Təbiətçilik - İnsançılıq

Təbiətçilik - İnsançılıq

(Atanın əsərlərindən seçmələr)

Təbiətə insani münasibət yaranmalıdır

...Mütləqə İnam Fəlsəfəsinin Yaradıcısı, Ruhani Ocaq Atası, Dahi Azərbaycan Filosofu İnam Atanın (Asif Atanın) yaradıcılığında təbiətə münasibət ayrıca yer tutur. Türk fitri təbiətçidir. Onun insana, həyata, dünyaya münasibəti fitri xarakterinin ucalığından irəli gəlir. O, həyata daim yaradıcı baxır, ruhunun gözü ilə insanilikdən soraq verən hər bir cəhəti ləyaqətlə dəyərləndirir. Bu cəhəti qoruyur, yaşadır və sabaha çatdırır. Türkün təbiətə münasibəti onun dağı, daşı, səmanı, çayı, meşəni, təbiətdəki müxtəlif varlıqları ilahiləşdirməsi demək olub. O, ilkin mifoloji düşüncəsində fitrətən ilahi keyfiyyətlərini ifadə edib. Türkün mifoloji düşüncə sistemi heyrətamiz dərəcədə insana doğma təsir bağışlayır: Türk təbiətdə, onun müxtəlif varlıqlarında daim özünü görüb, bu heyrətamizliyi müxtəlif formalarda vəsf edib.

"Ədalət"in sayğılı oxucularına ötən saylarda Atanın "10 Kutsal Bitiq"inin 2-ci cildinə daxil olan "Mütləqləşmək-Var Olmaq" Kitabından bölümlər təqdim edilmişdi. Bu sayda isə Atanın digər əsərlərindən təbiət-insan mövzusundakı fikirləri təqdim edilir. Atanın fikirlərindən almalı olduğumuz dərs budur: İnsan indiyə kimi əslində səthi yaşayıb, öz insani-ilahi imkanlarını axıradək aşkarlamayıb, bu səbəbdən də təbiətdəki ilahiliyi, insaniliyi axıradək görə bilməyib. İndi bəşərin az qala ölüm ayağında olduğu bir zamanda insanın qurtuluşu həm də onun təbiətə ilahi, səcdəli münasibətinin yaranmasındadır.

İCTİMAİ EKOLOGİYA

Zəhərli cəmiyyət uduruq ciyərlərimizə.

RUHANİYYAT – TƏBİƏT

İnsan Təbiətə Ruhani Münasibət bəsləyir: özüylə Təbiət arasında Məna Birliyini anlayır; Təbiətdə İnsanilik görür; onda İnsani hallar duyur; Təbiətə vurulur; daxili Dünyasını Təbiət vasitəsiylə ifadə eləyir; Təbiətdə özünü görür, özündə Təbiəti.

İnsan Təbiətə həm də Qeyri-Ruhani münasibət bəsləyir: özüylə Təbiət arasındakı Doğmalığı unudur; daxilindəki Ağalıq hissi onu Təbiətə qarşı çevirir; Yırtıcılıq hissi onu Təbiətlə Yağılaşdırır; İnsan Təbiətə qənim kəsilir; İnsanla Təbiət arasındakı Ahəng pozulur; Təbiətlə Yağılıq mahiyyətcə İnsaniliklə Yağılıq olur; - İnsan özü-özünə Yağı olur; Təbiətə qarşı qəddarlıq onu Mənəvi iflasa gətirib çıxarır.

Beləliklə də İnsan Təbiətə münasibətində ikiləşir.

Həm də İnsanın cismani Tələbləri onu Ümumcanlı Çarpışmaya sövq edir: bir canlının yaşaması üçün başqa canlı ölməlidir; İnsan heyvan qatili olur, olmalıdır; bu baxımdan onun halı başqa heyvanlardan fərqlənmir; ancaq Xisləti fərqlənir, çünki İnsan heyvanlardan fərqli olaraq, Mənanın təkcə Təzahürü deyil, həm də İfadəsidir; O, Mənanı ömründə gəzdirir; təbiidir ki, həmin Mənayla Maddi Tələb arasında Ziddiyyət yaranır və bu ziddiyyəti İnsan yaşadıqca daha çox anlamağa başlayır.

Təbiətlə münasibətdə İnsan həm İnsanilik ifadə eləyir, həm Qeyri-İnsanilik.

İnsan cismani tələblərdən asılı olduğu dərəcədə qeyri-insanilik ifadə eləyir; ruhani tələblərdən asılı olduğu dərəcədə insanilik ifadə eləyir.

Eyni zamanda İnsan Təbiət əsasında öz Dünyasını qurur: Təbiətə İnsani Ruh gətirir; səsdən musiqi, daşdan heykəl yaradır; şəhərlər salır, təsərrüfat qurur, təbiətə xas olan gözəlliyə insani gözəllik calayır, təbiətə təzə Ruh, Məna verir.

İnsan Təbiət əsasında Təbiətdən Yüksəyi yaradır - bu, İnsanın Təbiətə münasibətində Ruhaniyyatın Təsdiqi olur.

İnsan Təbiətə təkcə faydalıq baxımından yanaşa bilmir; o bu münasibəti ötür; - onun təbiətlə təmasında Təmənnayla Təmənnasızlıq qoşalaşır, Ruhaniyyatla Qeyri-Ruhaniyyat üzləşir.

Bu ikilik İnsanın ən dərin faciələrindən biridir əslində.

Təbiətin Nizamında, Gözəlliyində, Ülviliyində Mütləqilik yaşayır; - Təbiət həm də yaratdığını öldürür, açdığını soldurur; Vəhşiliyə yarayır, cəlladlığa yarayır və bununla da Mütləqiliyə qarşı durur.

Təbiətdə Nizam, Gözəllik, Ülvilik adlı Əzəlilik var və Nizamsızlıq, Eybəcərlik, Bəsitlik adlı Ötərilik var.

Təbiətdə Nizam, Gözəllik, Ülvilik adlı Əbədilik var və Nizamsızlıq, Eybəcərlik, Bəsitlik adlı Keçicilik var.

Təbiətdə Nizam, Gözəllik, Ülvilik adlı Sonsuzluq var və Nizamsızlıq, Eybəcərlik, Bəsitlik adlı Sonluluq var.

Təbiətdə Nizam, Gözəllik, Ülvilik adlı Kamillik var və Nizamsızlıq, Eybəcərlik, Bəsitlik adlı Qeyri-Kamillik var.

Təbiətdə Nizam, Gözəllik, Ülvilik adlı Xeyir var və Nizamsızlıq, Eybəcərlik, Bəsitlik adlı Şər var.

İnsan Mənaya həm də Təbiət vasitəsiylə çatır, Təbiət Nizamında, Gözəlliyində, Ülviliyində Məna arayır.

Təbiət İnsana Mənadan xəbər verir; Mənanı nişan verir; Məna əlamətləri, nişanları, rəmzləri göstərir.

Ruhaniyyat Mənayla Təbiət Birliyi yaradır, həm də həmin Birliyi naqisliyə qarşı qoyur: Təbiətdəki Nizam, Gözəllik, Ülvilik Məna Biçimi kimi duyulur.

Təbiətin Ruh aləmində İnsanlaşması baş verir: Qürub çağının Kədəri, Çayın Mahnısı, Dağın Vüqarı, Göyün Müqəddəsliyi yaranır.

Bədiiyyat İnsanlaşmış Təbiəti vəsf edir.

Ruhaniyyatda həm də İnsan Təbiətləşir: Amal Günəşləşir; Duyğu Bulaqlaşır, Dənizləşir; Ürək Göyləşir.

İnsan özünü Mənalandırdığı dərəcədə Təbiəti Mənalandırır; Özünü Təbiət vasitəsiylə də Mənalandırır.

O, özünü Mənalandırma Pillələriylə Ucaltdıqca, Təbiəti də Mənalandırma Pillələriylə Ucaldır.

İnsan Mənadan uzaq olduğu dərəcədə Təbiətdən uzaq olur; Mənaya yaxın olduğu dərəcədə Təbiətə yaxın olur.

Bu baxımdan Təbiət cəmiyyətdən əsaslı surətdə fərqlənir.

Təbiət də Cəmiyyət kimi İnsana, onun aqibətinə biganədir: Fəsillər İnsanı nəzərə almır; Təbiət Qanunları İnsanı nəzərə almır.

Ancaq İnsan Təbiətlə Daxilən, Üzvi surətdə bağlıdır; Təbiətdəki Nizam, Ülvilik, Gözəllik - Məna çalarlarıdır, bu cəhətdən İnsan Təbiətlə Təndir, Birdir; Təbiət Mahiyyətcə Ruhaniyyata Zidd deyil, Cəmiyyət isə Ruhaniyyata Ziddir

Təbiət İnsanı nəzərə almır, ancaq İnsaniliyə xidmət edir, çünki Mahiyyətin, Mənanın nişanəsidir; Cəmiyyət isə Qeyri-Ruhaniliyin təsdiqidir, bu səbəbdən də Cəmiyyət-Təbiət Təzadında İnsan Təbiətin tərəfindədir, Cəmiyyətin tərəfində deyil.

Cəmiyyət İnsanlar tərəfindən yaradılır, ancaq İnsaniliyə qarşı durur.

Təbiət İnsanlardan kənarda yaranır - ancaq İnsaniliyə uyğun olur.

Cəmiyyət "Nizamı" - əslində Ruhsuzluqdur; çünki Ağalaşma, Nökərləşmə, Hamılaşma, Özgələşmə, Təbəqələşmə əsasında qurulub; Cəmiyyət "Gözəlliyi" - əslində Ruhsuzluqdur; çünki Ağalaşma, Nökərləşmə, Hamılaşma, Özgələşmə, Təbəqələşmə əsasında yaranıb; Cəmiyyət "Ülviyyəti" - əslində Ruhsuzluqdur; çünki Ağalaşma, Nökərləşmə, Hamılaşma, Özgələşmə, Təbəqələşmə əsasında yaranıb.

Təbiətdəki Nizam - Mahiyyət Biçimidir; Təbiətdəki Gözəllik, Ülvilik - Mahiyyət Biçimidir.

Təbiətdəki Nizamsızlıq, Eybəcərlik, Bayağılıq Təbiəti İkiləşdirir.

Təzahür - Mənaya qarşı çevrilir.

Ötərilik - Əzəliliyə qarşı çevrilir.

Keçicilik - Əbədiliyə qarşı çevrilir.

Sonluluq - Sonsuzluğa qarşı çevrilir.

Qeyri-Kamillik Kamilliyə qarşı çevrilir.

Təbiət özündki ikiliyi yaşadır; İnsan Təbiətdəki İkiliyə qarşı çıxır; Mahiyyəti Təzahürdən, Nizamı Nizamsızlıqdan, Ülviliyi Bəsitlikdən ayırır.

İstehsalatda İnsan Təbiətə Təmənnalı münasibət bəsləyir; - İstehsalat İnsana yarayır, İnsaniliyə yaramır.

İstehsalatsız İnsan Həyatı yoxdur, ancaq İstehsalatda İnsan Təbiətə Ruhani Münasibətindən keçməli olur.

Bu, İnsanın Təbiətlə bağlı ikinci böyük faciəsidir əslində.

İstehsalat vasitəsiylə İnsan Təbiətdən Maddi Fayda götürür; əslində isə İnsanın Təbiətə münasibəti Maddi Faydalıq istəyindən qat-qat Artıqdır, Böyükdür, Yüksəkdir.

İnsan Təbiətdə Ruhani, Mütləq, Əzəli, Əbədi, Sonsuz, Kamil Məna arayır, tapır.

Öz Ruhani Mahiyyətiylə Təbiət arasında Birlik arayır, tapır, - Təbiəti İnsaniləşdirir, özünü Təbiətləşdirir.

Beləliklə də maddi həyatın əsası olan İstehsalat Təbiət ilə İnsan arasındakı Ruhani Ahəngi pozur, əslində İnsan bu Ruhani Ahəngi pozduğu üçün yaşayır, məhv olmur; ancaq bu dərin ziddiyyət, İkilik, Faciə İnsandakı Ağalığa yarayır; Ağalıq İnsanı Təbiətə qarşı qoyur; Təbiətlə İnsan münasibətinə Yadlıq, Yağılıq gətirir. İnsan İstehsalatsız yaşaya bilmir, həm də İstehsalatda Təbiətlə Ruhani Münasibətini saxlaya bilmir.

İstehsalatda Təbiət-İnsan əlaqələri əvəzinə İstehsal və İstehsalçı əlaqələri yaranır ki, burada İnsaniləşən Təbiət və Təbiətləşən İnsan görünmür, - İstehsallaşan Təbiət və İstehsalçılaşan İnsan görünür.

Ruhaniyyat İnsan-Təbiət birliyini Təbiətin özündən, İnsandan, İstehsaldan qoruyur: Ruhaniyyat - İnsanı Yaşayışından artıq eləyir.

İnsan Təbiəti və İnsan Mahiyyəti İnsaniliyin eyni Səviyyəsi deyil.

İnsan Təbiətində Mahiyyət də Var, Təzahür də, Xeyir də Var, Şər də; Mütləq də Var, Nisbi də; Ötəri də Var, Əzəli də; Keçici də Var, Əbədi də; Sonsuz da Var, Sonlu da; Kamil də Var, Qeyri-kamil də.

İnsan Mahiyyətində Xeyir Var - Şər Yoxdur; Mütləq Var - Nisbi Yoxdur; Əzəli Var - Ötəri Yoxdur; Əbədi Var - Keçici Yoxdur; Sonsuz Var - Sonlu Yoxdur; Kamil Var - Qeyri-kamil Yoxdur.

İnsan Kamilliyində Təbiətini ötüb - Mahiyyətinə çatır.

***

Əxlaq - İnsanı İnsaniliyə Yüksəldən Qanad.

3 Arzu günü, Od Ayı, 17-ci il.Bakı.

İyul. 1995-ci il.

***

İnsan Təbiətlə münasibətində İmtina Müdrikliyinə nail olmalıdır - Təbiətdən gen-bol istifadə Zorundan əl çəkməlidir; Təbiət üzərində Ağalığına son qoymalıdır - Təbiətlə Doğmalaşmalıdır ki, Təbiətsiz qalmasın.

Təbiət – İnsan

İnsan Təbiəti Yox eləyir; bu səbəbdən də Təbiətdə Var olmur.

İnsan Təbiətə Ağalıq eləyir; bu səbəbdən də Təbiətdə Var olmur.

Təbiət İnsanidir: İnsan Göyə, Dağa, Çaya bənzəyir; ancaq Təbiətlə Doğmalığını unudur - bu səbəbdən də Təbiətdə Var olmur.

Təbiətin Ruhu Var: o, Ağlayır, Gülür, Oxuyur, Kədərlənir: İnsan Təbiətin Ruhunu görmür, Faydasını görür; bu səbəbdən də İnsan Təbiətdə Var olmur.

İnsan unudur ki, özündə Təbiətin mənasını gəzdirir; təbiətə Zülm eləmək öz Ali Məninə Zülm eləməkdir: - İnsan bu həqiqəti unudur, bu səbəbdən də Təbiətdə Var olmur.

Təbiət İnsanı ifadə eləyir, İnsan Təbiəti: Təbiət ölsə - İnsan ölər; İnsan ölsə - Təbiətin mənası ölər: - İnsan Yırtıcılığı Ülvi Bağlılığı qırır: İnsanla Təbiət arasında Yadlıq, Yağılıq törəyir, İnsan əslində Özünə Yağı kəsilir: - bu səbəbdən də Təbiətdə Var olmur.

Təbiət İnamla qohumdur, İdrakla qohumdur, Mənəviyyatla qohumdur, İradəylə qohumdur - Fikirlə, Duyğuyla, İstəklə qohumdur - İnsan bunu unudur, bu səbəbdən də Təbiətdə Var olmur.

İnsanın təkcə maddi Tələblərinə yox, Fikirlərinə, Hisslərinə, Ruhani Aqibətinə Göy gərək, Yer gərək, Ağac gərək, Dağ gərək: Təbiət Ruhanilik izhar eləyir, İnsan onu eşitmir, bu səbəbdən də Təbiətdə Var olmur.

İnsan Təbiətlə münasibətində ikiləşir: həm təbiətə qovuşmağa can atır, həm də təbiətə qənim kəsilir - öz İnsaniliyinə qarşı çıxır: - bu səbəbdən də Təbiətdə Var olmur.

İnsan Təbiətlə Bir olmalıdır ki, Var olsun.

TƏBİƏTDƏN FƏRQLİ

Təbiət özündən Yüksəyə qalxa bilmir.

İnsan özündən Yüksəyə qalxa bilir.

Əxlaq - Adamın özündən Yüksəyə qalxmasıdır.

Bu baxımdan Əxlaq Təbiətdən Fərqlidir.

İnsan Əxlaqda Mütləq Xeyirə Yüksəlir.

Təbiət özündə Xeyiri və Şəri yaşadır, Mütləq Xeyirə çatmır.

Bu baxımdan Əxlaq Təbiətdən Fərqlidir.

İnsan Əxlaqda Mütləq Ədalətə Yüksəlir.

Təbiət özündə Ədaləti və Ədalətsizliyi yaşadır, Mütləq Ədalətə çatmır.

Bu baxımdan Əxlaq Təbiətdən Fərqlidir.

İnsan Əxlaqda Mütləq Həqiqətə Yüksəlir.

Təbiət özündə Həqiqəti və Yalanı yaşadır, Mütləq Həqiqətə çatmır.

Bu baxımdan Əxlaq Təbiətdən Fərqlidir.

İnsan Əxlaqda Mütləq İnama Yüksəlir.

Təbiət İnam tanımır.