"Yox ayrı dərmanım, dözümdən ayrı"

Xalq şairi Məmməd Arazı anarkən

Onun özü də, başlığa çıxardığım bu misra, bu sözlər də yaddaşıma köçüb, yaddaşımda qalıb. Yəqin ki, məni döyən, döyəcləyən sərt küləklər də bu yanıqlı misranı yaddaşımdan heç vaxt silə bilməyəcək. Ömrü boyu şairin içində çırpınan ahlar, haraylar və misraların dedikləri zaman-zaman könlünün ağrı-acısından, haraylarından qopan yaralı duyğulara qarışıb. Böyük sənətkarın dərdli-ələmli düşüncələri, ağlar-sızlar baxışları gözümün qabağından getmir ki, getmir... Hərdən xəyalına üz tuturam: "Ay Məmməd Araz, ruhuna qurban olum, üzümə elə kövrək, incik baxma, - deyirəm. - Bilirəm ki, dərdlər içində çırpınanda belə, ürəyin həmişə alovlu, ehtiraslı sözlər, misralar pıçıldayıb. Yuxularda da "qadan alım, Azərbaycan" - deyə haray qoparmısan. Sən həmişə döyüş, vuruş şairi olmusan. Çox imtahanlardan mərd-mərdanə adlamısan, sınaqlara çəkilmisən. Özün də bilirsən ki, sən bütün zamanların yanan, yandıran şairisən, nəğməkarısan! Sən gəncliyindən bu yolun yolçusu olmusan. Şeirlərin də, qələmindən çıxan bütün yazılar da bu kök üstə köklənib, bu istəklə gələcəyə üz tutub".

Məmməd Arazla tanışlığım onun "Yanın, işıqlarım" şeiri ilə başlayıb. Yeddinci sinfi bitirib, təhsilimi qonşu kənddə - Çay Rəsulluda davam etdirdim. Son sinifləri isə Tovuz şəhər A.S.Puşkin adına orta məktəbdə başa vurmalı oldum.

"İnqilab və mədəniyyət" (indiki "Azərbaycan") jurnalının üzünü də ilk dəfə o vaxt görmüşəm. Qonşu oğlandan bir axşamlığa almışdım, ancaq səhərəcən ondan ayrıla bilmədim. Jurnaldakı "Yanın, işıqlarım" şeiri məni qanadlarına almışdı... Jurnalla da, burada şeiri dərc olunmuş tanımadığım şair Məmməd İbrahimovla da doğmalaşdım. Sən demə, "Yanın, işıqlarım" Məmməd İbrahimovun mətbuatda işıq üzü görən ilk şeiri imiş.

Bu, 1952-ci ildə olmuşdu. Sonralar Məmməd Araz kimi tanınan, şöhrətlənən qüdrətli şairimizlə universitetdə tələbə yoldaşı da olduq. Yaşlı söz ustalarından kimsə ona yarızarafat, yarıciddi demişdi: "Ay Məmməd, özün də yaxşı bilirsən ki, sən gələcəyin böyük şairisən, zülmlə ali məktəb bitirmisən, diplom almısan. İndi isə get şeirini yaz, yarat, ailə qur, ürəyin istəyən kimi yaşa. Burada, bu fakültədə vaxtını itirmə, axı sən hazırca söz adamısan, jurnalistsən".

Böyük dostunun sözləri onu çox düşüncələrə daldırmışdı. Universitetin jurnalistika fakültəsində ikinci ali təhsil ürəyincə olsa da, burada, bir vaxtlar uzaqdan-uzağa tanıdığı, görmək arzusunda olduğu Cəfər Xəndan, Mir Cəlal, Əli Sultanlı, Muxtar Hüseynzadə, Məmməd Arif kimi böyük ziyalılarla, ustad pedaqoqlarla ünsiyyət qursa da, tələbkar oxucu auditoriyası qazansa da, iş dalınca getmək istəyi duyğularının başında dururdu...

"Azərbaycan Yazıçıları" ensiklopedik məlumat kitabından sətirlər: "Bir il doğma Nurs kəndində coğrafiya müəllimi işlədikdən sonra Baş Mətbuat İdarəsində çalışmış, Moskvada Yazıçılar İttifaqının Ali Ədəbiyyat Kurslarında təhsil almışdır. Bakıya qayıdışı ilə əmək kitabçasına yeni işlərin, çalışdığı vəzifələrin adları yazılmışdır: "Maarif" nəşriyyatında redaktor, "Azərnəşr"də bədii ədəbiyyat redaksiyasının müdiri, "Ulduz" jurnalında məsul katib, "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində, "Azərnəşr"də baş redaktorun müavini".

Həmin illərdə "Sevgi nəğməsi", "Üç oğul atası", "Araz axır", "Mən səni taparam", "Anamdan yadigar nəğmələr", "Ömür karvanı", "İllərdən bəri", "Qanadlı qayalar" kitablarının sevincini yaşayır, sənət aləmində adı daha ucadan, hörmət və ehtiramla çəkilirdi. Azərbaycan poeziyasının S.Rüstəm, S.Vurğun, M.Rahim, R.Rza, B.Vahabzadə, H.Arif, N.Xəzri kimi söz ustalarından sonra gələn ən istedadlı, parlaq simalarından sayılırdı. Hərdən belə fikir səslənirdi: "Bir vaxt gələcək, Məmməd İbrahim sənət göylərində ucaldıqca ucalacaq, bir kəhkəşana çevriləcək. Onun poeziyası ürəkləri işıqlandıracaq".

Uzaq xatirəyə çevrilmiş 1974-cü ilin payızı... Az qala bir ay idi ki, evdən çıxmışdıq. Noyabrın 5-də, bayram ərəfəsində Yuqoslaviyaya turist səfərimizi başa vurub, axşamüstü Moskvaya qayıtmışdıq. İki gün "Leninqrad" mehmanxanasında qaldıqdan sonra çətinliklə də olsa, "Moskva" mehmanxanasına göndəriş almışdıq. Şair Fikrət Qoca ilə sözləşmişdik ki, hələ burada qalıb bir az dincələk, həm də "Sovetski pisatel" nəşriyyatına təqdim etdiyimiz kitablarımızın taleyindən xəbər tutaq.

Təzəcə yerbəyer olmuşduq. Nəşriyyata getməyi qabağa saldıq. Orada bizə "plana düşəcəksiniz", - deyə müjdə verdilər. Daha bizi heç bir qayğı gözləmirdi. Ona görə də azad-asudə şəhəri gəzib-dolaşmaq, dostlara baş çəkmək, yeni teatr tamaşalarına baxmaq istəyirdik. Fikrət Qocaya dedim:

- Gəlsənə, "Rossiya" mehmanxanasına sarı üz tutaq. Bizimkilər oranı çox sevirlər. Tanış-bilişə rast gəlsək, öyrənək görək, Bakıda nə var, nə yox.

Bu, Fikrət Qocanın da ürəyindən oldu. Günortaüstü yola düzəldik. Bunu da deyim ki, hələ də Yuqoslaviya səfərinin təəssüratından ayrıla bilməmişdik. Danışdıqca-danışır, ayrı-ayrı hadisələri, məqamları yada salır, deyir, gülürdük.

Birdən Fikrət Qoca yerində sancılıb qaldı:

- Bir ora bax, gör kimlər gəlir. Gör ürəyimiz əmilərlə necə yaxınıymış!

Fikrət Qoca düz deyirdi. Bizə sarı gələnlərin ikisi də qəlbimizə çox yaxın dostlar idi. Fikrət də, mən də onların xətirlərini çox istəyir, uca tuturduq.

Bu gözlənilməz görüş bizim üçün göydəndüşmə oldu. Bizi ilk görən Söhrab Tahir özünəməxsus şirinliklə:

- Ay zalımlar, harada rastlaşıb belə cüt olmusunuz, - dedi. - Gözümüz dost həsrətində idi. Göydə axtarırdıq, yerdə əlimizə düşmüsünüz.

Qucaqlaşıb öpüşdük. Onların bizə, bizim də onlara sorğu-sualımız bitib-tükənmirdi. Mən zarafata keçdim:

- Ay əmilər, heç demədiniz ilin-günün bu vaxtında Moskva hara, siz hara? Yəqin ki, təhsil illəri yada düşüb. Dostlara baş çəkəcək, sonra da qəzet, jurnal redaksiyalarına, nəşriyyatlara dəyəcəksiniz, elə deyilmi?

Söhrab Tahir:

- Nahid, sən lap ürəyimizi oxudun ki? - deyə gülümsədi. - Xeyli işlərimiz var. Biz də gəldik, görək nə deyirlər.

Məmməd İbrahimin səsi elə bil məni daladı:

- Söhrabın dedikləri öz yerində bir balaca həkimlik işimiz də var idi.

- Həkim hara, siz hara, maşallah ikiniz də sap-sağlamsınız ki!

Söhrab Tahir yavaşca başını tərpətdi:

- Məmmədi Kreml xəstəxanasının məşhur həkimi Omanova göstərdik. Sağ olsun, diqqətlə müayinə elədi. Son sözü belə oldu: "Şair, səndə bu xəstəlikdən əsər-əlamət yoxdur".

- Daha nə istəyirsiniz, əfəndilər?! - Fikrət Qoca gülə-gülə dedi. - Çoxdandır bir-birimizi görmürük. Ya qayıdın geri, özümüzü verək "Rossiya" restoranına. Siz Bakıdan danışın, biz də Belqraddan, Sarayevodan, Titoqraddan, Albaniya sərhədindəki Ohrid gölündən. Əgər bu ürəyinizcə deyilsə, onda sizi təntənəli surətdə öz odamıza - "Moskva" mehmanxanasına dəvət edirik. Sonra görək başımıza nə gəlir.

Fikir bu oldu ki, "Rossiya"ya üz tutaq. Fikrət Qoca irəli yeridi:

- Etiraz etməsəniz Məmməd əmiylə mən qabağa düşərəm. Siz də söhbətə dəm verib arxamızca gələrsiniz.

Söhrab Tahir qolumdan tutdu:

- Ay Nahid, qoy böyük şairlər qabağa düşsün. Nigaranlığımı hiss edərək, - Biz çoxdan Moskvadayıq, - dedi. - Beş-altı gün qabaq Kreml xəstəxanasının çox məşhur həkimi var, o, Məmmədi də, məni də inandırdı ki, ensefalit xəstəliyi şairin yanından belə keçməyib.

- Bəs bu diaqnozu kim qoymuşdu?

- Məmmədə indiyəcən çox həkim baxıb, - Söhrab Tahirin səsi üşüyən kimi oldu. - Hərə də bir tərəfə yozub, bir xəstəlik uydurub. - Dərindən ah çəkdi. - Məmmədə Allah özü kömək eləsin... Mən o fikirdəyəm ki, Tanrı Məmmədi qoruyub, istedadına qanad versə, əlini heç vədə onun başından çəkməyəcək.

- Allah ağzından eşitsin, - dedim.

Söhrab Tahir söhbətə körpü saldı:

- "Azərnəşr"ə Məmmədin iş yerinə getmişdim. Nahar vaxtı idi. Şıdırğı nərd oynayırdılar. "Otur sən də bax", - dedi.

Ürəyimdə Məmmədin udmasını istəyirdim. Özümdən asılı olmayaraq, onun hər bir hərəkətini izləyirdim, zər atmasını, daşları xanalara düzməsini... Fikir verəndə gördüm ki, çox ehtiyatla tərpənir. Açığı bunu onun ustalığı ilə bağlayırdım. Sən demə, belə deyilmiş, əli əməlli-başlı titrəyirmiş...

Hə, nə başını ağrıdım. Oyun bitəndən sonra Məmmədlə nərd oynayan yaşlı kişi saata baxıb, tələsik qapıdan çıxdı. Mən ehtiyatla:

- Ay əmi, - dedim, - bayaqdan sənə fikir verirdim, çox əsəbi oynayırsan. Zər atanda əllərin titrəyirdi. Səndən xahişim budur ki, bir də əlinə zər almayasan. Belə əsəbilik nəyə lazımdır?

Məmməd fikirli-fikirli üzümə baxdı:

- Ay Söhrab, qadan alım, alma deyirsən almaram. Ancaq mən də çox istərdim ki, sən deyən olaydı, heç vədə əsəbiləşməyəydim.

- Əsəb olmayanda bəs nə olacaq ki? - çiynimi çəkdim.

- Ay qardaş, nə gizlədim səndən. Bu da bir bəladır tutub məni.

- Yaxşı, ağ eləmə görək. Sən lap həkim kimi danışırsan ki.

- Neyləyim, xəstəlik danışdırır məni, - ağır-ağır başını tərpətdi. - Anamda da olub bu xəstəlik...

- Adı nədir?

- Əsəb-beyin pərdəsinin iltihabı, - Məmməd bu sözləri elə dərdli-dərdli dedi ki, ürəyimin başına od düşdü. - Yazıq anamı da bu xəstəlik apardı. Xroniki olanlar illər boyu əzab içində çırpınırlar. O birilərini isə ölüm tez yaxalayır. Heç bir həftə çəkmir ki... İndi məni də qara-qorxu götürüb ki, bu irsidir, mənə anamdan keçib.

- Yaxşı, ay Məmməd, özünə xəstəlik uydurub, nağıl danışma.

- Əmi, onu bilirəm ki, başımın üstə qara buludlar oynaşır, qorxunc şimşək səslərini də tez-tez eşidirəm.

Onu qucaqlayıb sinəmə sıxdım:

- Məmməd, ürəyin buz kimi olsun deyə, səni Moskvada ən yaxşı həkimlərə göstərmək bu əminin boynuna.

Məmməd elə bil acı burulğandan çıxıb özünə gələn kimi oldu:

- Əmi, belə bir iş eləsək, qiyamət olar ki, - sevincək dedi. - Bax, indi o vədi yerinə yetirib, bir az yüngülləşən kimi olmuşuq. Omanovun qəbuluna düşmək üçün düz iki həftə Moskvada günləri saymışıq. O vaxtacan da çox yollardan keçmişik. Yazıçılar poliklinikasının rəyindən tutmuş, sədrin xahiş məktubunacan cibimizdə çox kağızlar var idi. Belə bir söhbətimiz olmuşdu ki, əgər ensefolit diaqnozu düz çıxmasa, Məmməd də bizə restoranda gur bir qonaqlıq verəcək. Həkimi də dəvət edəcəyik ora. Məmməd də gülə-gülə demişdi: "Ay əmi, kaş sən deyən olsun. Qonaqlıq da verərik, hələ lap o yana da keçərik".

Hə, sözün qısası, həkim çoxlu suallar verdi, rəyləri, konsiliumların nəticələrini dönə-dönə oxudu. Axır sözü də bu oldu: "Hörmətli şair, sevinirəm ki, sorağı ilə gəldiyiniz bu xəstəlikdən sizdə əsər-əlamət yoxdur".

Məmməd tələsik soruşdu:

- Həkim, bəs onda mənim xəstəliyim nədir?

Həkim də belə cavab verdi:

- Siz mənim yanıma ensefolit xəstəliyindən şübhələnib gəlmişdiniz. Mən də bu sahənin inanılmış həkimi, mütəxəssisi kimi təkrar-təkrar deyirəm: Sizdə bu xəstəliyin əlaməti belə yoxdur. Başqa xəstəlik barədə isə heç nə deyə bilmərəm. Desəm, sizi aldatmış olaram. İnsan gərək bildiyini, inandığını dilə gətirsin. Mən öz sahəmdə ixtisasımdan yarım addım da o yana keçə bilmərəm.

Biz həkimə dönə-dönə təşəkkürümüzü bildirib, onu axşam "Praqa" restoranına dəvət elədik. Həkim isə çox səmimiyyətlə:

- Siz Azərbaycan şairlərinin "sağ ol"u mənim üçün ən gözəl qonaqlıqdır, - dedi. - Sizə yaxşı yol, çalışın xəstələnməyin.

Kreml poliklinikası Moskvanın qərbində yerləşir. Mehmanxanaya xeyli yolumuz var idi. Taksi saxlatdırıb, "Rossiya"ya üz tutduq. Sevincdən quş kimi uçurduq. Yolda Məmmədlə razılaşdıq ki, restorandan vaz keçib, mərtəbəmizdəki bufetlərdən birində oturaq. Belə də etdik. Məclisimizə Moskvada yaşayan azərbaycanlı qələm sahiblərindən Fəthi Xoşginabini, Faiq Cəmcəmlini, İlham Bədəlbəylini, Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda təhsil alan həmyerlilərimizi də dəvət edib gözəl bir gün yaşadıq. Sağlıqların başında isə Məmməd ilə bağlı ürək sözləri, xoş arzular dururdu.

O qarlı, sazaqlı axşamda vaxtın necə keçdiyini hiss etmirdik... Məmməd ürəyimizi yerindən oynadan, hisslərimizi, duyğularımızı tarıma çəkən bir-birindən gözəl şeirlər oxusa da, qəm köynəyindən çıxa bilmirdi. Onun bir gözü ağlayır, bir gözü gülürdü...

Biz o zaman nə biləydik ki, şairi qarşıda necə ağrı-acılar, məşəqqətli günlər, sərt sınaqlar gözləyir...

Elə oradaca qərarlaşdıq ki, nə qədər ki, buradayıq, hər gün görüşək. Gündüzlər Fikrətlə mən aşağı, "Rossiya"ya enək, axşamlar da Söhrab Tahirlə Məmməd Araz bizim yanımıza, "Moskva" mehmanxanasına qalxsınlar. Elə nömrədə süfrə açıb şam eləyək. Sözü-sözə, söhbəti-söhbətə qoşaq, gecə keçincəyə qədər oturaq, şeirdən, dalğalı söhbətlərdən ayrılmayaq...

***

Yada saldığım bu epizod 1992-ci ilin yazı ilə bağlıdır. Çətin günlər idi. Respublika çalxalanırdı. Xalq Cəbhəsi təzəcə hakimiyyətə gəlmişdi. Hər yerdə vəzifə bölgüsü gedirdi. Suallar suallara calanırdı: Sabah nə olacaq? Başımıza nələr gələcək? Nələr gözləyir bizi?

Mən əzablı, xiffətli aylardan sonra təzəcə televiziyaya qayıtmışdım. Sədr müavini idim. Keçmiş sədrimiz Elşad Quliyevlə baş-başa verib, işləri sahmanlayırdıq ki, onu yenidən Azteleradiodan araladılar. Tezliklə o, artıq tanınmış iş adamı Mahmud Məmmədovun təsis etdiyi BM-Tİ televiziya kanalına prezident təyin olundu. Texniki imkanları geniş olmasa da, kanal bacarıqlı, səriştəli əməkdaşlar hesabına günbəgün təzə verilişlər açır, öz auditoriyasını sevindirir, genişləndirirdi.

Elşad Quliyev mənə zəng elədi ki, vətənpərvərlik mövzusunda mahnı və şeirlərdən ibarət müsabiqə keçirmək istəyirlər. Bəstəkar Tofiq Quliyevin rəhbərliyi ilə çox mötəbər münsiflər heyəti olacaq. Üzvləri isə bəstəkar Vasif Adıgözəlov, müğənni Gülağa Məmmədov, "Günay" qəzetinin redaktoru, şair Xəlil Rza, iş adamı Mahmud Məmmədov, bir də biz ikimiz. İstəyirik çox yüksək səviyyəli bir müsabiqə olsun, kimsə bizə ağız büzməsin.

O əlavə etdi:

- Onu bil ki, sən tərkibə elə-belə düşməmisən. Mahmud müəllimin də, mənim də fikrimiz bu olub ki, var qüvvənlə bizə yardımçı olacaqsan. Çünki şairləri də, bəstəkarları da biz yaxşı tanıyırıq. Ona görə də gərək ürəkdən bu işə qoşulasan.

- Ay Elşad müəllim, məni müsabiqədə nə qiyafədə görürsünüz ki? - deyə ürəkdən güldüm.

- İstəyirik Nahid Hacıyev qolunu çırmalayıb mahnı mətni yazsın

- Axı, mən indiyəcən belə bir iddiada olmamışam. Yazsaydım, bəlkə də indi çox mahnılarım olardı.- Neçə illərdir ki, Azteleradioda Bədii Şuranın üzvüsən, bütün mətnlər əlindən keçir. Sənin imzan olmasa bəstəkar sözə yaxın durmur.

- Bunlar düzdür, ancaq mən bu işə girişsəm şairlər nə deyər?

- Bu onların öz işidir, - Elşad Quliyev səsinin ahəngini dəyişdi. - Əsas budur ki, yaxşı mahnı yaransın. İndiyəcən çox mahnıların sözünü düzəltmisən. Eləsi də var ki, onu təzədən yazmısan. İndi də istəyirik öz mahnın olsun. Bəstəkarlardan hazır musiqilə yanına gələn də olacaq, səni tutsa, qələm götür.

Söhbətdən təxminən saat keçmişdi ki, bəstəkar Eldar Mansurov qapıda göründü. O, diktofonda müsabiqəyə təqdim etmək istədiyi mahnının musiqisini səsləndirdi. Çarəm nə idi, qulaq asdım. Düzü, xoşum gəldi. Sonra bir də, bir də...

Ürəyimdə misralar titrədi:

Günəşimiz saralıbdı,

Göylərimiz qaralıbdı,

Qarabağı sar alıbdı.

Dərd bürüyüb, solu, sağı

Tanrı, qurtar bu sınağı!

Qalx, qalx, ulu torpaq.

Qalx, qalx ulu bayraq,

Qalx, qalx, sən ey mərd xalq,

Yer titrəsin məhvərindən!

Yazdıqlarımı bəstəkara oxudum. Eldar Mansurov vəcdlə:

- Qardaş, sən arxasını yaz, - dedi. - Bir-iki saata gəlib mətni götürəcəyəm. Səsyazma evində yer götürmüşük. Mahnının qaralamasını sabah günorta yazacağıq.

Ertəsi gün başqa bir mətn də yazdım: "Qürbətlərdə qalan dağlar". Bunu da bəstəkar Cavanşir Quliyev götürdü. İki gün sonra seçim edəndə gördük ki, tutarlı mahnılar, şeirlər o qədər də çox deyil...

Xəlil Rza ilə şeirləri gözdən keçirəndə aydın oldu ki, müsabiqəyə şeir verən müəlliflərin çoxu hələ heç yerdə çap olunmayıb, tanınmır.

Az-çox tanınan şairlərdən biri yeni kitabının əlyazmasını Xəlil Rzaya verib xahiş etmişdi ki, ona kömək eləsin. Bunu X.Rza özü ürəkaçıqlığı ilə mənə etiraf elədi. O, nüfuzundan istifadə edib, müəllifə birinci mükafat vermək istəyirdi. Mən deyəndə ki, ay şair, axı belə bir müsabiqədə ürəyiyumşaqlıq eləmək olmaz. O sözümü göydə tutdu. Üzrxahlıq eləyirmiş kimi:

- Bəy, mən də bilirəm ki, bu şeirlər sən deyən səviyyədə deyil. - Fikirli-fikirli - Bəs onda neyləyək? - deyə soruşdu.

- Bir az da fikirləşək.

- Axı, müsabiqənin vaxtı qurtarır. - Sınayıcı nəzərlərlə üzümə baxdı. - Mahmud müəllim də, Elşad müəllim də bizdən cavab gözləyirlər. Özün də görürsən ki, baxdıqlarımızın içində ürək tərpədəni yoxdur.

Ucadan dedim:

- Yoxdur, onda özün yaz.

- Bəy, özün də görürsən ki, ürəyimdə çox təbəddülatlar, sarsıntılar var. Kökdən düşmüşəm, əlimə qələm ala bilmirəm.

- Qardaş, mən indi elə bir şairin adını çəkəcəyəm ki, sənin ürəyindən xəbər verəcək, - deyə yavaşca çiyninə vurdum.

Onu maraq götürdü:

- De görüm o, kimdir?

- Böyük şairimiz Məmməd Araz!

- Axı o, müsabiqəyə şeir göndərməyib, - məyus-məyus üzümə baxdı.

- Onun şeirlərini müsabiqəyə radiolar, televiziyalar, uca-uca kürsülər təqdim edib, bütün xalq verib. Şair, "Ayağa dur, Azərbaycan!" şeirini yadına sal. Hamımızın ürəyinin səsidir.

Xəlil Rza öz şeirini deyirmiş kimi qələm dostu Məmməd Arazın bu misralarını ilhamla ucadan söylədi:

Səninləyəm, haqq-ədalət, səninləyəm,

Milli qurur, milli qeyrət, səninləyəm!

Səpil quma, göyər yerdə, bit qayada,

Gizli nifrət, açıq nifrət, səninləyəm,

Oyat bizi, ey yaradan, səninləyəm!

Ya bilmərrə yatırt bizi,

Ya yenidən yarat bizi,

Ey yaradan, səninləyəm,

Səninləyəm, yatmış vulkan,

Səninləyəm!

Ayağa dur, Azərbaycan,

Səninləyəm!

Xəlil Rzanın gözləri birdən-birə parıl-parıl parıldadı:

- Qiyamətdir! - deyə şair coşğunluğu ilə əlini əlinə vurdu. - Eşq olsun Məmməd Araza! Bu şeirin bir ordu qədər gücü var.

- Qardaş, düz deyirsən. Mənim də ürəyimi oxudun. Bunu da bir şair kimi səndən soruşuram: İndiyəcən "Ayağa dur, Azərbaycan!" kimi silsilə yazan olub?

Gözünü gözümdən çəkmədən:

- Boynumuza alaq ki, yox bəy, ondan başqa kim yaza bilərdi bu silsiləni? Məmməd Araz bu şeirlərlə Azərbaycana məhəbbət abidəsi ucaltdı və tarixə düşdü. - Sonra da sevincək-sevincək, - Nahid, sənə də təşəkkür edirəm ki, Məmməd Arazın qarşısında mənim də günahımı yudun, - dedi. - Bu mükafat ona gözlənilməz bir fərəh bağışlayacaq.

Məmməd Araza birinci mükafat verilməsi hamının ürəyincə oldu. Əslində isə bu onun halal haqqı idi!

Bir neçə gün sonra "Moskva" mehmanxanasının həyətində, açıq havada mükafatların təqdimat mərasimi keçiriləndə Məmməd Arazı stol arxasında gördüm. O, ağrılarla əlbəyaxa olsa da, məni görəndə ayağa qalxmaq istədi, tezcə özümü ona yetirdim. Deyəsən, mükafata layiq görülməsi şairi bir az həyəcanlandırmış, həm də sevindirmişdi. Əl verib görüşəndə:

- Ay Nahid, eşitdim ki, mənim silsiləmi sən yada salmısan. Əzizim, çox sağ ol. Mükafata görə təşəkkürüm ilk növbədə sənə düşür, - dedi.

Məmməd Araz təbiətən çox ürəyiyumşaq, qılıqlı, insanlara xoş münasibət bəsləyən söz adamı idi. Ona görə də xətrini çox istəyirdilər. Dostları arasında sadə fəhlə də var idi, kolxozçu da, sürücü də, müəllim də, şeiri, sənəti duyan, qiymətləndirən tanınmış ziyalılar da, müxtəlif pillələrdə vəzifə tutan dövlət adamları da.

Şairi bir dəfə görənlər xoş duyğularla həmişə anır, "kaş onu bir də görəydim" arzusunu dilə gətirirdilər.

Gənc qələm sahibləri isə ona "əmi" deyirdilər. Bu sözdə bir hörmət, ehtiram və ustad sözünə çox yaxın çalar var idi.

Hər dəfə eşidəndə xoşlanırdı. Kimsə ona "Ay Məmməd əmi" deyə müraciət eləyəndə sevinir, şahrızlanır, qürrələnirdi.

O, sözə taleyi kimi baxırdı. Bütün sevinclərini, istəklərini sözdən, şeirdən ayrı təsəvvür eləmirdi. Sözün bütün mənalarında şair idi. Dünyaya şair kimi gəlmişdi.

Ünsiyyəti sevən, qiymətləndirən insan idi. Çoxları şairin "dostluq xatirəsi"nin üfüqlərini göz önünə gətirəndə heyrətlənirdilər.

Bir axşam işdən təzə qayıtmışdım. Telefonumuz zəng çaldı. Danışan Bərdə rayonundakı məşhur "Moskva" kolxozunun sədri Hüseyn Ağayev idi. Onu "Azərbaycan" kolxozunun sədri olduğu vaxtlardan tanıyırdım. Mən radionun "Kənd həyatı" şöbəsinin müdiri işləyəndə "Azərbaycan" kolxozu Şağayım düzündə yerləşirdi. Bu, "Şaqayem" rus sözünün təhrif olunmuş, azərbaycanlılaşdırılmış variantı idi. Hüseyn Ağayevin atası bu kolxozun təməlini qoymuşdu. Sonralar "Azərbaycan" kolxozu varlı bir təsərrüfata çevrilmiş, yaxınlarda, uzaqlarda geniş şöhrət qazanmışdı.

Hal-əhvaldan sonra Hüseyn Ağayev gözləmədiyim halda soruşdu:

- Əmi ilə aranız necədir?

- Lap əla! - deyə güldüm. Tezcə də əlavə etdim. - Qağa, bizdə iki əmi var, biri Söhrab Tahirdir, biri də Məmməd İbrahim. İkisi də dostumdur. İndi siz hansını soruşursunuz?

- Əslində Məmməd İbrahimi, - dedi. - Söhrab Tahir də olsaydı, qiyamət bir gecə keçirərdik. Mən respublika müşavirəsinə gəlmişəm, özüm də "Bakı" mehmanxanasında qalıram. İndi aşağı düşürəm, Məmməd İbrahimi qarşılamağa. Beş-on dəqiqəyə taksiylə gələcək. Xahiş edirəm, siz də bir taksiyə oturun, mehmanxananın qabağında sizi gözləyəcəyik.

- Bəlkə məni ixtisara salasınız.

- Qadası, mümkün deyil. Məmməd müəllimlə sözümüz belə olub ki, siz də gələsiniz. Bayaqdan evinizə neçə dəfə zəng vurmuşam. Hər dəfə də "Hələ gəlməyib" deyiblər. İndi isə əlimizə güclə düşmüsünüz, buraxan deyilik. Söhrab Tahirə də mütləq zəng eləyin. Deyin ki, üçümüz də onu gözləyirik...

Mən taksidən düşəndə gördüm ki, onlar mehmanxananın qabağında gəzişirlər. Məmməd İbrahim məni görən kimi tezcə soruşdu:

- Nahid, əmini tapa bildinmi?

- Yox, xanımı dedi ki, toya gedib.

Astaca başını buladı:

- Onda üçümüz olacağıq ki...

Liftə minib restorana qalxdıq. Hüseyn Ağayev sifariş verib getmişdi. Biz içəri girən kimi ofisiant başımızın üstünü aldı. Yemək gəlincə oradan-buradan söhbət başladı.

- Nahid müəllim, heç soruşmursunuz ki, şairlə dostluğunuz necə başlayıb? - deyə Hüseyn Ağayev mənə sarı döndü.

- Necə başlayıbsa o yerə də, o günə də eşq olsun!

Məmməd İbrahim ürəkdən gələn səslə dedi:

- Bizi Kəlbəcər, "İstisu" sanatoriyası tanış edib, doğmalaşdırıb. Yaxşı qonşularımız var idi. Yadıma gəlir, Barat Şəkinskaya hər dəfə məni görəndə "Ay ərəb qardaş, necəsən?" deyirdi.

- Doğma ailə kimi olmuşduq, - Hüseyn Ağayev gülümsədi.

-Bir-birimizi görməyəndə darıxırdıq. Şairlə də bizim söhbətimiz yaxşı tuturdu. Bir də görürdün ki, Məmməd müəllimin danışdığı əhvalatlara başımız o qədər qarışıb ki, sanatoriyadan xeyli aralanmışıq. Doymurdum bu söhbətlərdən...

- Çox gözəl günlər idi, - Məmməd Arazın gözləri yol çəkdi. - Bir də ələ düşməz o günlər.

- Çox sağ olsun ki, Məmməd İbrahim bizi unutmadı, - Hüseyn Ağayev söhbətə yenidən körpü saldı. - Bir gün bizim "Azərbaycan" kolxozunun da qonağı oldu. Obaları, tarlaları gəzdik. Gəzdikcə gəzmək istəyirdi. Görürdüm ki, cib dəftərçəsinə də nəsə qeydlər edir. Sən demə, ürəyindən "Azərbaycan" kolxozu haqqında yazmaq keçirmiş.

- Gördüklərim, eşitdiklərim məni bərk tutmuşdu, - dedi Məmməd Araz.

- Bu nəslin zəhmətkeşliyi, halallığı, el-obada qazandığı hörmət ürəyimi yerindən oynatmışdı. Çox təsirlənmişdim. Hüseyn Ağayevin atası da məşhur təsərrüfatçı olub, ad-san qazanıb. Bizim bu Hüseyn də, qardaşı da atalarının yolunu tutub. İndi Hüseyn Ağayev "Moskva" kolxozunun, qardaşı isə "Azərbaycan" kolxozunun sədridir. Bərdənin pambıq planının əsas yükü bu iki milyoner kolxozun boynunadır. Qardaşların ikisi də əmək qəhrəmanıdır. Bunlar hamısı qəlbimi tərpətdi. Mən də günlərin birində qələm götürdüm.

Hüseyn Ağayev tələsik onun sözünə söz yetirdi:

- Yaxın bir adam "Ulduz" jurnalının təzə nömrəsini rayon mərkəzindəki köşkdən alıb, sevinə-sevinə üstümə qaçmışdı ki, Ay Hüseyn qağa, ala bax, gör, şair burada sizdən nələr yazıb. Atanı, səni, qardaşını dağlar başına qaldırıb.

"Yer üzünün Qarabağ düzü" adlı oçerki görəndə gözlərimə inanmadım. Böyük şairi Allah saxlasın, göz yetirəndə gördüm ki, sözləri seçə-seçə elə yazıb ki, ürəyimin dərinliyində bəlkə də min dəfə "sağ ol" dedim ona.

- Doğrusu, mövzu məni silkələmişdi, - şair məmnunluqla başını tərpətdi. - Mən başqa cür də yaza bilməzdim.

- Məmməd müəllim, bir vaxtlar bizi yalnız Bərdə rayonunda tanıyırdılar. Sizin sayənizdə məşhuri-cahan olmuşuq, - deyə Hüseyn Ağayev barmaqlarını bir-birinə daraqladı. - Desəm ki, bu yazı bizim nəsil üçün söz abidəsidir, yanılmaram, - stəkanlara "Badamlı" süzdü. - Hə, söhbət öz yerində, yemək də lazımdır. Nə qədər yaxşı söz desəm də ürəyimdən tikan çıxmaz.

- Əsas budur ki, yazı xoşa gəlib. Oxucular da, qələm yoldaşlarım da "Yer üzünün Qarabağ düzü"nü bəyəniblər. Müəllif kimi mənim də ürəyimcədir. İstəyirəm kitablarıma da düşsün. Ola bilsin ki, lap "Seçilmiş əsərlər"imdə də öz yerini alsın.

- Ay əfəndilər, mən də heyranlığımı bildirirəm, - dedim. - Müəllifi də, qəhrəmanını da bir daha təbrik edirəm. "Yer üzünün Qarabağ düzü" sənədli nəsrimizdə əsil ədəbi hadisədir.

Bu görüşdən sonra hər dəfə Məmməd Arazı görəndə dostumuz Hüseyn Ağayevi, Hüseyn Ağayevi də görəndə Məmməd Arazı soruşurdu. Şair öz qəhrəmanı ilə, qəhrəmanı da onunla fəxr edirdi. Bu, çox ülvi, insani bir duyğudan güc alırdı. Bu dostluq, qardaşlıq çox illər yaşadı.

***

Bu yaxınlarda Yazıçılar Birliyinin Natəvan klubunda yazıçı-publisist İradə Tuncayın "Sarı Odalar" kitabının təqdimat mərasimi keçirilirdi. Müəllif üçün də, qonaqlar üçün də sevincli, həyəcanlı bir gün idi. Mənim də könlümdən söz demək keçirdi. Fikirlər, duyğular qanadında idim. Düşüncələrim bir-birinə qarışmışdı: "Haradan başlayım, harada qurtarım?"

Mən İradə Tuncayı yaxşı tanıyırdım. Neçə illər Azərbaycan Televiziyasında bir yerdə işləmişdik. Qələminə də, zövqünə də yaxından bələd idim. O, böyük şairimiz Məmməd Arazın ürəyinin səsi, nəğməsi, bu ocağın həm qızı, həm də oğlu idi. İki universitet bitirmişdi - Azərbaycan Dövlət və Məmməd Araz universitetlərini.

"Sarı Odalar"da İradə Tuncayın indiyəcən yazdıqlarının seçmələri cəmlənmişdi, başqa sözlə desək, qələminin şah nəğmələri idi. Kitab haqqında danışdıqca danışmaq olardı. Arada mən də danışdım, ürəyimdən keçənlərin bir əlçimini dilə gətirdim. Ancaq çox söz qaldı urəyimdə. Sonra qəzetdə də yazdım. Bu da düşündüklərimin hamısı deyildi...

Müəllifdən azca aralıda anası Gülxanım Fətəli qızı oturmuşdu. Mənimlə üzbəüz idi. Bəlkə də o, İradənin özündən də çox sevinirdi. Təbii ki, bu onun ana haqqı, ana iftixarı idi. Ancaq bu da apaydın sezilirdi ki, bir gözü ağlayır, bir gözü gülür.

Mən xəyalən Məmməd Arazı Gülxanım bacının yanındakı boş yerdə təsəvvür elədim. Özüm də bilmədən içimdən bir səs qopdu: "Kaş belə olaydı!". Ancaq min heyif, min təəssüf...

Mən "Azərbaycan" jurnalının səhifələrində Gülxanım Fətəli qızının Məmməd Araz haqqında şirin, emosional xatirələrini həyəcanla, özü də yana-yana oxumuşdum. Düzü, axıra çıxıncaya qədər də beynimdə hey bu sözlər, bu müdrik fikir dolaşmışdı: "Hər bir sənətkarın yanında onu canı qədər, bəlkə də özündən daha çox istəyən fədakar bir qadın olmalıdır. O, həyatın bütün döngələrində, dönəmlərində onun ağrı-acılarına, istəklərinə, şıltaqlıqlarına dözməlidir".

Bu yaxınlarda Gülxanım Fətəli qızının yenə "Azərbaycan" jurnalında Məmməd Araz haqqında dərc edilmiş gündəliklərini oxuyanda şairin ömür-gün yoldaşına ürəyimdə dönə-dönə minnətdarlıq elədim. Düşündüm ki, bu xanım neçə illər boyu Məmməd Arazın həyatında günəş olub, işıq olub, böyük sənətkarı yaşatmaq üçün bəlkə də təsəvvür edə bilməyəcəyimiz məşəqqətlərdən keçib. O öz ömrünü Məmməd Araz ömrünə qatıb, gecə-gündüz şairin ağrılarına, acılarına məlhəm olub. O, şairin şeirlərini söz-söz, misra-misra yığıb, sənətkarın unutduğu, yaddan çıxardığı hissləri, həyəcanları ona bir də yaşadıb. Bəzən bir-iki yarımçıq misra zaman keçəndən sonra qanad açıb, qəzet və jurnal səhifələrindən oxucularına üz tutub, əbədi yaşama haqqı qazanıb.

Məmməd Araz bizim böyük, uca şairimizdir. O öz həyatı, taleyi ilə qəhrəmanlar qəhrəmanı, dözüm, dəyanət mücəssəməsi, mərdlik heykəlidir. Qulağımızda qəmli misraları səslənir:

Pəncərəmi külək döyüb ağlasa,

Eyvanıma quşlar qonub ağlasa,

Ürəyini nalən yonub ağlasa,

İçində yan, ağı deyib, ağlama.

Ağlamağın yeri deyil, ağlama.

Məmməd Araz - o böyük söz ustası, sağlığında da, indi də hər sözü, misrası, şeiri ilə qəlbimizi sökür, duyğularımızı titrədir, təzələyir, ovxarlayır.

Sənətkardan söz açdım, ürəyimdə bahar yelləri əsdi. Qəlbim də sevindi, qələmim də. Gələcək illərin üfüqlərində ölməz şair boy verib boylandı və məğrur-məğrur bizi salamladı.

Nahid HACIZADƏ

Ədalət.- 2010.- 25 dekabr.- S. 5.