MİLLƏT UĞRUNDA ÖMRÜNÜ SƏRF EDƏNLƏRİ MİLLƏT UNUTMUR

Sənət və siyasət bahadırı Nəriman Nərimanovla maarifpərvər xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tarixi dostluğu

Doğrudur, bu iki parlaq şəxsiyyət arasındakı böyük ülfət sovet illəri dönəmində bolşevik inqilab rəhbərinin müsbət obrazını formalaşdırmaq və kapitalist-burjuy simasını nüfuzdan salmaq üçün dönə-dönə təhrif olunmuşdur. Lakin gerçəklikdə bu şəxsiyyətlər arasında bir ata-oğul münasibətləri olmuşdur. Şişirdilərək təhrif olunan söhbətin kökündə əslində dünyagörmüş müdrik ağsaqqalın inqilab ruhlu gəncə tövsiyəsi dayanır.1906-cı ildə müsəlman müəllimlərinin I qurultayında Nəriman Nərimanov Azərbaycanda maarifin ağır vəziyyətinə və müəllimlərin acınacaqlı, dözülməz halına görə çar üsul-idarəsini ittiham edərək islahatlar keçirməyi hökumətdən tələb etmək təklifini irəli sürürdü. Maarifpərvər xeyriyyəçi Tağıyev də qurultayda iştirak edirdi. Hacı Nərimanova təklif edir ki, çar hökumətindən "tələb edirik" yox, "rica edirik" müraciəti yazılsa, daha düzgün olar. "Əgər tələb edirik" yazsaq, çar hökuməti inqilab ruhundan təşvişə düşər və bunun da bizim maarifimizə bir faydası olmaz, ziyanı dəyər. Tələb xitabı hökumət yanında millətimizə ayıb gətirər". Novorossiysk Tibb Universitetində Tağıyevin sərmayəsi hesabına ali təhsil alan Nərimanov bəlkə də gəncliyin, yaxud inqilab əhval-ruhiyyəsinin təsirindən Hacıya sərt cavab qaytararaq onun üzünə ağ olur. Əslində Tağıyev Nərimanovu istedadalı bir dramaturq, millətini sevən və onun tərəqqisinə böyük səylər edən ictimai bir xadim kimi çox sevirdi

Görkəmli ictimai-siyasi və dövlət xadimi, yazıçı, publisist, həkim Nəriman Nəcəf oğlu Nərimanov 1870-ci il aprelin 14-də Tiflisdə anadan olmuşdur. İlk təhsilini Tiflis müsəlman ruhani məktəbində alan Nərimanov 1890-cı ildə Qori seminariyasını bitirmiş və Borçalı qəzasının Qızılhacılı kəndinə müəllim təyin olunmuşdur. Bir il müəllim işlədikdən sonra Bakıya gələrək maarifçi kimi ictimai fəaliyyətə başlamışdır. 1894-cü ildə Bakıda ilk xalq qiraətxanası təşkil edərək , bir sıra Şərq ölkələri ilə mütərəqqi əlaqələr yaratmış, Rusiyanın müxtəlif şəhərlərindən qiraətxana üçün qəzetlər və ədəbiyyat almışdır. 1895-ci ilin yanvarın 15-də Qızılhacılıda yazdığı "Nadanlıq" pyesi Bakı teatrı səhnəsində tamaşaya qoyulmuş, tamaşadan əldə olunan gəlir isə qiraətxananın inkişafına yönəldilmişdir. Bu dövrdə Nərimanov ictimai-siyasi problemlərə toxunduğu "Dilin bəlası" yaxud "Şamdan bəy"(1895), "Bahadır və Sona"(1896-1908), "Nadr şah" (1899) kimi ədəbi əsərlər, sosial-mədəni məsələlərə dair publisistik məqalələr yazmış Azərbaycan və rus dilini öyrənənlər üçün dərsliklər tərtib etmişdir. Nərimanovun ədəbi publisistik fəaliyyəti siyasi maarifçi məzmun daşımış, ictimai problemləri diqqətdə saxlamaqla, cəmiyyəti ətalətdən qurtarmaq, geridə qalmış müsəlmanların düşüncə tərzini irəlilətmək məqsədinə xidmət etmişdir.

Ədəbiyyat və ictimai fikir tariximizdə də dövrünün nüfuzlu şəxsiyyəti olan millət atasını, millətinin savadlanması, istedadlı gənclərin təhsil alması üçün sərmayəsini əsirgəməyən böyük mesenat H.Z.Tağıyevi öz sağlığında Nəriman Nərimanov qədər yüksək qiymətləndirən ikinci bir şəxsiyyət bəlkə də yoxdur. Tağıyevlə Nərimanovun 57 il yaş fərqi və siyasi əqidəsi, məsləki, sosial durumu fərqli olmasına baxmayaraq, hər ikisini mənəvi cəhətdən bir amal birləşdirirdi: millətin maariflənməsi, xalqın savadlanması və irəli getməsi, Azərbaycanın inkişaf və tərəqqi edərək müstəqil dövlət olması. Hələ XIX əsrin sonlarından və XX əsrin əvvəllərində öz dərrakəsi, zəhməti və Allahın izni ilə milyonlar sahibi olmuş, elm və təhsili dəstəklədiyinə görə beynəlxalq mesenat titulu qazanmış Tağıyev onlarca gəncin Avropada təhsil almasında himayəçi olmuşdu. Azərbaycanda Cümhuriyyət qurulanda və Azərbaycan qoca Şərqin ilk müstəqil məmləkəti olanda bəlkə də H.Z.Tağıyev qədər qəlbən sevinən olmamışdı.Təsadüfi deyildi ki, Cümhuriyyət dövründə 100 nəfər gəncin xaricdə təhsil almasının da xərcini böyük mesenat öz üzərinə götürmüşdü. Hələ biz onun ibtidai məktəblər, sənət məktəbi, Bakıda ilk Qızlar Seminariyası açdırmasını, 24 adda qəzet və jurnala himayədarlıq etməsini demirik. Elə maarifpərvər, millətsevər şəxsiyyət olduğu üçün Tağıyevin ətrafına dövrünün ən nüfuzlu ziyalıları- Həsən bəy Zərdabi, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əli bəy Hüsenzadə, M.Ə.Rəsulzadə, Əhməd Ağaoğlu və Nərimanovun özü də tez-tez toplaşar, milli məsələləri müzakirə edərdilər. Azərbaycan ziyalılarına doğulduğu bölgədən, siyasi əqidəsindən asılı olmayaraq atalıq qayğısı göstərən, təmənnasız yardımlar edən Tağıyev N. Nərimanova da eyni qayğını göstərmişdi. Tağıyev bilirdi ki, Nərimanov özündən kiçik 11 bacı-qardaşın və onların uşaqlarının möhlətini çəkir, onların gün-güzəranı onun öhdəsindədir. Odur ki,yazıçı,dramaturq, publisist Nərimanovun ali təhsilli həkim olmaq istəyi Tağıyevi çox sevindirmişdi. Üç il əvvəl Nərimanovun "Nadir şah" faciəsinin çap olunmasına yardım etmiş Tağıyev 1902-ci ildə gələcək doktor Nərimanın təhsili üçün 2280 manat (205 qızıl onluq) ayırmışdı. Xatırladaq ki, bu məbləğ o dövr üçün çox böyük pul idi. Hərçənd Nərimanovun qürurundan irəli gələn təkidə görə, aralarında olan yazılı razılaşma ilə o, bu məbləği həkim işləyəndə qaytarmağı vəd etmişdi və 1924-cü ildə sonuncu borcunu (25manatı) Hacıya qaytarmışdı. N.Nərimanov ömrü boyu Tağıyevin yaxşılığının əvəzini ləyaqətlə çıxmışdır. Elə bu faktın özü də onun necə ləyaqətli şəxsiyyət olduğunu bir daha təsdiq edir.

Taleyin çox sərt dönəmlərində, bolşevik-daşnak rejimi neft milyonçusunun var-dövlətini qamarlayanda onu güllələnməkdən və ya sürgün olunmaqdan, ailəsinin didərgin olunmaqdan da Nərimanovun şəxsi himayəsi xilas etmiş, bununla da tarixi borcunu mənən ödəmiş olmuşdu. Məhz Hacı 1924-cü ildə Nərimanovun onu yerləşdirdiyi Mərdəkandakı bağ evində öz əcəli ilə 101 yaşında dünyasınıdəyişmişdir.

Hələ 1900-cü ildə "H. Z.Tağıyevin məişətə və cəmaətə xidmətləri" monoqrafiyası ilə N.Nərimanov geniş və əhatəli, məzmunlu bir şəkildə Tağıyevi ictimaiyyətə təqdim etmişdi. 30 yaşlı N.Nərimanov monoqrafiyanı böyük müdrikliklə qələmə alaraq yazırdı: " İnsanın xoşbəxtliyi onun həyatından sonra ismi hörmətlə dillərdə zikr olunmaqdadır. Bu mərtəbəyə çatmaqdan ötrü fədakarlıq lazımdır, yəni tək məxsus nəfsinə zindəganlıq etməyib bədəndən və ruhdan zəif həmmillətə gərək kömək edəsən... Müsəlmanlardan bu qeyrətdə olanları görməmişiksə də ancaq adlarını tarixlərdə oxuyuruq və düşünürük ki, millət yolunda can qoyanlar bizlərdə də varmış. Bu zati-möhtərəmlər hər əsrdə olublar, vardırlar və olacaqlar. Ümumxeyirdən ötəri bu əsri hazırda insafımız rəva görmür ki, cənab Zeynalabdin Tağıyevi nəzərimizdən keçirtmiyək, ta gələcəkdə millətin balaları bu cənabın millətə qeyrətini, vətənə məhəbbətini, insana himmətini və həmiyyətini tarixdə oxuyub gözləri rövşən və qəlbləri şad olsun. Həqiqət hal,bu zati-möhtərəm bir qeyri zatdır, rüzgar bizlərə bəxş edibdir! Bu zat millət bəzəyi, ruzigarın nadidə əsəri olub,adını tarixə salmıya bilərikmi?"

Nəriman Nərimanov dövrünün bir çox ziyalıları kimi qadınların təhsili, mədəniyyəti, elmi məsələsinə ürək yanğısı ilə yanaşırdı. Onun da qəlbi ağrıyırdı ki, xaricdə təhsil alıb geri qayıdan cavanlarımız evlənərkən səviyyələri uyğun olmadığından müsəlman qızları ilə məcazları tutmur, qeyri-millətlərlə evlənirlər. Bununla bağlı Nərimanov həmin monoqrafiyada yazırdı":Pəs mədəniyyətli, mərifətli cavanlarımıza mərifətli, mədəniyyətli övrətlər lazım gəlmiyirmi?...Məgər övrətin xoşbəxtliyi yemək-içməkdə, zər-ziba içində olmaqdadır?... Qızlarımız təhsilli, tərbiyəli, mərifətli olsaydılar oğlanlarımız bəhər hal ağla gəlməyən işləri etməzdilər,çünki əqilli övrət pis kişini həmişə yaman yoldan saxlar...Cənab Hacının açdığı məktəbdə qızlarımız dörd il dərs oxuyacaqlar. Buradakı yetim qızlar Hacının xərcinə tərbiyə alacaqlar. Bu məktəbi Hacı çox böyük pula (300 min qızıl onluğa) xərc edibdir... 1896-cı ildə Hacı əlindəki 20 milyona dəyən zavodu beş milyon yarıma satıb bez fabrikası açdı. Cənab Hacının bu hərəkəti puldan-dövlətdən gözləri doymayanları təəccübə gətirdi. Asan dövlət qazananlar,dövləti ilə kor olanlar Hacının əməlinə gülürlər.Həqiqət bir fikir etməli: zavodda yüz adamın çörək tapmağı fabrikada min adamın çörək tapmağına bərabərdirmi? Qafqazda bezin qiyməti birə on ucuzlanmağı vətənə azmı xidmətdir... Yaxud 1896-cı ildə Peterburqda qeyrətli müsəlmanlar cəmiyyəti-xeyriyyənin binasını qoyblar. Peterburq din qardaşlarımızın müsəlman cəmiyyəti-xeyriyyə açmaqdan məqsudları elm-təhsil edən müsəlmanlara və qeyri şəhərlərdə məktəbxanalar, qiraətxanalar və azarxanalar açmağa kömək etməkdir. Burda da qeyrətli,himmətli Hacı cəmaətə böyük xidmət göstəribdir: 11 min manat Peterburq müsəlman cəmiyyəti-xeyriyyəsinə bəxşiş edibdir. Bunun əvəzində onlar hörmətli Hacını ömürlük çlen seçib təşəkkür ediblər. Qeyrətli Hacı bunlara bəs etməyib türk və fars ədəbiyyatına xidmətlər göstəribdir, millətə nəf gətirən kitabları öz xərcinə çap etdiribdir: Tarixi-müqəddəs. Əsəri-Molla Əbdül-səlam Axundzadə_- 500 manat xərc olunubdur, "Şərabçı","Allah divanı" Asari-Sultan Məcid Qəniyev-300 manata xərc olunubdur, "Əşari-Seyid Əzim Şirvani"-500 manat xərc olunubdur, "Nadir şah" Əsəri-Nərimanov-350 manat xərc olunubdur. Bu əsər cənabi Hacının xahişinə görə fars dilinə tərcümə olunur və çap olunacaqdır.1895-ci ildə Badkubədə rus dilində verilən "Kaspi"qəzetəsini 57 min manata alıbdır."

Xalqın savadlanması yolunda gənclərin təhsilindən tutmuş əhalinin maarifləndirilməsinədək H.Z.Tağıyevin gördüyü böyük işləri birər-birər sadalayıb yüksək dəyərləndirən N.Nərimanov dərgilərin bu yöndə əhəmiyyətini xüsusi qeyd edirdi. "Bu zati-möhtərəmin qeyrəti insanı həqiqətdə heyran edir! Təəccüb budur ki, 18 il bundan müqəddəm Badkubədə Hacıdan dövlətli və mədəniyyətli şəxslər olubsa da və hal-hazırda varsa da, ancaq teatrın əvvəlinci binasını qoyan hörmətli Hacı olubdur,"-deyə, Nərimanov mədəniyyət sahəsində də xeyriyyəçi kimi Hacının birinci olduğunu deyirdi. 1872-ci ildən Bakı Dumasının qlasnısı olan Hacının maarif və mədəniyyət sahəsindən başqa iqtisadiyyata, siyasətə verdiyi töhfələrlə həm şəhərə, həm də camaata olan köməkliklərini böyük məhəbbətlə qələmə alırdı. N.Nərimanov monaqrafiyasında H. Z.Tağıyevi möhtəşəm bir şəxsiyyət kimi səciyyələndirir, hətta onun ciddi iş rejimini bütün incə məqamları ilə diqqətə çəkir. "Cənab Hacı hazırda 63 sinnində varsa da, ancaq çox diribaş görünür. Özü orta boy, tökmə şəxsdir. Hər bir əzası dürüst üzündən əqlü kəmalı məlum olunur. Səhər saat10-dan 2-dək qeyrətli Hacı kontorunda olub və arada məişət işlərinə diqqət edir. Hər gün rus mirzəsi rus lisanında məşhur qəzetləri oxuyub və arada sual-cavab olur. Sonra müsəlman mirzəsi İranda, Osmanlıda, Hindistanda, və Misirdə verilən türk,fars və ərəb qəzetlərini oxuyur. Hacı çox diqqət ilə qulaq asıb öz təsəvvürünü söyləyir. Hacı politika, yəni siyasi məsələlərə artıq diqqət edir: hörmətli Hacının bu sinnində qüvveyi hafizəsinin itiliyinə məəttəl qalmalıdır. Gündə on qəzetəyə qədər oxuyur, sabahı hamısından xəbər verməyə hazırdır: hansı əhvalat hansı qəzetdə olmağını səhvsiz söylər. Bu səbəbə görə cənab Hacı zəmani hazırda siyasiən mədəniyyətdən və mərifətdən söhbət etməyə qadirdir. Mədəniyyətli şəxslər Hacının elmlərdən və tarixdən xəbərdar olmağına təəccüb edirlər. Xülqü xasiyyəti çox mülayim, özündən kiçiklərə həmişə hörmət edən, haqq sözdən qaçmayan, günahkarın təqsirindən keçən, öz səhvini gizlətməyən, qeybətdən ictinab edən, ürəyi saf hissli bir zatdır. Hörmətli Hacı teatrı nəhayətdə sevir; hər axşam öz lojasında əyləşib artistlərin oyunlarına çox diqqətlə baxır."

Hələ Odessada Novorossiysk Tibb Universitetinin tələbəsi ikən Baxçasaraya (Krım) gedərək orada öz əsərlərindən ibarət teatr tamaşaları vermiş N.Nərimanov böyük türk ictimai-siyasi və maarif xadimi İsmayıl bəy Qaspralı ilə olan görüşü haqqında xoş təəssüratlarını da Tağıyevə məktub şəklində göndərmiş və 1914-cü ildə "Bəsirət" qəzetində dərc etdirmişdir. Millətin həyatına dair mühüm məsələlərdə doğru yol göstərənləri "kahramanlar" adlandıran Nərimanov həmin məqalədə və məktubda xüsusi olaraq qeyd edirdi ki, "Millət uğrunda bütün ömrünü sərf edən şəxsi millət unutmamalıdır".

Sonrakı illərdə inqilab əhval-ruhiyyəsi ilə bolşevik təşkilatlarına üzv olan daha sonra isə rəhbərlik edən N.Nərimanov Azərbaycanı qızıl ordunun istilasından sonra da xalqımızın maarifləndirilməsi sahəsində mübarizəsini davam etdirmişdir. Sosializm ideyalarına səmimi qəlbdən inanan N.Nərimanov sonralar Bakıda sovet hakimiyyətinin yeritdiyi siyasəti və bu siyasətin törətdiyi fəsadları rəsmi şəkildə ifşa edirdi. 1920-ci il mayın 16-da Rusiyadan Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsinin rəhbəri kimi geri dönən Nərimanov təntənə ilə qarşılansa da, onun gəlişi ərəfəsində Q.Orconikidze və S.Kirovun V.Leninə teleqram göndərərək "bütün Qafqaz və daha geniş ərazi üçün səlahiyyət" istəmiş bu "millətçi"yə səlahiyyət verməməyi tövsiyə etmişdilər. Nərimanovun gəlişi ərəfəsində Naxçıvan qəzasından başqa, demək olar bütün Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulmuşdu. Onun daşnak-bolşevik birləşmələrinin törətdiyi haqsızlıqlara, qətl və qarətlərə qarşı mübarizəsinə sonralar "milli təmayülçülük"-"Nərimanovçuluq" damğası vuruldu 1925-ci il martın 19-da öz partiya cəbhədaşları tərəfindən çox müəmmalı şəkildə aradan götürüldü.

Bütün şüurlu həyatını Azərbaycan xalqının milli mədəni tərəqqisinə həsr etmiş Nərimanov din problemlərinə, Azərbaycan dilinə dövlət statusu verilməsinə, milli ziyalılara və təhsilə milli dövlət quruculuğunun tərkib hissəsi kimi xüsusi diqqət yetirmiş, milli adət ənənələri qorumuş, maarif və mədəniyyətin inkişafının qayğıkeşi olmuşdur.

XX əsrin bütöv bir epoxası bu millət fədaisinin adı çəkiləndə bəzən yüksək təntənə, bəzənsə susqunluqla qarşılansa da, həqiqət budur ki, Nərimanov öz xalqını ürəkdən sevmiş, onun müstəqilliyi və tərəqqisi üçün daim mübarizə aparmışdır.Bir zamanlar H.Z.Tağıyevə İsmayıl bəy Qaspralı haqqında yazdığı fikirləri elə əslində Nəriman Nərimanovun özünə şamil edilə bilər. Öz milləti uğrunda ömrünü sərf edən Nərimanovun parlaq xatirəsi xalqımız tərəfindən daim anılacaqdır.

Mirvari Rəhimzadə

Ədalət.- 2010.- 10 iyun.- S. 7.