ZİRVƏDƏN ZÜLMƏTƏ
Povest
Ən böyük dərd budur ki,
Sünbül-sünbül tarladan
Bir dən sənin olmasın.
Adın vətəndaş olsun,
Vətən sənin olmasın.
Musa Yaqub
- Vətəndaş Dönməz
Məmmədli!
O, yuxudan hövlnak oyanıb
dəmir qapının gözlüyünə sarı
boylandı. Nəfəsini içinə çəkib qulaq verdi. Ətrafa dərin sükut
çökmüşdü, dəmir gözlük qapalı
idi. Bəs bu eşitdiyi nə idi? "Yəqin qara basır məni", - deyə
düşündü. Elə bu an indicə
gördüyü yuxusu yadına düşdü və niyə
bu səsi eşitdiyini özlüyündə yəqinləşdirdi.
Neçə
illər qabaq tələbəlik çağları yuxusuna
girmişdi. Ağ
saçlı, üzündən nür tökülən
sevimli müəllimi, zamanının məşhur alimi
auditoriyada aramla gəzişə-gəzişə deyirdi:
"Tariximizi mükəmməl öyrənib, mükəmməl
də tədris etməlisiniz. Çalışmalısınız
ki, şagirdləriniz keçmişimizdən ibrət
götürüb bu günümüzün layiqli vətəndaşı
olsunlar".
Üniversiteti
bitirib müəllim kimi ilk dəfə sinfə qədəm
qoyduğu gündən o, bu dəyərli məsləhətə
əməl etmişdi. Həmişə
çalışmışdı ki, şagirdlərinə vətənpərvərlik
hissi aşılasın. Sonralar mühüm ictimai işlərində
də öz amalına sadiq qalmış, "Vətən
daşı olmayandan, olmaz ölkə vətəndaşı",
- deyən şairin çağırışına doğma
yurda, torpağa məhəbbətdən doğan fəaliyyəti
ilə cavab vermişdi.
Vətəndaş! Bu, onun üçün adi söz deyildi, qürur mənbəyi,
Vətənə sayğı, məhəbbət rəmzi idi.
Bəs burada - döşəməsi, tavanı,
divarları qalın betondan hörülən, dəmir
çarpayısı da betona bərkidilən, bütün
sutkanı başının üstündə közərərək
əsəblərini qıcıqlandıran elektrik
lampasının gecənin qaranlığına,
gündüzün işığına həsrət qoyduğu
buz nəfəsli, dar qəfəsli dustaq kamerasında necə?!
Vətəndaş?.. Yox, bu
söz dustaq üçün deyil. Nəsə
başqa müraciət forması tapılmalıdır. Müqəddəs söz layiq olduğu yerdə
hörmətlə deyilməli, hər addımbaşı
çeynənilib adiləşməməlidir.
Doğrudur, məhbus
vətəndaşlıq hüququndan məhrum edilməyib. Ancaq bu o demək
deyil ki, ciddi rejimli qapalı həbsxanada cəzasını
çəkən cinayətkara da özündə çox
yüksək məna kəsb edən sözlə müraciət
olunmalıdır.
Dönməz
bu qənaətdə idi ki, hər kəs öz əməlinə
uyğun adla çağırılmalı, cinayətkara "məhbus"
deyə müraciət edilməlidir.
Bəs o
özü? O
ki cinayətkar deyil, şər-böhtan qurbanıdır. Əmin idi ki, bunu sübut edəcək, təmiz
adını özünə qaytaracaqdır. O, buna
inanırdı və bu inam idi onu ruhdan düşməyə
qoymayan, bütün əzab-əziyyətlərə dözərək
yaşadan! Allahına yalvarırdı ki, burdan
sağ-salamat qurtulsun, namərdcəsinə xətər
toxundurmasınlar ona.
"Hər
halda biz deyən olmalıdır", - iddiasından əl
çəkməyən baş prokurorun hikkəsindən
bağrı çatlayırdı. "Ölüm
hökmü" tələbinin yerinə yetmədiyi onu qeyzləndirmişdi.
Yalaqlarına əmr etmişdi: "O, həbsxanadan sağ
çıxmamalıdır".
Dönməz
bunu eşitmişdi, bilirdi ki, onu "aradan götürmək"
üçün hər cür hiyləyə əl ata bilərlər. Və istər-istəməz
Nemət kişinin aqibəti yadına düşürdü.
"Süd qardaşı", anasının
"köynəyindən keçirtdiyi", atasının
çörək verib oxutdurduğu dövlət
itthamçısı, Nemət kişiyə qənim kəsilmiş,
həbsxananın xəstəxanasında onun
"axırına çıxmışdı".
Baş prokuror,
onun ardınca yalaqları Dönməzin
"yatdığı" ciddi rejimli, qapalı məhbəsə
gəlmiş, rəislə görüşmüşdülər. Sonra bir
neçə dəfə təkrarlanan bu müəmmalı
görüşlər dustaqların söz-söhbətinə
səbəb olmuş, Dönməzin ürəyinə
şübhə toxumu səpmişdi.
Rəis öz
işində nə qədər ciddi, tələbkar, qayda-qanun
tərəfdarı olsa da, bir o qədər ürəyiyumşaq,
həssas insan idi. Dönməz barədə yaxşı
sözlər eşitmişdi, ancaq son vaxtlar onun
narahatlığını duymuşdu. Onu kabinetinə
çağırıb "Dönməz müəllim", -
deyə müraciət edərək, hal-əhval tutmuş,
sonra:
-
Sağlamlığınız neçədir, səhhətinizdən
şikayətiniz yoxdur ki? - deyə soruşmuşdu.
- Xeyir, səhhətimdən
heç bir şikayətim yoxdur.
- Mənə də belə gəlir.
Demişəm ki, sizin xəstəxanada müalicəyə
ehtiyacınız yoxdur.
Rəis bu barədə
kimlə danışdığını demədi. Dönməz
də təbii ki, soruşmadı, heç üstünü
vurmadı.
Rəis ayağa durub onu hörmətlə
yola salanda pıçıltıya bənzər səslə:
- Sizin təhlükəsizliyiniz
təmin edilir, - dedi, - narahat olmayın.
Dönməz nəzarətçinin
müşayiətilə kameraya qayıdanda özündə
bir yüngüllük hiss etdi. Ona elə gəldi ki,
başının üstünü alan təhlükə
artıq sovuşub.
Rəisin həssaslığı,
insani keyfiyyətləri Dönməzə dərin təsir
bağışlamış, bir neçə dəfə
şahidi olduğu sarsıdıcı
amansızlığı bir növ unutdurmuşdu elə bil. Bu, 8-10 nəfər
yekəpər nəzarətçinin bir dustağı araya
alıb vəhşicəsinə döyməsi idi. Dustaq ona aman verməyənlərin əhatəsindən
çıxıb canını qurtarmaq istəyəndə daha
ağır zərbələrə məruz qalır və bu
hal onun ölümcül, huşsuz vəziyyətdə yerə
sərələnməsinə qədər davam edirdi. Sonra xüsusi kameraya aparıb beton döşəməyə
uzadır, üstünə bir vedrə soyuq su
tökürdülər.
Dönməz bir dəfə
imkan tapıb bu amansızlığın səbəbini
baş nəzarətçidən soruşmuşdu. Aldığı
cavabdan dəhşətə gəlmişdi: "Bu, bizim tərbiyə
üsulumuzdur. Belə edirik ki, o birilər də
baxıb ibrət götürsünlər".
O, amansızlığın
düşməni idi. Belə xislət sahiblərini insan adına yaraşdırmırdı. Öz-özünə
düşünürdü: "Adamlar niyə belə
amansız olur? Elə baş prokuror özü,
onunla həmrəy, həmpay olanlar. Mən
onlara neyləmişdim? Havadarlıq elədiklərini
vəzifələrindən çıxartmışdım,
çünki harınlamışdılar, burunlarını o
qədər dik tutmuşdular ki, gözləri
ayaqlarının altını görmürdü. Haqqı müdafiə etməyim, qətiyyətim
onların maddi qazanclarını, mənim isə
azadlığımı itirməyimlə nəticələndi.
Olmazın əzab çəkmişəm və
çəkirəm.
Bu azmış
kimi indi də məni öldürüb qəzəblərini
soyutmaq istəyirlər. Allah bunu götürməz".
Dindar deyildi o,
ancaq möhkəm inamı vardı tanrısına. Şübhə
etmirdi ki, Allah amansızları, harınları
bağışlamır, mütləq cəzasını verir.
Dəfələrlə şahidi olmuşdu bu
ilahi ədalətin.
Dar, təkadamlı
beton kamerada dərin düşüncələrə
dalmışdı. İnanırdı ki, ona haqsızlıq
eləyənlər vaxt gələcək cəzalarını
alacaqlar. Kaş ömrü qalaydı, o
günü görəydi.
Gecə-gündüz başı
üstündə yanan lampanın altında, dörd divar arasında
düşünüb daşınan Dönməzin ömrü
isə bu daş məhbəsdə gilə-gilə əriyirdi...
... Birdən dəmir
qapı açıldı, həbsxana rəisinin siyasi işlər
üzrə müavini Etibar kameraya daxil oldu. Dönməz onu uşaqlığından
tanıyırdı. Rəis müavini
keçmiş müəlliminin mütaliəni sevdiyini
yaxşı bilirdi. Odur ki, maraqlı
kitablar gətirmişdi. Dönməz sevinib Etibara təşəkkürünü
bildirdi: "Nə yaxşı ki, bu kitablar, sənin kimi
etibarlı insanlar var", - dedi. Etibar sevimli
müəlliminə təsəlli verib getdi.
Mütaliə
etdiyi kitablar Dönməzə səbr, dözüm, dəyanət
öyrədirdi.
Bir dəfə kameranın qapısı qəflətən açıldı. Həbsxananın rəisi, Moskvanın nümayəndəsi və siyası işlər üzrə rəis müavini Etibar içəri girdilər.
Moskvadan gələn onu sorğu-suala tutur, Dönməz suallara aramla cavab verirdi. Birdən qonağın nəzərləri dolabın üstündəki kitablara sataşdı, sifətinin rəngi dəyişdi, ani sükutdan sonra Etibara iradını bildirdi:
-
Axı,
kamerada bu qədər kitaba icazə verilmir.
-
Etibar
tutuldu. Bir anlıq heç nə demədi. Sonra mülayim səslə
cavab verdi:
- Yoldaş polkovnik, müstəsna
hallarda belə şəxslərə eyni vaxtda bir neçə
kitabı oxumağa icazə vermək olar.
Bu cavabdan sonra Moskva nümayəndəsinin
də səsi mülayimləşdi:
- Mən sizi başa
düşürəm. Siz Məmmədliyə
hörmət edirsiz. O, tanınmış şəxşiyyətdir,
böyük nüfuza malikdir, çoxlu dövlət təltifləri
var. Bütün bunlar aydındır. Ancaq indi o,
məhbusdur. Həbsxananın isə öz
qanunları var. Bu qanunları pozmağa heç kəsə
icazə verilmir.
***
Həbsxanada
böyükdən kiçiyə hamı Dönməz Məmmədliyə
hörmət edirdi. O, artıq yaxşı bilirdi ki, həbsxananın
yazılmamış qanunları var. Rəis kimə hörmət
edirsə, aşağı vəzifədə olanların
hamısı ona sayğı göstərir. Rəisin,
onun müavini Etibarın Dönməzə olan xoş
münasibəti burada hamıya aydın idi. Öz aralarında "müəllim" deyə
vurğuladıqları bu ləyaqətli İnsanın tərcümeyi-halını,
çəkdiyi müsibətləri, şər-böhtana tuş
olub zirvədən zülmətə sürüklən-diyini
yetərincə bilirdilər. Və görürdülər
ki, o, binəsiblərin düçar olduqları zülmətə
işıq gətirib, ürəklərdə ümid
çırağı yandırır, tikəsini bölür,
imkanını əsirgəmir...
Son günlər
anası tez-tez yuxusuna girirdi. "Oğul, haçandı
görmürəm səni, ürəyim yanır axı".
Yuxudan ayılandan sonra da anasının səsi
qulağından getmirdi. Ürəyi əsir,
burnunun ucu göynəyirdi anası üçün. Ancaq qıymırdı uzaq yolu gəlməyinə.
Qorxurdu yorulub əldən düşər, bir də
istəmirdi anası məhbus libasında görsün onu.
Axır dözə bilmədi, xəbər
göndərdi ki, "anamı gətirin."
... Uzaq yol
yorğunu olan ana bircə addımlıqda dayanan oğlunun
boynuna sarılmaq, üz-gözündən öpmək,
damarları çıxmış əlləri ilə onu
oxşamaq, başını sinəsinə qoyub ürəyini
boşaltmaq istədi. Mümkün
olmadı. Aranı qalın, hündür
şüşə layı kəsmişdi. Nəmli gözləri şüşənin
arxasında duran oğlunu tutqun, elə bil duman içində
görürdü.
Dönməz
anasını görəndə bir anlığa
çaşdı. Qəddi bükülmüş, quru
kölgəsi qalmışdı qarının. Boğuq
səsini güclə eşidirdi:
- Atan gələ bilmədi. Səni bu yerdə, dustaq paltarında görməyə
ürəyi gəlmədi. Mən
başı daşlı öyrəncəliyəm, bala.
Dönməzin
dalağı sancdı. O, bilirdi ki, anası hələ cavanlığından
çox məşəqqətlər çəkib, həbsxananın
nə olduğunu görüb. Atası Fərman
bəy 1937-ci ildə repressiyaya məruz qalmışdı.
On səkkiz il Sibirdə əzab çəkmiş,
sonra günahsız olduğunu sübut edib, bəraət
almışdı. Anasını müharibənin
məhrumiyyətləri də əyə bilməmişdi.
Ancaq...
Dönməz şüşənin
arxasında quruyub qalan, oğul dərdindən yumağa dönmüş
anasına ürək ağrısıyla baxır, içində
özünü danlayırdı: "Kaş xəbər
göndərməyəydim".
Köksünü
ötürüb, təsəlli verməyə söz axtaran
oğluna ana razılığını bildirdi:
- Allah köməyin olsun,
bala. Yaxşı ki, gəlib səni
gördüm. Yoxsa, sözüm ürəyimi
dələrdi, - susub nəfəsini dərdi, sonra
bacardığı qədər qayım səslə
yalvardı, - Amanın günüdür, özünü qoru,
sayıq ol, muğayat ol özündən. Gecə-gündüz dua eləyirəm səninçün.
Allah bu zülmü götürməyəcək,
rəhm eləyəcək, qurtulacaqsan burdan, rəhmətlik
baban kimi. Özün yaxışı
bilirsən, sənə danışmışam, amma qoy bir
yadına salım.
Nəzarətçinin
səsi eşidildi. Görüş vaxtı qurtardı.
Sözünü deyib ürəyini boşaldan
Ana ağlayıb-sıtqamadı. Ahıl
çağına, arıq, zəif görkəminə rəğmən
cəld tərpəndi yerindən. Tünd rəngli, az qala yerə dəyən uzun donunun altından
ayaqları görünmədiyindən elə bil kölgə
kimi səssiz çəkilib getdi. Dünyaya gətirib
boya-başa çatdırdığı, kişilər cərgəsinə
çıxartdığı oğlu isə bir anlığa
durduğu yerdən tərpənmədi. Ona
elə gəldi ki, gözünü açandan zabitəli, fədakar,
dəyanətli gördüyü anasını hələ
yaxşı tanımırmış. Onun
ürəyinə ümid, inam toxumu səpən doğmaca
anasının möhkəm xarakterini, sarsılmaz iradəsini
özü üçün yenidən "kəşf"
etdi elə bil.
O, xoş ovqatla kameraya
qayıtdı.
"Palıdı
kökü yaşadar". Bir qədər əvvəl
anasının dediyi sözü vaxtilə babasından
eşitmişdi. Qədd-qamətli, palıd kimi möhkəm,
qürurlu kişi idi babası. Yeniyetməlik, cavanlıq çağlarından fərqli
olaraq indi Dönməz babasına məxsus xüsusiyyətlərin
mahiyyətinə varır və bunları yetərincə qiymətləndirirdi.
O, açıq-aşkar görürdü ki, xarakterində bir
çox cəhətlər anasına öz atasından, yəni
Dönməzin babasından keçib. Elə
Dönməz də babasına çəkmişdi. Bu da onu qürurlandırırdı.
(Ardı var)
Əlövsət BƏŞİRLİ
Ədalət.- 2010.- 1 may.- S. 16.