Arxitektonika və Azərbaycan reallığı

"Ədəbiyyat, ədəbiyyatçılıq, bir mədəniyyət, kültür qurmaq, yaratmaq və bəlkə də başa çatdırmaq layihəsidir"

Arxitektonika - cüzlərdən külliyyat "yaratma" sənətidir. "Cəmiyyət fərdi yaradır" əksi; "Fərdlər cəmiyyəti yaradır." Yəni, hissələrdən tam "yaratma" sənəti... (Enşteyn) Əlbəttə, tamla hissələr arasındakı əlaqə hissələrə də çox şey qatır.

Arxitektonikanın bir də ədəbiyyat tərəfi var ki...

Kəlmələr, bir kültürün, mədəniyyətin dil ünsürünü meydana gətirən təməl daşlardır. Kəlmələr vasitəsi ilə qurduğumuz hər əlaqədə biz kəlmələrə mənalar yükləyirik. Hər kəlmənin daşıdığı mənalardan meydana gələn xəritə bizim mədəniyyətimizi, kültürümüzü meydana gətirir.

Yəni, bizim kültürümüz , Azərbaycan dili lüğətindəki kəlmələrin tək-tək daşıdıqları mənaların tamından ibarətdir.

Arxitektonikanın ədəbiyyata baxan üzü də elə burada meydana çıxır ; "Arxitektonik kəlmələrin, sözlərin var olan mənalarına başqa mənalar yükləmə sənətidir!"

Bu gün vətənimizdə bu baxımdan reallıq " Biz dinimizə, kültür və mədəniyyətimizə nə qədər sahib çıxsaq da, hal-hazırda kəlmələrimizin, sözlərimizin mənası materialistdir!" dən ibarətdir. Çünki, vətənimiz 70 il kommunist bir rejimin vəhşi caynaqları altında inləmişdir. O rejim ki, "Bir milləti yox etmək, özünü özünə unutdurmaq istəyirsinizsə, əvvəl onun dinini, sonra da dilini əlindən alın!" düsturu ilə idarə etməkdə idi. Və, bunun nəticəsi olaraq, dinimizi əlimizdən almağa müvəffəq olduqları qədər, dilimizi də əlimizdən almağa müvəffəq oldular. Biz yaxın keçmişə qədər xalqın bəzi yerlərdə Rus dilində danışmağa üstünlük verdiyini pis bir hal, dərin bir yara olaraq görərkən, əslində çox mühüm bir məsələni görə bilməmişik; "Öz ana dilimizdəki sözlərin əsl mənalarından uzaqlaşdırılması, onlara fərqli mənaların yüklənməsi həqiqətini." İnsanın düşüncə zənginliyi, kəlmə xəzinəsi zənginliyi ilə düz mütənasibdir. Bildiyimiz kəlmələr və onların mənaları ilə düşünürük. Beləliklə, kəlmələrimizin daşıdıqları mənalar materialistləşdikcə düşüncələrimiz də eyni nisbətdə materialistləşdi. Bir az da konkret nümunələrlə məsələni aydınlatmağa çalışaq.

Məsələn; molla sözü. Molla sözünün mənası islam dininə və islam dininin fiqh elminə sahib olan alimdir. Halbuki, bu gün bəlkə də eşitmək istəmədiyimiz, eşidərkən ürkdüyümüz, ağlımıza xoşagəlməz şeylər gətirən bir kəlmədən başqa heç nə deyil, "molla".

Və ya, "ölüm, ölmək" sözü. Kitab-i Dədə Qorquddan belə, ulu babalarımızın ölümə münasibətini çox açıq şəkildə öyrənə bilirik. Bir müsəlman üçün ölüm ən çox sevdiyi Allaha, O-nun Rəsuluna və ölüb getmiş yaxınlarına qovuşma vasitəsi ikən, bir çox könül insanları ölümü "Ən Sevgiliyə" qovuşmaq mənasında ən böyük toyları olaraq görərkən, ölümü gülər üzlə, sevərək qarşılayarkən, bizim indi "ölüm" sözü və felinə münasibətimiz necədir? Ölüm sözünü eşidəndə tüklərimiz biz-biz olur!Həyatda yəqin ki, ən çox qorxduğumuz şey də ölümdür. Bu materialist bir düşüncənin məhsulundan başqa nədir ki bəyəm?

Demək olar ki, dilimizdəki dinimizlə, kültür və mədəniyyətimizlə əlaqəli sözlərin əksəriyyəti bu xəstəlikdən öz paylarını alıblar. Bu baxımdan "ədəbiyyatçılığa" baxdığımız zaman, biz gənc ədəbiyyatçıların üstünə nə qədər böyük bir yükün düşdüyü məlum olur. Ədəbiyyata qısa və konkret olaraq bu tərif verilir: " Ədəbiyyat bir söz sənətidir." Madam ki, sözlər bir kültürün, mədəniyyətin təməl daşlarıdır və bu daşları ədəbiyyat vasitəsi ilə yonub-yontur, şəkil verir, ona fərqli mənalar yükləyirik, o zaman ədəbiyyata bu tərifi də yükləmək doğru və yerində olardı: " Ədəbiyyat, ədəbiyyatçılıq, bir mədəniyyət, kültür qurmaq, yaratmaq və bəlkə də başa çatdırmaq layihəsidir"

Bütün bu problemlərimizi görə bilən və bu baxımdan üstünə düşən məsuliyyəti hiss edə bilən, özünü, " yaradıcılığını" bu yaralarımızı sarımağa, yıxılan kültür və mədəniyyətimizi qaldırmağa həsr edən hər fikir işçisi, hər ədəbiyyatçı əminəm ki, gec ya da tez, tarixdə oynayacaqları bu mühüm rolları ilə xalqımızın qəlbində taxtlar quracaq, yox olan və çürüyən mənəviyyatları ilə ömürlərini bu yıxımları sürətləndirməyə həsr edənlər isə, məqsədlərinə çata bilməyəcəkləri kimi, hər zaman lənətlə xatırlanacaqlar!

Elvin Cabay

Ədalət.- 2010.- 6 iyul.- S. 4.