Bayat kəndi tarix boyunca

Hazırda Azərbaycan ərazisində bir neçə Bayat kəndi var. Onlardan biri də Ağcabədi bölgəsində qərar tutur. Rus üsul-idarəsi dönəmində Şuşa qəzasına, xanlıq çağında Kəbirli mahalına bağlı idi. Bəylərbəylik zamanında isə özü nahiyə mərkəzi olmuşdu. Bayat kəndi Bayat elinin bir oymağının yerləşməsindən yaranıb. Əvvəlcə el haqqında bilgi verək.

Bayat eli haqqında "Kitabi-Dədə Qorqud" abidəsində məlumat var. "Bayat boyundan Qorqud ata derlər bir ər qopdu. Oğuzun ol kişi bilicisiydi". Xalqımızın qədim və möhtəşəm abidəsi, məhəbbət və qəhrəmanlıq dastanı "Kitabi-Dədə Qorqud" bu sözlərlə başlanır. Eradan əvvəl "boy"-qəbilə, tayfa, orta əsrlərdə isə el, mahal, yurd mənasında işlənib. Dədə Qorqud Bayatlı-Bayat soylu, Bayat elli, qopuz çalıb boy boylayan, söz söyləyən ozanlar ozanı olub. Zaman keçdikcə onun məclislər açıb ozanlıq etməsi ilə dastandakı qəhrəmanların, yerlərin, nəhayət oğuz tayfalarının ünvanları, inamları və adətləri ilə bağlı çoxlu adlar yaranmışdır. Bayat etnotoponiminin çox geniş arealda yayıldığı da bəllidir.

Orta çağ tarixçiləri öz əsərlərində bugünkü bəşərin Nuh əleyhüssəlam övladları olduğu fikrini təsdiqləyirlər. Tufanda Nuh gəmisində Nuhun Ham, Sam, Yasəf adlı 3 oğlu varmış. Yasəfin nəvəsi Alınca xanın nəvəsi Qara xanın oğludur. Oğuz xanın da 6 oğlu olmuşdur. Onlardan üçü (Günxan, Ayxan, Ulduzxan) -"Boz ox" adı ilə hakimiyyəti idarə etmiş üçü (Məngli xan, Dağ xan, Dəniz xan) - "Üç ox"-lar isə onlara tabe olmuşdur.

Əldə olan qaynaqlara görə nəinki Azərbaycanın hətta bir çox türk xalqlarının kökü oğuzlarla bağlıdır. Məlum məsələdir ki, oğuzlar da ayrı-ayrı türk uruqlarının, oymaqlarının birləşməsindən yaranmışdır.

Bayat bu uruqlar bu qəbilələr içərisində özünəməxsus yer tutan - təpərli ərənləri, ərdəmli igidləri, düşüncəli ağsaqqalları ilə ad çıxarmışdır. Bayat uruğu öz adını tanınmış bir şəxsdən-"Bayat"-dan götürmüşdür. Bayat Oğuz xanın nəvəsi Gün xanın oğludur.

Böyük tarixçi və döyüşçü Əbülqazi Bahadur xan Xivəli (1602-1664) özünün məşhur "Şəcəreyi-Tərakemə" əsərində yazmışdır ki, Bayat Oğuz xanın oğlu Gün xanın ikinci oğludur.

Gün xan oğlu Bayat oğuz uruqlarının toplantılarında xanın sağ yanında oturar, oğuz ordusunun sağ qoluna başçılıq edərmiş. Oğuz kübarlarına məxsus "Bəy şülən" deyilən məclislərdə o, xan ilə birlikdə qoçun sağ budunu yeyərdi.

Bayatların bir çox ölkələrə dağılmaları və Dış oğuzların aparıcı qolunu təşkil etmələrini göstərən prof. Z.V.Toğan yazır: "Şimaldan qalxıb Cənuba yerləşən Uyrat-Uyğurlar, Qayat-Qayalar, Qanıqlıyut-Qanıqlılar və Bayaut-Bayatlar ismini daşıyan qəbilələr əslən türk olub, bir qismi Cingizin zuhuru zamanına qədər moğollaşmış idilər. Cozef Dögün isə bu haqda belə yazır: "Bayatlar Cingiz xana kölə deyil, onun ətrafında toplaşan bir çox qəbilələrdən biridir. Asiyanın geniş ölkələrindən Azərbaycana, Anadoluya, İraqa, Volqa boylarına qədər izləri görünən bayatların tarixi varlığı haqqında çeşidli qaynaqlarda geniş bilgilər vardır."

Bahadur xan Bayatların ana yurdundan danışarkən qeyd edir: "Bayatların qəbilələri çoxdur. Mühümləri "Cidayin nəhri kənarında yaşayan "Cidayin Bayatlar" və Məkrin nəhri kənarında yaşayanlar isə "Məkrin Bayatlar"dır.

Bu haqda geniş məlumat "Türk ensiklopediyası"ndadır. Oradakı məlumata görə, Bayatlar XI yüzildən öncə Sır-Dərya sahillərində və onun şimalındakı bozqırlarda yaşayırdılar.

Onların bir qismi sonradan səlcuq (yaxud türkmən) fəthlərinə qatılaraq Sır-Dəryadan Adalar dənizinə (Egey dənizi) qədər uzanan böyük imperiyaların qurulmasında mühüm rol oynamışdır. XIX yüzilliyin ortalarında Mərəş bölgəsində Zülqədər bəyliyini quran və Sivas ətrafında yurd salmağa çalışan Şam və ya Özoğlu türkləri arasında mühüm bir mövqeyə sahib olan və əksəri bugünkü Yozqad məntəqəsində yerləşən bu bayatlar Şam bayatı adı ilə tanınmışdır.

XV yüzilin başlanğıcında Əyntab ilə Hələb arasında yaşayan bayatlar XVI yüzildə digər türkmənlərlə birlikdə Hələb türkmənlərini meydana gətirmiş, XVI yüzilin əvvəllərində "Bayadi" adı ilə tanınmışlar. Anadolu və Antakyada isə onlar ən məşhur oymaqlar olan Xəfərli, Şərəfli, Qızıldonlu, Ökdənli, Qaracaqoyunlu, Mancanıq, Qanqal və Yeni Eldə yurd salmışlar.

XVI yüzildə bunların bir qismi Qaraman, bir qismi də Adana bölgələrinə köçmüşlər. M.Kalankaytlının "Alban tarixi" əsərində Boqayat adlı yaşayış yerindən - qaladan danışılır və onun Bərdə həndəvərində yerləşdiyi göstərilir. "Alban tarixi"ndəki Boqayat qalası Bərdə ətrafındadır.

Boyat//Bayat//Bayatlılar//Sincan-Boyat//Qızıltəpə-Boyat// Boyatansüxtə//Bayatlı//Keşlakbayat//Əlbayat//Boqayat (Tanrı odu) və s. paralelləri olan bu adın müxtəlif ərazilərdə, o cümlədən Azərbaycanda da arealları vardır.

Azərbaycanda məskun yerlərin siyahısı Kitabında isə Bayat adı ilə bağlı aşağıdakı kənd sovetlikləri, kəndlər və onların əhalisinin milli tərkibi göstərilmişdir. 1) Ağcabədi -Bayat kənd sovetliyi, əhalisi 57,9% türklər; 2) Göyçay -Bayat - 146 təsərrüfat, əhalisi 98,2% türk, 3)Şabran, Sincan Bayat b) Uzun Bayat kəndləri 27,150 təsərrüfat, əhalisi 99,9% türk 4) Şamaxı- Bayat 22 təsərrüfat, 88% türk.

Hələ XIX yüzildə Azərbaycanın topoqraf alimi İbrahim ağa Vəkilov Azərbaycanda "Bayat" adlı 5 kənd göstərir. Onlardan biri əvvəlki Şuşa, o biri Göyçay, biri Salyan, biri Quba, o biri isə Şamaxı qəzalarında idi.

Mütəxəssislərdən Qiyasəddin Qeybullayev, Tofiq Əhmədov, Afat Qurbanov da bayat/boyat tayfalarının Azərbaycandakı yaşayış ərazilərini göstərib onların Azərbaycana gəlmə tarixini qeyd etmişlər. B.Budaqov bayat tayfası haqqında danışarkən qeyd edir ki, onlar XIV-XV yüzillərdə Səfəvilər dövlətinin yaranmasında fəal iştirak etmişlər. A.Axundov isə bayatların Azərbaycana gəlişini IX yüzilin ikinci yarısına aid edir. Bu tayfanın adı ilə bağlı Türkmənistandakı yaşayış məskənlərinin (Darqanata, Dənev, Xocambaz və Carcou) adlarını çəkir, onların Boyat toponimi adı ilə adlandığını qeyd edir. Məhəmmədhəsən bəy Vəliyev-Baharlı Bayat tayfalarının Azərbaycana gəlişindən söz açmış, onların Səfəvilər tərəfindən indiki Quba qəzasında ləzgiləri tabe etmək və yerli hökmdarların qüvvətlənməsi üçün yerləşdirilməsini qeyd etmişdir. O, həmçinin Bayatların öz adlarını verdiyi kəndlərin adını da göstərmişdir.

Göyçay qəzasında -Boyat-Məlik Umud, Bayat-Nadir, Cavad qəzasında -Sincan Bayat, Uzun Bayat, Şamaxı qəzasında -Bayat Şuşa qəzasında -Bayat. Beləliklə, Azərbaycan ərazisində Ağcabədi rayonunda Boyat kənd adı, Ucar, Neftçala və Şamaxı rayonlarında eyni adlı Boyat kəndi, Dəvəçi rayonunda Boyat və Sincan Boyat kəndləri, Dərbənddə Boyatlar məhəlləsi var. Qərbi Azərbaycanın Quqark (Qara kilsə) rayonunda Bayatlar kəndi olmuşdur.

Tədqiqatçılarımız Bayat adının mənşəyini və mənasını müxtəlif baxımdan açıqlayırlar. XII yüzil dünyanın ən böyük dilçilərindən olan Mahmud Qaşğarlı özünün "Türk dilinin lüğəti" əsərində Bayat boyunun adını çəkir və onu Oğuz tayfasının bir qolu kimi göstərmişdir. O, bu sözün "ulu tanrı" mənası verdiyini qeyd etmişdir.

XV yüzil türk -uyğur şairi, alim Yusif Balasaqunlu özünün məşhur "Kutadqu biliq" əsərində Bayat adını qeyd edir. O, Bayat tanrı adını çəkir və "Bayat adlı ilə sözüm başladım"-deyə onu yad edir.

Bəzi tədqiqatçılar Bayatın su ilə bağlı ərən-tanrı olduğunu göstərməkdədir. Bu barədə L.N.Qumilyov öz əsərində qeyd etmişdir ki, qədim türklər (o sıradan da azərbaycanlılar) təbiətin sahibləri sayılan və Yer-Su adlandırılan ərən-tanrılara inam bəsləmişlər.

(Ardı var)

Ənvər ÇINGIZOĞLU

Ədalət.- 2010.- 29 dekabr.- S. 5.