çoxlarının şərdən, böhtandan qorunmaqda yardımçısı olduğundan bu qətl hadisəsi unudulmur, əksinə o, digər qətllərin qarşısının alınmasına sipər çəkir. Məhz Adil Hüseynlinin köməkliyi ilə qadın həbsxanasında çəkdiyi zülmlərdən vaxtından əvvəl azad edilən Cahan bəraət almaqla yanaşı, həm də Adil Hüseynlinin romanına redaktorluq edir. Onun kitabı işıq üzü görür. Ən vacibi isə Cahan Adil Hüseynlinin qatilinin, bu qətlin sifarişçisinin kimliyinin müəyyənləşməsinə köməklik edir, ədalət zəfər çalır. Bu, təkcə Cahanın axtardığı ədalət deyil, bu hamımızın ehtiyac duyduğumuz ƏDALƏTDİR.

Bəli, mən "Qırxıncı otaq"ı, eləcə də bu kitabdakı digər əsərləri də maraqla oxuyub başa çıxdım. Və mənə bu kitabın bir neçə məqamı xüsusilə maraqlı gəldi. Onlardan birincisi, hadisələrin reallığa çox yaxınlığı, ikincisi, yazı üslubu, üçüncüsü isə folklorla, böyük ədəbi məktəblə bağlılıq. Bütün bunlar mənim düşüncəmə görə kitabın, o cümlədən də "Qırxıncı otaq"ın oxunaqlı alınmasının əsas səbəbləridir. Hər halda, mən belə düşünürəm.

Əbülfət MƏDƏTOĞLU

Ədalət.- 2010.- 18 dekabr.- S. 8.