ZAKİR FƏXRİ: "YAZA VƏ YOZA BİLMƏDİYİM YUXU""

Ömrü dağ aşırımlarından süzülüb, durula-durula gözlədiyim görüşünə tələsən bir bulaq həsrətli ömür yaşayan Zakir Fəxridən danışıram

Gözlərində dərd gizlənər, qəm itər

Hər zaman dərdi təzə, dərdi tər –

- olan, özü də dediyi kimi ikili olan və yalnız təkliyi uca Tanrıda görən Zakir Fəxridən danışacağam. Birinci Zakir 1948-ci ildə aprelin 3-də Ağdamda doğulan Mirsadıq oğlu Sabitov Zakirdir. Yevlax 1 saylı şəhər orta məktəbinin 8-ci sinifini, 2 saylı şəhər orta məktəbinin axşam fəhlə-gənclər şöbəsini gümüş medalla bitirib, əmək fəaliyyətinə başlamışdır. İkinci Zakir isə ruhla bədənin vəhdətindən yaranan, ilahi qüdrətinə tapınan şair Zakir Fəxridir.

Göz görənlər bir tamaşa,

Gəl ay yetim, di gəl yaşa.

Deyilənlər gəldi başa

Şikəst bədən, kəsik qolam.

Salağ Zakir Fəxri salam.

Salam Zakir Fəxri! Tanrı dərgahında kamilləşən, kamilləşdikcə də saflaşan, durulan, dəcəl uşaqlığından ahıllığına boylanan, şerə olan həvəsi "keçib getməyən rüzgar" sayan ikiləşmiş Zakir Fəxri! Füzuli sevgisindən "Artıran söz qəlbin sidq ilə qədrin artırar" misralarına üz sürtərək həm öz qədrini, həm də söz qədrini artırmağın böyük Füzuliyə sevgin oldu. Nə vaxtsa söylədin ki, qəzəl poeziyanın şah damarıdır. "Füzulinin sevgi qəzəlləri dünyanın bütün sirlərini açır" deyimi də sənindir. Zakir Fəxri! Bunu da səndən öyrəndik. Bölünən, paralanan, zərrəli Zakir Fəxri! Səni dostun Aqil Abbas "öz içindən mühacir olan şair" adlandırmışdır. Niyə? Bu niyələrə bütün yaradıcılığında cavab verirsən?

Günahsız tutulub beş il məhbus həyatı keçirən, lakin bircə dəqiqə də ruhdan düşməyib həyata, insanlara dostluğu, sevgini, inamı itirməyən şairin "Dustaqxanadan dustaqxanaya" romanı onun sağlam həyat düşüncəsidir. Yaşadığı reallığın özüdür.

Ağır məhbus həyatından sonra Qarabağ dərdi, şəhid verdiyi qardaş dərdi, 17 yaşında - mələk yaşında itirdiyi oğul dərdinin ağırlığından əyilməyən şair dərdi də özünəməxsus təmtəraqla qarşılayır:

Göylərin yeddi qatından

Qəriblərin ovqatından,

Qəmlərimin çatından

Keçib sinəmə tuş gəldin

Xoş gəldin dərdim, xoş gəldin

Dərdə meydan oxuyan bir kinayədirmi, bir rişxəndirmi bu, ya dərdi təmtəraqla qarşılayıb etdiklərinə onu peşiman etməkdirmi bu!

Yelkən oldu üzdü gəmim,

Çiçəklədi qüssəm qəmim

Tumurcuqladı qələmim,

Qaşsız baxtıma qaş gəldin

Xoş gəldin dərdim, xoş gəldin

Allah-Allah! Təzada bax, tumurcuqlayan qələm dərdə xoş gəldin deyir. Bu da şairin poetik tapıntısıdır. Dərd qarşısında sınmayan, əyilməyən ucalıq etalonudurmu bu?

Dəryalar mürəkkəb olsa meşələr qələm

Mirzələr yazdıqca dərdim var

- deyən Kərəmdən fərqli olaraq Zakir Fəxri tumurcuqlayan qələmi ilə dərdi utandırır, xəcil edir.

Əzizinəm dərdə Kərəm,

Qəm şumlayıb, dərd əkərəm

Elə ki, mən dözürəm

Necə dözüb dərdə Kərəm?

Dözümünə Kərəmin də həsəd apardığı Zakir Fəxri dərdi başqa tərzdə qarşılayıb, başqa tərzdə salamlayır.

Zakir Fəxri oxucunu düşündürən şairdir. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi Zakir qəlb şairi, Füzulidən qaynaqlanan sənətkardır. Füzulidə isə şerin meydanı genişdir. Zakir də poeziya köhlənini sağa-sola çapan sənətkardır. Bu mənada onu ünlü şair adlandırsaq heç də səhv etmərik. Bu ünlü şairin son əsərlərindən biri də - "Yaza və yoza bilmədiyim yuxu" kitabıdır. Kitabı şair qəlbinin çırpıntılarından ucaldılmış, dosta sədaqət abidəsi də adlandırmaq olar. Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Şahlar Şükürovun bədii obrazını canlandıran bu əsər minlərlə şəhid ruhuna ən gözəl töhfədir.

Nəsrlə nəzmin vəhdətindən yaranan bu kitabın Zakir Fəxriyə məxsus maraqlı üslubu var. Sadəcə bir yuxu üzərində qurulan əsərdə şair insanı duyğulandırır. Onu yuxu aləmindən real dünyaya qaytarır. Bu zaman dostluq etdiyi, bu gün maddi dünyada olmayan, mənəvi dünyamızda əbədi qərar tutan Milli Qəhrəman Şahlar Şükürovun haqqında bir bulaq suyuna həsrət yanğı ilə danışır. İllərdir ki, gediş-gəliş olmayan Kəlbəcər yolundan hər dağa, döşdə boynubükük bənövşə kimi gözləri yol çəkən Şahlar ruhunu bircə yuxuya sığışdırmaq çox çətindir.

Adətən yuxunu sübh çağı suya danışırlar. Şair isə bu yuxunu Azərbaycana - bütün dünyaya danışır. Şair yazır: "Şahlardan yazmağıma səbəb o qəribə, qeyri-adi yuxu oldu (bu yuxumu idi). Bu dunyada görə bilmədiyimiz, görüb-anlaya bilmədiyimiz sirlərin mövcudluğuna bir daha əminlik yaradır məndə".

Adi bir yuxu ilə şairin görüşünə gələn Şahların bədii obrazını gözlərimiz qarşısında pərdə-pərdə yüksəldir, ədəbiyyət zirvəsində qərarlaşdırır. Qoşqar, Murov ucalığından fərqli olaraq Şahlar ucalığından dağlar daha gözəl görünür. Şahlarla tanışlığının bir gününü - "fələkdən oğurladığı" o biri günü xatirələrində isti bir yuva adlandıran şair yavaş-yavaş səbrlə Şahlar dünyasını oxucunun gözlərindədə kəşf edir, açır. Ucaboy, enli kürək, nurlu sifət, əyilməzlik, sevgi dolu ürək, hədsiz səxavət bu qəhrəmanın fiziki və mənəvi keyfiyyətləridir. Sözünün yiyəsi, sözü bütöv olduğu üçün də inamı güclü olan bulaq saflığından durulaşan Şahları şair bizə öz tamı olan bulaq kimi təqdim edir: "Şair, bulaqdan suyu dolçaynan doldurub içəndə bir cür, ovuclayıb içəndə başqa cür olur, dadı dəyişir suyun. Di gəl ki, dodağını dirəyib içəndə suyun öz tamı olur, bulaq tamı".

Şahları gördüyü o qəribə yuxunun təsirindən çıxa bilməyən şair yoza bilmədiyi yuxunu elə özünəməxsus tərzdə də yozmağa çalışır. Bəlkə də bütün bulaqların ümumiləşdirilmiş obrazına çevrilən "Soyuq bulaq", dağlardan üzü aşağı yerin altı ilə axıb aşağılarda ona görə üzə çıxır ki, insanları silkələyib unutqanlıqdan xilas etsin. Bulaq saflığında Şahlar, şahlar ucalığında bulaq! Şairin yozmağına baş sındırdığı yuxunun ən düzgün yozumu elə budur.

Başı kəsik gözəl kötük,

Bu dağı sənə kim çəkdi?

Baltanı sənə kim vurdu?

Bıçağı sənə kim çəkdi?

Başı kəsik, gözəl kötük,

Qəm yemə,

Sən yıxılsan da,

Sən yıxılan ucalıqlar qalacaq.

Uca boylu Şahlar yenə də öz ucalığındadır. Şair haqlı olaraq ölümsüzlüyə qovuşan ölümü ucalıq adlandırır.

Ölüm var yada düşəndə

Adamı işığı tutur

-xatırlayıb ucalırsan

Dağlar da bu ucalığı qəbul edib qarşısında əyilməyə hazırdır.

Geyəsən çəməni güllü don kimi

Qızarar lalələr döşdə don kimi

Şahların qəlbini medalyon kimi

Əyil qoy sinənə taxım o dağlar!

"Əsərdə "Şahların dilindən", "Şahların söylədiklərindən", "Qardaş ağrısı", "Ata ruhu", "Küskün qəlbin nəğmələri", "Xatirə çiçəyi" başlığı ilə verilən hissləri həyəcansız oxumaq mümkün deyil. Zülfüqarlıda, Tutqun çayının sahilində qarğı atını minib çapan Şahların uşaqlıq dünyasına nüfuz edib onun saf təbiətə qarşı min bir sevgisindən "Şahların dilindən" fəslində danışan şair yazır".

Körpə-körpə umuddarım

Bu yolda əldən salıb

Məni tamam yorublar

Ömrün cırhacırında

Qaldım üşüyə-üşüyə

Qaytar ana, qaytar məni beşiyə.

Bu da isti ana qucağından, beşikdən başlanan bir Şahlar ömrüdür. Şahlar hər gün yuxularında Şahları bir mələk donunda görən anaya müraciətində

Balış ana, Balış ana

Layla de, oğlun dönəcək

Şəkərin, noğulun dönəcək

Laylalı ev-eşiyi

Çəkəcək onu beşiyə

Göylərdən yerə enəcək

-deyərək ana ilə bala arasında bir ruhi əlaqə yaradır. Balış ana ruhi qovuşmadan nurlanaraq minlərlə şəhid analarının ümumiləşmiş obrazına çevrilir.

And verirəm susqun dağlarına

O dağlar ki, sahib durdu,

Sinəmdəki oğul dağlarına

Güc ver, güc ver dağlara

Qıyma oğul dağını

Analar ağlar çəksin

Güc ver oğul dağını

Dağlar çəksin

"Qardaş ağrısı" fəslində isə bədii boyalar bambaşqa çalarda verilir. Bizi Şahlar aləminə daha da yaxınlaşdırır. Adil Əvəzoğlunun iki damla göz yaşı hər dəfə içdiyi badəyə düşür. Şair bu damcını Şahlar gözündə qalmış, soyuq məzarda buz bağlamış, qəmə-qüssəyə bir nur damcısı hesab edir. Qardaşı Adilin gözündə əriyib badəyə süzülən bu isti damla göz yaşından qopub səslənən ağıya çevrilir, ana ruhundakı sızıltı olur.

Anam bu ağını oxuma, anam,

Hələ qurumayıb gözümün yaşı

Gözümün yaşına düşüb islanıb

Hələ qurumayıb körpə, başdaşı

Bu kövrək misralarda, kövrək insan duyğuları necə də gözəl verilib.

"Ata ruhu" fəsli əsərin ümumi ruhu ilə qaynayıb, qarışaraq onu daha da təsirli edir. Oğlu Sənanın nişan toyunda iştirak edə bəlməyən Şahlar ruhu oğluna xeyir-dua verməyə gəlir. Şairə görə ən gözəl xeyir-dua ruhların verdiyi - Tanrının verdiyi xeyir duadır.

Sənin toyuna oğul,

Şəhidlərlə gələcəm

Dağlarla gələcəm

Dağların gül-çiçəyi,

Çəməniylə gələcəm

- Şahidlərlə gələcəm.

Əsərin digər fəsilləri də Şahlar dünyasını gözlərimiz önündə kamilləşdirir, bizi ona qvouşdurur, qəlbimizi duruldur, saflaşdırır. Adətən başdaşı üzərində kiçik məzmunlu yazılar - epitafiyalar yazılır. Məncə bu kitab milli qəhrəmanın ruhuna yazılmış ən böyük epitafiyadır. Dağların gözlədiyi, şairin ağ vərəqlərə köçürdüyü bu nəğməli nağıl, epitafiya romandır.

Zakir Fəxri yaza və yoza bilmədiyi yuxusunu əksinə çox gözəl yozur. Təhkiyə və poeziyanın qovuşuğundan yaranan bu əsərdə Milli Qəhrəmanın obrazı açılır, ölməzliyi, əbədiliyi sanlandırılır. Şair məntiqin diqtə etdiyi bir qənaətə gəlir: "Hikmətdən doğan məntiq ona deyir ki, şəhidlər ölmür həmişə diridir. Yaşadığımız günlərin - sevinclərimizin, ağrı-acılarımızın şahidi olur şəhidlərimiz". Bax bu da şair düşüncələrinin son nöqtəsi.

Ziyəddin Qayıqoca

Ədalət.- 2010.- 26 iyun.- S. 7.