ONLARIN DÜNƏNİ: R.İBRAHİMBƏYOV: "BU BİZİM NƏSİL ÜÇÜN SON İMKANDI"-2

(əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Nə qədər inadkar və inkaredici olsaq da, danmaq olmaz ki, bizim bu günümüz ONLARIN DÜNƏNİNdən başlayıb. Onlar: sənətimizin və ədəbiyyatımızın dünəni.

Dünən onlar kim idi, hardaydılar və nələr yaşayırdılar?

Yeni ədəbi nəsl üçün ibratamiz və bir qədər də kədərli olan O DÜNƏN və O DÜNƏNİN insanlarının keçdiyi yol, bu gün üçün son dərəcə gərəkli və daha qabarıq görünməkdədir.

Bu gün davamı önümüzdəki həftələr də yayınlanacaq yazıyla Xalq yazıçısı Rüstəm İbrahimbəyovun DÜNƏNKİ KİMLİYİNDƏN söz açmaq istərdik. Heç bir izahat vermədən dünyamızda izi qalan insanlardan biridi Rüstəm İbrahimbəyov.

Bu günləri gətirənlərin sırasında ilklərdəndir.

Eynən bu rubrikada daha kimlər olacaq.İzləməyə dəyər.

CƏFƏR CƏFƏROV FENOMENİ

Deyim ki, qəribə dövr idi. Çox qəribə. O vaxt ideloji katib mərhum Cəfər Cəfərov idi. Alim, teatrşünas, gözəl ziyalı. Məsələ bundadı ki, Cəfər müəllimin povestə qeydi var idi və bu barədə söhbət eləmişdik. Və o filmin müzakirəsini Dövlət başçıları səviyyəsinə də qaldırmışdı və deyim ki, çox tənqidi yanaşdılar bu əsərə. O vaxt Mərkəzi Komitənin birinci katibi Vəli Axundov idi. Cəfər Cəfərov müzakirədə inadkarlıqla dedi ki, lazımlı əsərdi. Bəxtə bax ki, elə həmin gün "Komsomolskaya pravd" qəzeti çıxmışdı və qəzetdə "Kinostudiyadan məktub" adlı bir məqalə çap olunmuşdu, həmin məqalədə "Azərbaycanfilm"dən bəhs olunurdu. Və Bakı studiyasından danışırdılar və "Bir cənub şəhərində" filmini tərifləyirdilər. Maqsud hardansa peyda oldu və heç nəyə baxmadan bir də gördüm ki, çağırır, Rüstəm, Rüstəm!" Diksindilər ki, bu kimdi, balam! Mən onun gətirdiyi qəzeti aldım və keçib Cəfər müəllimə verdim. Və o yadımdadı ki, Vəli Yusifoviç dedi: "Yaxşı, bunlar cavandılar, (məni və Eldar Quliyevi nəzərdə tuturdu), bəs siz hara baxırdınız; o üzünü Adil İsgəndərova - o zaman kinostudiyanın direktoru idi, Məmməd Qurbanova - o, Kino komitəsinin sədri idi - tutdu. - Görünür biz sizə inanmışıq, inamı doğrultmamısınız!". Məsələ o yerə çatdı ki, Cəfərov dedi ki, onda gəlin ümumi baxım keçirək. Və bu baxım oldu, yadımdadı ki, Rəsul Rza orda bir gözəl misal çəkdi. Maraqlı bir pritça danışdı. Məzmunu beləydi ki, bu gün meşənin ən güclü heyvanı olan pələngin ayağına yara çıxır və bu yara eləyə bilmir, hər heyvan bir qədər yalayır və ağrı yüngülləşir. Və bir gün dovşan gəlir, yaxınlaşıb qəfilcən həmin yaranı deşir, pələng qışqırır, o birisi pəncəsi ilə başa düşür ki, onun yarasını yalayanlar, onu məhv eləmək istəyirmişlər. Məhz dovşan onu xilas eləyib. Və Rəsul müəllim dedi ki, gəlin biz bu iki cavan oğlanı məhz eləməyək. Onlar öz xalqlarına lazımlı adamlardır, xalq üçün gərəkli iş görmək istəyirlər.

AZƏRBAYCAN KİNOSU TƏBİİ VƏ HƏQİQİ HƏYAT HADİSƏLƏRİNƏ MÜRACİƏT ELƏDİ

Beləliklə, sonralar "Uşaqlığın son gecəsi", "Gün keçdi" kimi filmlər (bunları Arif Babayev çəkib) yarandı. Bir neçə bu cür filmlə Azərbaycan kinosu təbii və həqiqi həyat hadisələrinə müraciət elədi. Və burada bir məsələni unutmayaq: belə bir termin var: ikili standart. Yəni bir var respublika səviyyəsində əsərlər və bir də var Ümumittifaq səviyyəsi. Məsələ bunda idi ki, bu filmlər hələ Ümumittifaq səviyyəsinə cavab verə bilmirdi. Və hətta "Cənub şəhəri" də bura daxildir. Belə bir vəziyyət yarandı: burada bu əsərləri qəbul eləmədilər ki, həqiqətən də əvvəlki filmlərdən yüksək səviyyədə dururdular. Moskvada isə dedilər ki, "bu filmlərdə heç bir "Amerika" kəşf olunmayıb və orta səviyyəli əsərlərdir. Ümumittifaq baxımından bir qədər təriflədilər, ancaq o biri əsərlər diqqətsiz qaldı. Və Ümumittifaq biganəçiliyindən və fikirlərdən istifadə eləyərək, bizimkilər başladılar həmin əsərləri "burunlamağa". Bununla da mən kinostudiyayla olan bütün münasibətlərimi kəsdim. Mənim növbəti filmim olmalıydı "İşgüzar səfər", onu çəkməliydi Oqtay Mirqasımov, on beş il keçəndən sonra onu Rasim İsmayılov lentə aldı. Deyim ki, Oqtay Mirqasımov həmin əsərin ssenarisinin gözəl duymuşdu və mənə elə gəlir ki, çox gözəl bir film yaranacaqdı. Qoymadılar çəkməyə və bununla da o əsərin taleyi həll olundu. Və bu müəyyən mənada Oqtayın da taleyinə təsir elədi. Sonra Oqtay mənim fikrimcə zəif bir film olan "Min birinci nəğmə"ni çəkdi, baxmayaraq ki, bu zəif filmin özündə də hiss olunurdu ki, onu çəkən professional adamdır, plastika var, ifadəlilik var, ssenarinin özündən gələn çatışmazlıqlar onun əl-qolunu bağlamışdı. Və mənə elə gəlir ki, bununla da Oqtay Mirqasımovun sənət taleyini qırdılar. Əgər o zaman ona icazə versəydilər ki, o özü düşündüyü kimi, özü başa düşdüyü kimi, özü duyduğu kimi çəksin "İşgüzar səfər"i, onda bu gün biz çox maraqlı bir rejissorun taleyini varaqlamış olardıq.

"İCTİMAİ HƏYAT MOTİVİ"

Biz həmişə "ictimai həyat", "ictimai həyat" deyirik və bax həmin ictimai həyat hadisələri, bir nəfər şəxsin taleyini beləcə puç eləyə bilir. Və məhz bu ictimai həyat motivini əsas götürən, onun quyruğundan yapışan bir sıra tənqidçilər və şəxslər o zaman aşkarlıq və yenilikdən qorxaraq bütöv bir nəslin taleyini korladılar. Və həmin nəslin neçə-neçə nümayəndəsi çıxış yolu tapmadığından öz yaradıcılıq səmtini dəyişməli oldu.

Sənətkarın qarşısında və o cümlədən kino işçilərinin də qarşısında heç yanda yazılmamış qəribə bir məramnamə var idi. Qəribə bir mexanizm vardı ki, yaradıcılar onun içində vurnuxurdular və qırağa çıxmağa can atırdılar. Və elə bil ki kimsə onlara deyirdi: "bax bunu çəkmək olar, bunu çəkməz olmaz. Yarıdıcılardan bəziləri şəxsən öz güclərinə nəyisə eləyirdilər və hansısa maraqlı əsər yaranırdı, ancaq onlar daha dərinliklərə getmirdilər. Nə yazıçılar, nə dramaturqlar, nə kino işçiləri bunu eləyirdi. Və hətta siyasi xadimlərin özləri də beləydi. Ancaq kino sənətdi, siyasət adamları isə tamamilə başqa, məsələ bundadı ki, siyasət adamları bir gə görürsən dözdülər, dözdülər və bir gün üzlərini çevirib getdilər. Bununla da heç nə itirilmir, ancaq sənət işçisi dözə bilməyəndə əyilir, qırılır və məhv olur. Bununla da son beş ildə sovet kinosunda yeni tipli yaradıcılar meydana çıxdı. Bunlar yuxarılardan göstəriş gözləyirdidər, həddindən artıq qulluq göstərirdilər və "baş üstə" motivləri əsasında yaşayırdılar. Mən ad çəkə bilərəm, ancaq bunlar böyük bir nəsildi və kimin adını deyək biz! Bunlar sovet kinosundan sovet həyatını reklam eləmək üçün istifadə eləyirdilər. Onlar yalan ifadə vasitələriylə guya əsil sovet həyatını əks etdirən əsərlər yaradırdılar. Buna baxmayaraq ayrı-ayrı şəxsiyyətlər öz mənliklərini qoruyurdular və əsil sənətkar borclarını yerinə yetirirdilər. Və həmin münasibətlər gətirib o yerə çıxardı ki, sovet kinosunun ümumi səviyyəsi get-gedə düşməyə başladı. Ədəbiyyat da, teatr da eynilə bu günə düşdü. Ancaq kino daha geniş auditoriyaya mənsub olduğu üçün onun senzurası, bürokrat redaktorların insafsızlığı daha sərt idi. Tamaşaçılar dəstə-dəstə məktublar yazmağa başladılar ki, bəs sovet kinosu əldən gedir. Qərbdən və Şərqdən gələn aşağı səviyyəli əsərlər ekranları tutub, az-maz səviyyəsi olan sovet filmlərini də bir neçə seans göstərirdilər.

Unutmayaq ki, kino təkcə əyləncə deyil, o yüksək sənət növüdür, buna görə də tamaşaçılardan çoxu filmlərdən yarımçıq çıxıb gedirdilər. "Anjelikalar" ekranları tutmuşdu, bu da əsil tamaşaçını narahat etməyə bilməzdi. Və beləliklə, biz öz tamaşaçılarımızı itirməyə başladıq. Onu da deyək ki, kino işçilərinin öz "generalları" vardı, Bondarçuk, Ozerov, Talankin, bunlar istedadlı adamlardır, şübhəsiz, ancaq bəla bundaydı ki, bunlara toxunmaq olmurdu. Onları tənqid eləmək mümkün deyildi. Onlar nə çəkirdilər çəksinlər "şedevr" hesab olunurdu. Bununla da əsil kino yaradıcıları ilə hökumət adamları arasında rəylərdə müxtəliflik meydana çıxırdı. Həmin o yaşlı nəsil indi belə fikirdədir ki, guya bu gələn nəsil onların yerini tutmaq istəyir, onlar özləri bütün vəzifələri hardan tapırlar. Aydın oldu ki, bu adlı-sanlı adamlar dərs dedikləri Kino institutunda ayda-ildə bir dəfə olurlar, bu da o yerə gətirib çıxarmışdı ki, indi sovet kinosunda çox zəif bir nəsil yetişib. Onlar öz assisentlərini irəli verib, emalatxana aparırdılar.

Və bütün bunlar kino işçiləri qurultayında əsil bomba kimi partladı. İllərlə baş verən bu hadisələrdə biz danışmamışdıq, qoymayıblar, danışaq və elə fürsət düşən kimi başladıq öz fikirlərimizi deməyə. Ən qəribəsi bu idi ki, "kino generalları" kino işçilərinin qurultayına nümayəndə belə seçilməmişdilər. Və hətta idarə heyəti seçiləndə belə həddindən artıq səs çoxluğu ilə adamlar onların əleyhinə getdilər və demək olar ki, bununla da kino sənətində yenidənqurmanın əsil başlanğıcı oldu.

Mən belə deyərdim ki, yenidənqurma kinoda məhz o qurultayda başladı. Bu yenidənqurmanın mahiyyəti nədi: elə bir yaradıcı və planlı-iqtisadi mexanizm yaratmaq istedadlı adamlar üçün işləmək, yaratmaq daha faydalı olsun. İstedadsızlar üçün çətin. Əməyimizin dəyəri işimizin nəticəsiylə qiymətləndirilsin. Deyək ki, pis film çəkən də, eyni ilə yaxşı və gözəl film çəkən qədər zəhmət haqqı almasın. İstedadlı adam daha tez-tez film alsın, çox işləsin, çox yaratsın. Biz belə düşünürük ki, bu yolla ortabab və zəif filmlərin qarşısını ala bilərik. Və məlum olur ki, bunu eləmək bir o qədər də asan deyil.

(Davam edəcək)

Tofiq Abdin

Ədalət.- 2010.- 26 iyun.- S. 15.