BİR ULDUZUN İŞIĞINA MİLYONLAR ŞƏRİK...

XX əsr Azərbaycan poeziyasının ən görkəmli nümayəndələrindən olan xalq şairi Məmməd Arazın oktyabrın 14-də anadan olmasının 77-ci ildönümü tamam oldu. İstedadlı şair-filosof Məmməd Arazın adı Səməd Vurğun, Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Rəsil Rza, Süleyman Rüstəm, Bəxtiyar Vahabzadə, Nəriman Həsənzadə, Nəbi Xəzri, Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar kimi dahi şairlərimizin adları ilə yanaşı, milli poeziyamızın tarixində layiqli yer tapmışdır.

1933-cü ildə Azərbaycanın ən gözəl və səfalı bölgələrindən olan Şahbuz rayonunda, dağın zirvəsində yerləşən Nurs kəndində dünyaya gəlmişdir Məmməd Araz. Gözəlliklər məskəni olan bu yerlər Badamlı, Sirab, Vayxır və çoxsaylı mineral su mənbələri və bulaqlarla zəngindir. Deyilənlərə görə, kəndin adı əvvəllər Nursu olmuşdur. İnsanların gözlərinə nur verən şəfalı kənd bulaqları və çeşmələri ilə mənalandırılır bu ad. Doğulub boya-başa çatdığı kəndin adı kimi şairin özü də nurlu, parlaq, zəkalı ziyalı olmuşdur. Taleyin ağır sınaqlarına mərdliklə dözərək, saysız-hesabsız maneələri inadla dəf edərək yarım əsrə yaxın Azərbaycan poeziyasının sımasında nur saçan ən parlaq ulduzlardan biri olmuşdur. Onun yaratdığı ölməz sənət əsərləri, böyük söz ustasının poeziyasının həyat fəlsəfəsi milyonlarla insanı valeh etmiş, insanpərvərlik ruhu, mənəvi paklıq nuru bəxş etmişdir. Şairin məşhur "Dünya sənin, dünya mənim, dünya heç kimin..." şeirində deyildiyi kimi, bir zərrənin işığında milyonlarla insan şərik olmuşdur.

Şairin vəfatından 6 il ötür. Çoxsaylı şair, yazıçı, ziyalı dostlarının, tanışlarının Məmməd Arazla bağlı söhbətləri ürəkdə ülvi hisslər, unudulmaz xoş xatirələr oyadır.

1959-61-ci illərdə Məmməd Araz, Nəriman Həsənzadə və Söhrab Tahir Moskvada SSRİ Yazıçılar İttifaqı nəzdində Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda birlikdə təhsil almışlar. Xalq şairi Nəriman Həsənzadə o illəri xatırlayıb söyləyir ki, hər üçümüz tələbə yataqxanasında qalırdıq. Biz tələbələrə verilən cüzi təqaüd dolanışığımıza güclə çatırdı. Buna baxmayaraq, bir-birimizə imkan dairəsində kömək edir, təhsil alıb vətənə qayıtdıqdan sonra var gücümüzlə çalışıb xalqımıza layiqincə xidmət etmək barədə fikir mübadiləsi edir, könlümüzdə yazıb yaratmaq arzuları aşıb-daşırdı. Məmməd Araz təbiətən fəlsəfi və məntiqi düşüncə tərzinə malik insan olduğundan onun yazdığı şeirlər də dərin fəlsəfi mənalı və mükəmməl olurdu. Məmməd Araz son dərəcə səmimi, son tikə çörəyini tələbə dostları ilə bölüşən zəhmətkeş və inadlı məqsədlərə doğru irəliləyən istedadlı bir gənc idi.

Şair Zöhrab Tahir söyləyir ki, Məmməd Arazla bağlı yaddaşımızda saysız-hesabsız xoş xatirələr qalıb. Moskvada təhsilimizi başa vurduqdan sonra Bakıya qayıtmışdıq. O dövrdə hər cür sosial ədalətsizliyə, işsizliyə, xalqlar arasında qanlı toqquşmalara və müharibələrə həmişəlik olaraq son qoyulacağı rəsmi təbliğatda təntənəli şəkildə vəd edilirdi.

Məmməd Araz xatırlayıb söyləyirdi ki, Moskvada təhsil aldığımız illərdə biz tələbələri inandırmağa çalışırdılar ki, SSRİ-də dünyanın heç bir yerində olmayan yaradıcılıq azadlığı var və nə istəyirsən yaz: düzü düz, əyrini əyri, ağı ağ, qaranı qara.

Real həyatda isə belə deyildi.

1970-ci ildə Məmməd Araz Nəriman Nərimanovun anadan olmasının 100 illiyi ilə əlaqədar "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində görkəmli dövlət xadimi ilə bağlı tarixi həqiqətləri xalqımıza çatdırmaq məqsədilə bir sıra məqalələr dərc etdirmişdi. Bu hadisə ölkədə xalqımız və onun görkəmli dövlət xadimləri barədə mənfi ictimai fikir formalaşdırmağa çalışan bədxahlarımızın qəzəbinə səbəb olmuşdu. O dövrdə müxtəlif təzyiqlərdən və tənqidlərdən sonra, nəhayət, 1972-ci ildə Məmməd Araz "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində tutduğu redaktor müavini vəzifəsindən azad edilmişdi. Ermənipərəst məmurlar tərəfindən şairə təzyiqlər uzun müddət davam etmişdir.

Məmməd Araz söyləyirdi ki, Moskvada Ümumittifaq Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədr müavini vəzifəsində çalışan və Mikoyan başda olmaqla erməni şovinistlərinə və Stalin diktaturasına qarşı nifrətini gizlətməyən Nəriman Nərimanovun 1925-ci ildə Moskvada mütəmadi şəkildə qəfildən ölməsinin həqiqi səbəbi bu günədək sirr olaraq qalır. Stalin represiyası illərində on milyonlarla günahsız insan öldürülmüş, qondarma ittihamlarla "millətçi", "xalq düşməni", "casus" adlandırılaraq cəzalandırılmışlar.

Mehriban, xoşrəftar, kövrək qəlbli, son dərəcə həssas bir insan olan Məmməd Araz erməni faşistlərinin Xocalıda və Dağlıq Qarabağın digər ərazilərində dinc əhaliyə qarşı törətdikləri qanlı vəhşiliklərdən, qətliamdan, doğma kəndlərindən, yurd-yuvalarından zorla qovulmalarından, xalqımıza qarşı düşmən qüvvələrin təhriki və yardımı ilə aparılan bu işğalçılıq müharibəsində on minlərlə günahsız ata və qardaşlarımızın, ana və bacılarımızın, uşaqların və gənclərimizin şəhid olmaları barədə hər dəfə söhbət düşərkən gözləri dolur, qəhər onu boğurdu, göz yaşlarını gizlədə bilmirdi. Söyləyirdi ki, məsəl var: arxalı köpək qurd basar. Azərbaycan, ləzgi xalqının görkəmli oğlu, tanınmış qocaman ziyalı, milli poeziyamızın vurğunu Kələntər Kələntərli Məmməd Arazla gənclik illərində, 1954-cü ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqında İsmayıl Şıxlının yaratdığı ədəbi dərnəkdə tanış olmuşdur. Sonralar bu tanışlıq dostluğa çevrilmiş və yarım əsrədək davam etmişdir. Poeziyaya aşıb daşan məhəbbət, yazıb-yaratmaq ehtirası və gözəl arzular iyirmi bir yaşlı bu gəncləri tanış olduqları ilk gündən ayrılmaz dostlara çevirmişdi.

Onunla Dağıstanda bir qədər dincəldikdən sonra Qubanın Digah kəndinə gəldik. Xalamın evində qonaq qaldıq. Ertəsi gün kənddə gəzərkən Məmməd Araz yaraşıqlı və gözəl bir qızı göstərib qulağıma pıçıldadı ki, bu qız lap göydən enmiş mələyə oxşayır. Bizi tanış etdi. Mən ləzgi dilində həmin qızı çağırdım və onları tanış etdim. Qızın adı Gülxanım idi. Öyrəndik ki, Bakı şəhərində Pedaqoji İnistitutda təhsil alır. Elə həmin ilin sentyabr günlərinin birində Bakıda dənizkənarı bulvarda Məmməd Araz, mən və Gülxanım görüşdük. Bir-birinə böyük məhəbbətlə baxan xoşbəxt gənclərə vacib işim olduğunu bildirib onları tək buraxdım.

1958-ci ildə Məmməd Arazla Gülxanım ailə həyatı qurdular. Toy məclisində ona həsr etdiyim şeiri oxudum. Bakıda evləri olmadığından bir müddət kirayə tutduqları mənzildə yaşadılar. Kələntər müəllim xatırlayır ki, tez-tez onlara qonaq gedərdim. Çay süfrəsi arxasında ötən ömrün xoş günlərini yada salardıq.

Sevimli şairimiz Zöhrab Tahir əlli ilə yaxın Məmməd Arazla dostluq etmişdir. Cənubi Azərbaycanda milli demokratik hərəkata divan tutulduqdan sonra qanlı despotik şah rejimi uzun müddət hərəkatın iştirakçılarına qarşı amansız cəza tədbirləri həyata keçirirdi. İrandakı monarxiya rejiminə qarşı narazılığını bildirən milli ziyalılarımızın əksəriyyəti ya xarici ölkələrə müraciət etməyə məcbur olmuş, ya da həbsxanalara atılmışdılar. Rejimin "Savak" adı ilə məşhur olan bədnam təhlükəsizlik təşkilatı mühacirətdə olan milli demokratik hərəkatın liderlərini də təqib edirdi.

1950-60-ci illərdə demək olar ki, bütün şairlərimiz Cənubi Azərbaycan mövzusunda şeirlər yazırdılar.

Zöhrab Tahir xatırlayıb söyləyir ki, bir gün axşamüstü, işdən sonra sahilyanı bulvarda gəzişərkən Məmməd Arazla rastlaşdım. O, gülərüzlə salamlaşıb mənə şad xəbər verdi. "Azneft" meydanı yaxınlığında, "Bəhramgur" abidəsi ilə üzbəüz "Yazıçılar evi" adlandırılan yaraşıqlı binada təzə mənzil aldı. Məni evlərinə dəvət etdi. Biz Məmməd Arazın yaşadığı binanın altındakı geniş və yaraşıqlı ərzaq mağazasından konfet və müxtəlif şirniyyatlar aldıqdan sonra Məmməd Arazın yeni mənzilinə daxil olduq. Nahar süfrəsi arxasında Məmməd Araz mənə xatırlatdı ki, bu gün Cənubi Azərbaycanda Milli hökumətimizin yaradılmasının ildönümüdür.

Biz şərəfli tarixi keçmişimiz və ümummilli problemlərimiz barədə çay süfrəsi arxasında sübhədək fikir mübadiləsi etdik. Bir də xəbər tutduq ki, səhər saat 5-dir. Mən getməyə hazırlaşırdım. Məmməd Araz razılaşmadı. Həmin gecə qonaq kimi şair dostumun mənzilində yatıb qaldım. Səhərisi gün çay içərkən qələm və kağız götürüb şair dostuma həsr etdiyim "Qardaşım" adlı kiçik bir şeir yazdım. Bu şeir dostumun çox xoşuna gəldi. 1983-cü ildə Müslüm Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında Məmməd Arazın 50 illik yubileyi keçirildi. Mən həmin şeiri çıxışımın sonunda oxudum. Yubiley tədbiri iştirakçıları bu şeiri gurultulu alqışlarla qarşıladılar.

Bir gecə məni sən qonaq saxladın,

Yaramı yaranla yuyub bağladın.

Mənim gözlərimlə bəzən ağladın,

Qoymadın gözlərim dola qardaşım.

Toyuna gəlmişəm hər yan xonçadır,

Boş əlim bükülmüş, qanlı qonçadır.

Bircə ürəyim var parça-parçadır,

O, sənə çatacaq, ala, qardaşım.

Xalqımızın sevimli şairi İlyas Tapdıq xatırlayıb söyləyir ki, 1960-cı illərin ortalarında Məmməd Arazla birlikdə bir neçə şair yayın sonlarında Kəlbəcərə istirahətə getmişdik. Gözəl təbiəti, insanı valeh edən uca dağları, isti və buz kimi şəfalı suları olan bulaqları, saf, təmiz havası və insanları Məmməd Araza qol-qanad verir, onu ürəkdən sevindirirdi. Aşıq Şəmşirin qonağı olandan sonra İstisuya gəldik. Uca dağın zirvəsində yerləşən Taxta düzü odlanan yaylaqda bir müddət dincəldik. Qəfildən yağmağa başlayan çiskinli soyuq yağış bizi tamam islatmışdı. Bir həftəlik istirahətdən sonra tezliklə Bakıya qayıtmaq qərarına gəldik. Məmməd Araz cib dəftərçəsini çıxarıb Taxta düzündə qoşduğu şeiri karandaşla kağıza köçürdü. Sonralar şeir dillərdə dastan oldu. Aşıqlarımız indi də toy və məclislərdə bu şeiri sevə-sevə oxuyurlar:

Bəlkə bu yerlərə bir də gəlmədim

Duman salamat qal, dağ salamat qal-

Yağış salamat qal, yağ, salamat qal...

Məmməd Arazla məni 1997-ci ildə xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə tanış etmişdi. O vaxtlar mən tanınmış dövlət xadimi Qurban Xəlilovun köməkçisi vəzifəsində çalışırdım. İsti yay günlərindən biri idi. İstiqlaliyyət küçəsində Prezident Aparatı yaxınlığında yüksək vəzifəli dövlət məmurlarının yaşadığı binanın qızıl gül kolları və bəzək ağacları əkilmiş həyətində uca yaşıl ağacların sərin kölgəsindəki skameykada əyləşmiş ağ saçlı yaşlı kişi və qadınla ayaqüstə dayanmış Bəxtiyar müəllim nə barədəsə mehribancasına söhbət edirdilər. Yaxınlaşıb salamlaşdıqdan sonra Bəxtiyar müəllim bizi tanış etdi. Hörmətli prezidentimiz Məmməd müəllimə bu binada mənzil verib - dedi.

Ümummilli liderimiz cənab Heydər Əliyev Azərbaycan xalqının görkəmli filosof şairi Məmməd Arazın yaradıcılığını yüksək qiymətləndirmiş, ona həmişə diqqət və qayğı göstərmişdir.

Xalq şairinin xatirəsinə hörmət ümummilli, mədəni və ideoloji əhəmiyyət kəsb edən vacib məsələdir. Respublikamızda küçə və prospektlərdən, mədəniyyət və obyektlərindən birinə Məmməd Arazın adının verilməsi gözəl əsərləri ilə Azərbaycanın poeziya xəzinəsini zənginləşdirmiş sevimli şairimizin xatirəsinə dövlət qayğısını təcəssüm etdirərdi.

Məmməd Arazın yaradıcılığı zəngin poeziya irsi, onun adı əsrlər boyu yaşayacaqdır.

Vaqif ƏSƏDOV

Ədalət.- 2010.- 23 oktyabr.- S. 4.