Ədəbi cəsarət

Ədəbi tənqid real ədəbi fakta fərdin münasibətindən daha çox, obyektiv aləmlə onun bədii təfəkkürdəki inikasının sosial mahiyyətini araşdırdığından, ictimai fikrə və gerçəkliyə ədəbiyyatın özündən daha yaxın olur.

Buna görə də ədəbi proses ictimai-tarixi münasibətlər kontekstində müxtəlif "izmlər" altında çıxış etdiyi halda, ədəbi tənqid bütöv, bölünməz və dəyişilməz bir estetik görüş olaraq qalmaqdadır. Əslində, yazıçı istedadı və ictimai maraq tandemi yalnız ədəbi tənqdin prinsipial müdaxiləsi sayəsində vahid bir üçbucaq halında tamamlanmaqla ədəbiyyatın mühüm nailiyyətini ortaya qoya bilir. Bu mənada ədəbiyyat küll halında ədəbi tənqidə nə qədər borcludursa, ictimai fikir də öz estetik-əxlaqi dəyərlərinin formalaşmasında və mükəmməlləşməsində xüsusi yeri olan ədəbiyyatın məhz düzgün qavranılmasına görə ədəbi tənqidə bir o qədər minnətdar olmalıdır. İlk baxışdan elə də nəzərə çarpmayan tənqidçi əməyi bəzən böyük ədəbiyyat pleyadasından qat-qat yüksəkdə dayanır. XİX əsr rus ədəbiyyatı sandığında onlarla şair və yazıçı mürgülədiyi halda, tək bir Belinski bu ədəbiyyatın ictimai-mənəvi siqlətini dünyaya təqdim etməyə kifayət edir... Ədəbi tənqid bədii məfkurənin təyinedicisi, mətnin alt qatına girə bilən "kəşfiyyatçı" və yazıçının çox vaxt müəmma içində gizlətdiyi gələcəyin "desantı" olmaqla bərabər, həm də ədəbi cəsarət daşıyıcısıdır. Fərd bu keyfiyyətə malik deyilsə, onun ədəbi-tənqidi fəaliyyəti ədəbiyyata deyil, ədəbiyyatın adından öz məqsədlərini gerçəkləşdirmək istəyənlərə - titullu aristarxlara, ədəbiyyat generallarına xidmət olacaq.

...Rəhim Əliyev sovet dövründə, yəni Azərbaycanın qeyri-müstəqil olduğu bir dönəmdə tam müstəqil tənqidçi kimi ədəbiyyat aləminə gələndə sənət haqqında öz bitkin baxışı və həmin baxışın sərbəst surətdə ifadəsi ilə çoxlarını heyrətləndirdi. Sosialist realizminin hələ bütün ədəbi nümunələrə öz parametrlərini tətbiq etdiyi bir vaxtda R.Əliyev ədəbiyyatın estetik ideallarının cəmiyyətin sosial - siyasi prinsiplərindən, tarixi ideoloji konsepsiyalardan, dialektik və eyni zamanda metafizik baxışlardan daha yüksəkdə dayandığını yazır və öz tənqidi mətnlərində yeni yanaşmanın gerçəkləşmə üsullarını nişan verirdi. O, məqalələrinin birində yazırdı: "Hakimiyyət yaranandan saraylarda məddah şairlərin olması ənənəsi olmuşdur. Onlar kralı və sultanı tərifləməklə əsasən onun insanlar arasında nüfuzunun artmasına və bu yolla hakimiyyətinin möhkəmlənməsinə xidmət etməli idilər. Rəsmi ədəbiyyatın əsas əlaməti onda müəllif başlanğıcının, istedad və daxili istəklərin ikinci dərəcəli olmasıdır. Yəni rəsmi şair özünü ifadə etmir, o sifarişi yerinə yetirir və pul qazanır. Onun istedadının əsas əlaməti də bədiilik yaratmaqda yox, yaltaqlıqda, hakimiyyətə yarınmaqda, hakimiyyəti təmsil edən adamların şəxsi ambisiyalarına maksimum xidmət etməkdir. Rəsmi ədəbiyyatın əsas siması yazıçı yox, sifarişçidir, haqq ödəyən hakimiyyətdir... "

... Təhlil zamanı ədəbi əsərlərin uzun - uzadı məzmununu nəql edən "realist tənqidin" nəhəng nümayəndələrinin hələ hakim olduğu bir vaxtda yeni tənqid və tənqidçi obrazının meydana çıxması sözün həqiqi mənasında cəsarətli addım idi. O dövrdə Aydın Məmmədov, Nadir Cabbarzadə, Rəhim Əliyev və digərləri bu işin öhdəsindən uğurla gələrək 60-cıların nəsr və poeziyada etdiklərini bir xeyli sonra ədəbi tənqiddə həyata keçirdilər. 1970-ci illərin sonları və 80-ci illər Azərbaycan ədəbi tənqidinin tam yeni və fərqli bir mərhələsi kimi meydana çıxaraq, bədii mətni bütöv halda elmi - tənqidi müstəviyə gətirib onun mahiyyətindən çıxış etməklə yanaşı, özünəqədərki tənqidə biganə qalmamaqla da cəsarət nümunəsi göstərdi. Rəhim Əliyev bununla bağlı yazır: "... Əvvəllər tənqidlə məşğul olmuş qələm əhlinin çoxu rəsmi tənqidin xidmətçiləri idi, onların öz tənqidi görüşlərindən danışmaq çətindir. Rəsmi tənqidçi dövlətin ədəbi tələblərini konkret yazıçıya və əsərə tətbiq edirdi. Onun əsas vəzifəsi sovet həyatındakı qüsurların ədəbiyyatda göstərilməsinin qarşısını almaq idi".

Ümumiyyətlə, tənqidçi şəxsiyyəti yaradıcılıq idealı ilə fərdin həyat prinsipləri bir-birini tamamladıqda, tənqidçi məfkurəsi ictimai -siyasi, sosial-iqtisadi proseslərdən yüksəkdə dayanaraq tam azadlıq qazandıqda, elmi məntiq, bədii fəhm və daxili duyum emossionallığı cilovlayaraq, yerini həqiqətə verdikdə formalaşır. Əks halda, tənqid ədəbi prosesi təhlil edərək ona istiqamət vermək, hadisə sayıla biləcək bədii nümunənin meydana çıxmasına şərait yaratmaq əvəzinə, proseslərin və fərdlərin arxasınca sürünərək, ədəbi-tarixi prosesdə itib batır. Bu gün onlarla görkəmli tənqid "ustası"nı xatırlamaq olar ki, onların xidmət vaxtı bitən kimi ədəbi taleləri də bitib.

... Rəhim Əliyev illər uzunu müstəqil tənqidçi adını ləyaqətlə qoruyub saxlayan, sözün üstündə əsən, cəsarət, obyektivlik kimi tənqidçi üçün zəruri olan keyfiyyətləri özündə birləşdirən bütöv şəxsiyyətdir. Ədəbi prosesləri daim diqqətlə izləyən, burada nəsil əvəzlənməsindən tutmuş ictimai dünyagörüşdə baş verən hər bir dəyişiklikiyədək bütün hadisələri müşahidə altında saxlayan tənqidçi ədəbi - tənqidi məqalələrində bədii mətnə reallıq prizmasından yanaşdığından onların obyektivliyi heç kəsdə şübhə doğurmayıb. Rəhim Əliyev tənqidçinin qələmə xəyanətinin təkcə bir insanın öz vicdanına və yaxud onunla ünsiyyətdə olanlara qarşı xəyanət olmadığını, bunun bütövlükdə cəmiyyətə, onun mənəvi-əxlaqi dəyərlərinə, tarixi-keçmişinə, gələcəyinə xəyanət olduğunu nəzərə alaraq, həmişə kontekstdənkənar qiymətləndirmələrdən imtina etmiş, bütün hallarda hər bir əsəri ümumi ictimai ədəbi proses fonunda təhlil edərək onun obyektiv dəyərini verməyə çalışmışdır.

Rəhim Əliyev sifarişli ədəbiyyat və sifarişli ədəbi tənqid kimi tendensiyalarla nəinki heç vaxt barışmamış, əksinə daim belə bir mövqeni qamçılayaraq öz nümunəsində qəlbin istəyi, vicdanın səsi ilə yazmağın ədəbiyyata ən böyük xidmət olduğunu təsdiqləyib. Heç təsadüfi deyil ki, elmi - ədəbi araşdırmalarına Cəfər Cabbarlının yaradıcılıq təkamülü ilə başlayan tənqidçi, uzun illər Səməd Vurğun, Mirzə İbrahimov, İlyas Əfəndiyev, Bəxtiyar Vahabzadə kimi ədəbiyyatımızda xüsusi xidmətləri olan sənətkarların nəhəng ədəbi irsi üzərində düşüncə və təhlillərlə davam etdirmişdir. Rəhim Əliyev bütün məqalələrində dil və ədəbiyyatşünaslıq problemlərini paralel şəkildə təhlil edərək dilin mənşəyi haqqında öz nəzəriyyəsini irəli sürməklə ədəbiyyatın mənşəyini və inkişafını bu nəzəriyyənin işığında təhlil edib. Bu nəzəriyyə aparıcı linqvistlər tərəfindən birmənalı şəkildə qarşılanmasa da, vahid mətn mədəniyyətinin izahı baxımından təkzibolunmazdır.

Rəhim Əliyevin tənqidçi erudisiyası təkcə müasir ədəbi proseslərin təhlili ilə məhdudlaşmayıb, klassik ədəbiyyatın, o cümlədən təriqət poeziyasının təhlili də onun elmi yaradıcılığından ayrıca bir xətt kimi keçir. O, Nəsimi yaradıcılığından bəhs edən "Nəsimi və klassik dini üslubun təşəkkülü" əsərində Azərbaycan tarixinin ən mürəkkəb dövrünün dini-fəlsəfi görüşlərinin, siyasi cərəyanlarının, islam-xristian dünyabaxışının sintezinin nəticəsi kimi meydana çıxan ayrı-ayrı sektaların real mənzərəsini yaratmaqla şairin simvol və rəmzlər arxasında gizlənən fikir və ideyalarına açar salaraq dünya nəsimişünaslığına ciddi töhfə vermişdir.

Əsərin xarici dillərə tərcüməsi Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin dünyada tanınması sahəsində ciddi addım ola bilər.

Son illərdə daha çox ədəbiyyatın nəzəri məsələləri ilə məşğul olan Rəhim Əliyev 2008-ci ildə nəşr olunmuş "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi" adlı əsərində də indiyəqədərki Azərbaycan müəlliflərindən tam fərqli bir yolla gedərək, ədəbiyyatın nəzəri problemlərini müasir ədəbiyyatşünaslıq elminin yeni tələbləri əsasında təhlil etmiş, söz və onun mahiyyətindən başlayaraq ən yeni ədəbi cərəyanlara qədər bütün ədəbi kateqoriyaların şərhini verən ensiklopedik bir kitab ortaya qoymuşdur. Ədəbiyyatşünaslığın yaranma tarixini qədim kanonik mətnlərdən başlayan müəllif tarixi-müqayisəlilik prinsipi əsasında mifdən - totemə, totemdən - monoteist dinə keçid mərhələlərində ədəbi şərhlərin roluna, yerinə toxunaraq, sonralar onların müstəqil bir bilik sahəsi kimi formalaşmasını inandırıcı dəlillərlə sübut edir.

Kitabda ayrı-ayrı ədəbi cərəyanların təkamülü və əvəzlənməsi prosesi milli və sosial dünyagörüşün təkamül prosesinin bədii təzahürü kimi təqdim edilir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, R.Əliyevin "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi" kitabı fundamental bir tədqiqat işi olmaqla bərabər, ədəbiyyatsevərlər üçün bir ensiklopedik mənbə də sayıla bilər.

Rəhim Əliyev istedadlı tənqidçi, təmkinli bir ədəbiyyatşünas alim olmaqla yanaşı, həm də səmimi bir yazıçıdır. Onun rəvan və axıcı dildə yazılmış hekayə və povestlərinin qəhrəmanları adi, hər gün bizimlə çiyin-çiyinə addımlayan insanlardır. Bəzən bu personajların sadəliyi, səmimiliyi və hər şeydən öncə hədsiz düzlüyü, obyektivliyi oxucunu hövsələdən çıxarır, həmin qəhrəmanlar başlarına gələn ən qəribə hadisəni, hətta ilk baxışda əcaib görünən əhvalatı elə sakit tərzdə etiraf edirlər ki, onları birdən-birə anlamaq olmur. Tez-tez rüsvayçı vəziyyətə düşən bu obrazlar Çexovun qəhrəmanları kimi həm gülüş, həm də yazıqlıq hissi doğururlar. Əlbəttə, həyatın mürəkkəb və ziddiyyətli tərəflərini öz üzərində sınamayan insanların həmin qəhrəmanları başa düşməsi mümkün deyil... Bunu nəzərə alan müəllif də sanki hadisələrin üstündən ötəri keçir, lakin bu "ötəriliyin" arxasında qəribə bir hissi yaddaş dayanır, oxucu nə başverdiyini qavraya bilməsə də, özünü həmin qəhrəmanın vəziyyətində görür və özünə yazığı gəlir... Bizcə, yazıçının elə bir nömrəli vəzifəsi də oxucunu qəhrəmanın taleyini yaşamağa vadar etməkdir... R.Əliyev buna ustalıqla nail olur.

Əslində o, bu cür sadə, səmimi qəhrəmanlarla heç də həyatı və qəhrəmanlarını idealizə etmir, əslində, o, ədəbiyyatın insanlar üçün inam, ümid, güvənc yeri olduğunu bildiyindən, ədəbi qəhrəmanları vasitəsilə onlara əl uzatmağa çalışır.

... Təbii ki, Rəhim Əliyevin çoxşaxəli yaradıcılığı haqqında kiçik bir təbrik yazısında geniş danışmaq mümkün deyil. Yazını başlayanda da bir neçə kəlməlik ürək sözü yazmaq niyyətində idim. Amma yazım uzun alındı, yəqin ki, Rəhim müəllim buna görə məni bağışlayar və sonda təbrik sözlərimi deməyə imkan verər.

Mən əziz dostumu, qayğıkeş insanı, Azərbaycanın nüfuzlu ədəbiyyatşünas alimini, obyektiv və ədalətli tənqidçisini 60 yaş münasibətilə təbrik edir, ona uzun ömür, cansağlığı və tükənməz yaradıcılıq enerjisi arzulayıram.

İbrahim Quliyev

Ədalət.- 2010.- 6 noyabr.- S. 22.