EKOLOGİYA ANLAYIŞI

Canlıların ətraf mühit amilləri ilə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənən elm ekologiya adlanır

Təbiətdə olan bütün canlılar ətraf mühitlə daim əlaqədədir. Ətraf mühit dedikdə canlıları əhatə edən hər şey başa düşülür. İşıq, istilik, hava, su, torpaq ətraf mühit amilləridir. Ətraf mühit amillərindən hər biri canlıların həyatında böyük rol oynayır. Əgər onların hər hansı birində çatışmazlıq olarsa, canlı yaşaya bilməz.

Bu amillərdən ən başlıcası işıqdır. İşıq olmasa, heç bir bitki böyüyə bilməz. Ağaclar və otlar Günəşdən yerə gələn işığın təsiri ilə böyüyür. Əgəe biz istədiyimiz bir bitkini uzun müddət otaqda saxlasaq, oməhv olar. İşıq həm də canlılara ətrafı görməkdə və qida tapmaqda kömək edir.

İşıq kimi, istilik də çox vacib amildir. Hər bir canlı müəyyən istilik şəraitində yaşayır. Timsahlar, zürafələr bizim yerlərdə ona görə yaşamırlar ki, bura onlar üçün çox soyuqdur. Ağ ayılar üçün isə Azərbaycan çox istidir. Ona görə bizim ölkədə orta şəraitli havanı sevən heyvanlar - ceyran, qonur ayı, dağkeçisi və s yaşayır.

İstilik də işıq kimi bitkilərin boy atmasına və heyvanların həyat tərzinə təsir edir. Məsələn, yazda havalar istiləşdiyi üçün ağaclar yarpaqlayır, otlar cücərir, bir çox heyvanlar qış yuxusundan ayılır. Payızda isə əksər bitkilərin inkişafı dayanır, bəzi heyvanlar qış yuxusuna gedir.

Ətraf mühit amillərindən biri də sudur. Hər bir bitki və heyvanın yaşaması üçün mütləq su olmalıdır. Az da olsa su olmayan yerdə heç bir canlı yaşaya bilməz. Uzun müddət su görməyən bitkilər susuzluqdan tələf olurlar. Hətta susuzluğa çox dözümlü olan səhra bitkikəri də susuz yaşaya bilmirlər.

Təbiətdə olan bütün canlılar - bitkilər, heyvanlar, həşəratlar nəfəs alır. Bitkilər havada olan karbon qazını işıqla birlikdə udaraq əvəzində havaya oksigen buraxırlar. Bildiyiniz kimi, bu, fotosintez adlanır. Heyvanlar isə bitkilərin havaya buraxdıqları oksigeni udur. Canlılar işıq, istilik və su olmadan bir müddət yaşaya bilər. Havasız isə heç yaşamaq olmaz.

İşıq, istilik, su, hava ilə yanaşı, torpaq və relyef də ətraf mühit amilləridir. Torpaq bitkilərin böyüməsi üçün əsas qida mənbəyidir. Ərazinin relyefi isə hava şəraitinə təsir edir. Hündür dağlara qalxdıqca havanın temperaturu azalır. Buna görə hündür dağlarda soyuğadavamlı bitki və heyvanlar yaşarır.

Yuxarıda sadaladığımız amillər cansız amillərdir. Lakin ətraf mühitin canlı amilləri də var. Bu, təbiətdəki canlıların bir - birinə etdiyi təsirdir. Heyvanlar iki qrupa - yırtıcı və otyeyən heyvanlara bölünür. Bildiyiniz kimi, otyeyən heyvanlar bitkilərlə qidalanır. Dəvə, dovşan , at, inək, ceyran və s otyeyən heyvanlardır. Yırtıcı heyvanlar - canavar, şir, pələng, tülkü isə otyeyən heyvanlarla qıdalanır. Məsələn, canavar ceyranı, tülkü isə quşları yeyir. Ona görə də bu canlılar arasında daimi əlaqə mövcuddur. Əgər bitkilər olmasa, otyeyən heyvanlar aclıqdan ölər.

Beləliklə, hər bir canlı ətraf mühitlə sıx əlaqədədir. Əgər bu əlaqə pozularsa həmin canlı gec - tez məhv olmalıdır.

Canlıların ətraf mühit amilləri ilə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənən elm ekologiya adlanır. Ətraf mühit amillərinə bəzən ekoloji amillər də deyilir.

BUNLAR MARAQLIDIR

Qarışqalar özlərini günün qabağında qızdırıb, sonra yuvalarına gedir. Bu yolla onlar həm özlərini, həm də yuvalarını qızdırır. Buna görə də qarışqa yuvaları həmişə isti olur.

İnsan və heyvanları ancaq dişi ağcaqanadlar sancır, erkək ağcaqanadlar isə bitki şirələri ilə qidalanır.

Ağcaqanad sizi sancan zaman onu öldürməyin. Əgər öldürsəniz, ağcaqanadın zəhərli iynəsi qırılıb bədəninizdə qalacaq və onun ağrısı uzun müddət davam edəcək.

Ağcaqanadların kamfora iyindən xoşu gəlmir. Buna görə də evi ağcaqanaddan təmizləməyin ən yaxşı yolu kamforanı qızdırıb buxarlandırmaqdır.

Qurbağa 4 metrdən çox tullanır və tullanan zaman gözlərini yumur.

Qurbağalar quruda dəriləri, suyun altında isə ciyərləri ilə nəfəs alır.

Uzun müddət yağış yağmayanda qurbağaların səsi dəyişir.

Səhra kərtənkələlərinin dərisində xırda tikanlar olur.

Buqələmun öz rəngini tez - tez dəyişir. Əgər ətraf yaşıldırsa, o yaşıl rəngə düşür. Torpağın üstündə isə torpaq rəngli olur. Bununla o, düşmənlərindən qorunur.

Buqələmunun yumurtaları zəhərlidir.

Zürafənin bir addımının uzunluğu 8 metrdir.

Soxulcanlar suda 140 gün ac qala bilir.

Şir qocalan zaman cavan şirlər onu yeməklə təmin edir. Cavan şirlər ova gedərkən qoca şiri də özləri ilə aparırlar. Qoca şir oturub istirahət edir, cavan şirlər isə ov edirlər.

o Şirin ən çox xoşladığı heyvan dəvə, zürafə və meymun ətidir. Onlar sarımsaq iyini xoşlamır və sarımsaq yemiş adama heç vaxt hücum etmir.

Elnur Musayev

Ədalət.- 2010.- 14 sentyabr.- S. 4.