"YÜZ İL DƏ KEÇƏRSƏ BU AYRILIQDAN..."

Söhrab Tahir: "Məni təqib edən jandarmalardan qurtarmaq üçün özümü dərədən atdım və bilirdim ki, ölməyəcəyəm"

Bu il 85 yaşı tamam olacaq Azərbaycanın xalq şairi Söhrab Tahiri oxuculara təqdim etməyə ehtiyac yoxdur. O taylı, bu taylı Azərbaycanın birləşdirici körpüsü sayılan şairi həmişə şux, vüqarlı, əzəmətli görmüşəm. Elə 85 yaşın astanasında olan şair, göz dəyməsin, bu gün də belədir. Ancaq içində nə çəkdiyini isə elə bircə bənd şeiri ilə bildirib:

"Azad qardaşım var, onunla xoşam,

İstərəm sahili sahilə qoşam,

İkiyə bölünməkdən elə qorxmuşam,

Çöpü də ikiyə bölmərəm daha..."

Bəli, ikiyə bölünmüş Azərbaycanın dərdli, yaralı şairi, ədəbiyyatımızın canlı klassiki Söhrab Tahir 85 illik ömrün iki qardaşın birləşməsi uğrunda mübarizəyə həsr edib. 1926-cı ildə Cənubi Azərbaycanın Astarasında dünyaya gəlib. Hələ Sovet dövründə, daha doğrusu, 1976-cı ildə yazdığı və hər misrasından od-alov yağan "Azərbaycan" poemasında deyirdi:

" Yüz il də keçərsə bu ayrılıqdan,

Öz birlik haqqını bu xalq alacaq,

Bir gün mənim xalqım birləşən zaman,

Dünyada ən zəngin bir xalq olacaq..."

Beləcə ikiyə bölünmüş vətənimizin dərdini bir an da unutmayan, 1945-ci ildə əlində silah şah rejiminə qarşı vuruşaraq, Seyid Cəfər Pişəvəri hökumətinin qurulmasında yaxından iştirak edən S.Tahirlə yenə üz-üzəyik. İstədik yenə də onun bu yubiley ərəfəsində 18 yaşında qoyub gəldiyi və assimliyasiyaya uğramayan Cənubi Azərbaycanın şirin ləhcəsində etdiyi maraqlı söhbətlərə bir daha qulaq kəsilək. Prezident İlham Əliyevin bağışladığı və "Sovetski"də yerləşən yeni hündürmərtəbəli binadakı evində etdiyimiz söhbətlər inanırıq ki, oxucuların da ürəyindən olacaq.

- Söhrab müəllim, bu il sizin 85 yaşınız tamam olacaq. Ancaq maraqlıdır ki, biz sizi 60 yaşında necə görmüşüksə, dəyişmədən eləcə də qalmısınız. Belə cavan qalmağınızın sirri nədir?

- Cavan qalmağın bir sirri var ki, o da hamıya aid ola bilər. Bunun üçün gərək ürəyin pak olsun, ən başlıcası isə heç kəsə və heç nəyə paxıllıq etməyəsən. Həmişə işləməlisən, sağlam olmaq üçün isə hərəkətdə olmalısan. Bütün bunlara həmişə əməl etmişəm. İndi də həftədə üç-dörd dəfə hərəkət üçün xeyli yol gedirəm. Uşaqlıqdan o taydan gətirdiyim pak, təmiz, xıltsız ürəklə yaşaya-yaşaya gəlib 85 yaşa çatmışam. Cavan olmağın bir səbəbi də ətrafda olan dostların, digər insanların mənə göstərdikləri diqqət və qayğısıdır. Ətrafdakı adamların sirin söhbətləri, səmimi münasibətləri mənə yaşamağa stimul verib. Amma gen, nəsil faktorunu da unutmaq olmaz. Mənim babam o taydakı Astaranın Nünəkəran kəndində 112 il yaşayıb. Özü də kənddə yeganə savadlı adam olub. Kənd camaatının harasa göndərdikləri məktubları yazarmış və ya onlara gələn məktubları yiyələrinə oxuyarmış. Bütün bu səbəbləri toplayanda gəlib mənim 85 yaşıma çatmağımı təmin edir. Bir də bu, Allahın işidir. Taleyimdən və Allahımdan çox razıyam ki, bu yaşa qədər yaşamaq xoşbəxtliyini mənə bəxş edib. Yaşayışımdan, xalqımdan, dövlətimdən və mənə yaradılan şəraitdən çox razıyam.

- Maraqlıdır 85 yaşın astanasında Söhrab Tahirin yaradıcılıq həvəsi daha artıb, yoxsa azalıb?

- Elçin bəy, mən sənə deyim ki, son illərə qədər yaradıcılıq fəaliyyətim çox sürətlə inkişaf edib. Son üç ilin ərzində iki roman yazdım və onlar da əsərlərimin 18 və 19-cu cildlərində çap olundu. Amma indi hiss edirəm ki, sol gözüm sıradan çıxıb. Yoxlatdırmışam, bu, hər hansı xəstəliklə bağlı deyil. Mənə dedilər ki, bu çox oxumaqdandır. Xüsusi ilə ərəb əlifbası çox çətindir və bu əlifbada yazılan kitabları oxumaq gözə çox ziyanlıdır. Bu əlifbada yazıb-oxuyan şərq alimlərinin əksəriyyəti həmişə görmə qabiliyyətlərindən şikayət ediblər. Mən də gözlərimə dinclik vermək üçün yaradıcılıq fəaliyyətimi bir az azaltmışam. Bu səbəbdən 10-12 əsərim, bunların içərisində şeir də, nəsr də var, yarımçıq qalıb. Gözləyirəm, yaradıcılıq üçün güclü enerji hiss edən kimi başlayacağam yazmağa. Elə ki, gördüm gözlərim başladı qamaşmağa, dərhal yazmağı saxlayıram. Buna görə yaradıcılıq fəaliyyətim bir az azalıb.

- Biz sizi əvvəlcə şair, sonra nasir kimi tanımışıq. Nəsir əsərlərini işləmək təbii ki, çox enerji tələb edir. Bilmək istərdik gözlərinizdə yaranmış problem bir qədər az enerji tələb edən şeir yaradıcılığına da təsir edirmi?

- Çox böyük təsir edir. Bu yaşda adamın təfəkkürü bir az zəifləyir, bir az deyingən olur, hər şeyə fikir verir, "bunu niyə bura qoydun", "onu niyə elə dedin", "bu yeməyi niyə belə bişirdin" və s. kimi ifadələr adamın dilində tez-tez səslənir. Bu da mənə elə gəlir ki, 85 yaşın xüsusiyyətləridir və təbiidir. Amma çalışıram ki, bu deyingənliyimin üstünü pərdələyim. Ona görə də geyinib çıxıb gedirəm şəhərə gəzməyə. 5-6 saat gəzirəm. Həm sağlamlığıma xeyir olur, həm də çox şeyləri görmürəm və deyingənliyim də azalır (hər ikimiz gülüşürük). Gəzinti zamanı dostlarla söhbətləşirik, fikir mübadilələri aparırıq və beləcə günü başa vurub gəlirəm evə. Belədə əsəblərim də sakitləşir və rahat oluram. Ancaq şeir yaradıcılığımı tamamilə dayandırmıram.

- Yəqin məlum səbəbdən dövrü mətbuat, yeni nəsil şair və yazıçıları da izləyə bilmirsiniz, eləmi?

- Düzünü deyim ki, mən köşkdən qəzet, kitabxanadan təzə kitab daha almıram. Mənim dostlarım ki, var onlar gəlib evdə mənə həm mətbuatda gedən şeir, hekayə və ya müxtəlif maraqlı yazılar, həm də yeni çıxan kitablar barədə məlumatlar verirlər. Bu məlumatlar əsasında poeziyamızın, nəsrimizin gənc nümayəndələri haqqında az da olsa informasiya alıram. Bunların içərisində məni ən çox maraqlandıran kitab olanda oğlum Tahirə deyirəm ki, o kitabı tapıb gətirsin və mən də yavaş-yavaş oxuyuram. Mətbuatı da, yeni nəsil şair və yazıçıları da imkan daxilində izləyə bilirəm. Bunsuz sadəcə mümkün deyil.

- Sizə bu gün cəsarətlə o taylı, bu taylı Azərbaycan ədəbiyyatının canlı klassiki demək olar. Bildiyimiz kimi hələ 1945-ci ildə S.C.Pişəvəri hökumətinin qurulmasında əldə silah döyüşmüsünüz. Elə o vaxtdan da zabit olmaq üçün bu taya oxumağa gəlmisiniz. Maraqlıdır, şairlik istedadı sizdə əvvəldən var idi, yoxsa doğrudan da müstəqil dövlətin zabiti olmaq istəyirdiniz, ya da ki, bəlkə bu tayda zabit olmaq istəyi baş tutmayandan sonra o taya olan həsrət, nisgil, dərd sizi şairə çevirdi?

- Pişəvəri hökuməti qurulandan sonra mən Təbrizdə zabit oxumaq üçün həkim komissiyasından keçdim və bu taya bir çox silahdaşlarımla birgə hərbi piyadalar məktəbinə göndərildim. O zaman mən təyyarəçi olmaq istəyirdim və bu barədə həkim komissiyasına da demişdim. Onlar məni təkrar yoxladılar və dedilər ki, təyyarəçi olmaq üçün sənin ürəyin zəifdir

- Üzr istəyirəm, o necə zəif ürəkdir ki, gətirib 85 yaşa çatdırıb?

- Yox, Elçin bəy. O cəhətdən ürəyim zəif deyildi ki, müxtəlif şirniyyatlar yeyib gücləndirəsən. Sadəcə, fəzada edilən manevrlər üçün mənim ürəyim zəif sayılıb. Mən hələ 1946-47-ci və sonrakı illərdə Azərbaycanı hansı faciələr gözlədiyini bilmirdim. Ona görə də böyük bir istəklə təyyarəçi olmaq arzusundayam. Sonralar Pişəvəri hökumətinin şah rejimi tərəfindən qanla boğulması, xalqımızın sayseçmə oğullarının edamları, qətilləri təyyarəçi olmaq istəyən bir zabiti şairə çevirdi, özü də döyüşkən şairə.

- Söhrab müəllim, o döyüşkən sözünü çox yerində işlətdiniz. Doğrudan da sizin vətən, xalq, torpaq haqqında olan şeirləriniz odlu-alovlu, döyüşkən misralardan ibarətdir. O taylı, bu taylı Azərbaycana çoxsaylı belə döyüşkən şeirlər, poemalar həsr etmisiniz. Məsələn, Səfər Qəhrəmaniyə həsr etdiyiniz "30 il zindanda", "Səttarxan", "Nənəmin evi", "Azərbaycan" kimi odlu-alovlu poemalar, "Məmləkətim", "Döyüş lövhələri", "Qanlı cümə" və s. kimi qan qoxuyan şeirlər bu qəbildəndir. Bunların içərisində bildiyiniz kimi "Azərbaycan" poeması mənim üçün çox əzizdir. O poemanı mən 1988-ci ilin meydan hadisələri zamanı ocaq başında dəfələrlə oxumuşam. Könüllü getdiyim Qarabağ döyüşlərində həmin poema dərc olunmuş "Döyüş lövhələri" kitabını əsgərlərimə dəfələrlə oxumuşam və "Azərbaycan" poemasından ruhlanan əsgərlərin düşmənə nifrəti bir az artırdı. İndi məni maraqlandıran nədir? Bilmək istəyirəm, Sovet hökumətinin qılıncının dalı da, qabağı da kəsən vaxtlarda, yəni 1976-cı ildə yazıb, 1981-ci ildə çap etdirdiyiniz, həmçinin hər iki dövlətə, SSRİ-yə və İrana, kəskin ittihamlar səslənən bu poemanı yazmağa sizi hansı güc, hansı cəsarət, hansı hiss və hansı səbəb vadar etdi?

- Hər yerdə təbliğ etdiyin "Azərbaycan" poemasının yazılmasının maraqlı səbəbi var. Deməli, Təbriz universitetində polkovnik Deyhəm adlı bir müəllim var idi. O kiçik bir poema yazmışdı və o poema da Azərbaycan adında xalqın olmadığını, onların İranın Səlcuqlar tərəfindən işğalı zamanı fars qızları ilə Səlcuq əsgərlərinin izdivacından əmələ gəlməsini iddia edirdi. Bununla bərabər poemada Azərbaycan xalqına qarşı ağır formada təhqir də yazmışdı. Mən bu poemanı oxuyandan sonra çox əsəbləşdim və elə o vaxtdan buna və bu kimi düşünənlərə cavab olaraq "Azərbaycan" poemasını beynimdə uzun müddət xəmir kündəsi kimi gəzdirdim, dəfələrlə atıb-tutdum, yaydım, yığdım və nəhayət xəmir turşudu. Bundan sonra "Azərbaycan" poeması yarandı. Bilirəm, xəbərim var, mənə deyiblər ki, sən o poemanı 1992-ci ildə milli ordumuzun yenicə formalaşması dövründə Qarabağ döyüşlərində komandir kimi öz əsgərlərinə dəfələrlə əzbərdən söyləmisən, onlarda vətənpərvərlik, döyüşkənlik hisslərini oyatmısan, düşmənə nifrət hissi yaratmısan. Əsgərlər bundan ruhlanıb daha yaxşı döyüşüblər və s. Onu da düz deyirsən ki, həmin vaxt Sovet hökumətinin qılıncının dalı da kəsirdi, qabağı da. Belə bir vaxtda mən o poemanı yazanda dedilər ki, bunu çap eləməyəcəklər. Doğrudan da bir neçə il çap eləmədilər. 1979-cu ildə İranda şah rejiminə qarşı inqilab başladı və rejim devrildi. Yeni İran hökuməti ilə Sovet hökumətinin münasibətləri hələ tam aydın deyildi və mən də bundan istifadə edib poemanı "Döyüş lövhələri" adlı kitabıma saldım və 1981-ci ildə çap olundu. Burada Cənubi Azərbaycandan olmağım da müəyyən rol oynayırdı. Ona görə də çox vaxt Sovet senzurası mənim əsərlərimə maneə yaratmırdı ki, öz xalqı üçün yazır, qoy yazsın. Mən də bundan istifadə edib çox şeylər yazıb çap etdirə bilirdim. "Azərbaycan" poemasını da eləcə yaranan siyasi ab-havadan istifadə eləyərək çap etdirdim. Həmin kitabdakı digər kəskin şeirlərim də ixtisar edilmədən çap olunmuşdu. O vaxt "Gənclik" nəşriyyatının direktoru olmuş gözəl şair İlyas Tapdığın da burada müəyyən xidmətləri oldu. Hətta o vaxtki senzurada oturan redaktorlar da mənim çox sərt, kəskin olan şeirlərimi o taydan olan yaralı bir şair olduğuma görə çox cüzi redaktə edirdilər. Bəzən isə tamam çıxarırdılar və o çıxarılmış şeirləri də növbəti kitablarıma salıb, yavaş-yavaş çap etdirirdim. Bax belə bir məqamda "Azərbaycan" poeması qılınc kimi sıyrılıb qınından çıxdı.

- Yaxşı, bir tərəfi başa düşdük, Sovet senzurası o taydan olduğunuza görə müəyyən qədər güzəştə gedib. Bəs, İran hökuməti tərəfindən necə hər hansı təzyiq, təqib olubmu?

- Olub. Deməli, mənim yaradıcılığımda 57 poema var. Onların yalnız 15-i Sovet dövləti, Sovet Azərbaycanı mövzularına həsr olunub. Qalanların hamısı İran həyatı, orada azərbaycanlılırın müstəqillik, dil, təsir uğrunda apardıqları mübarizə, səngər döyüşləri, inqilablar və s. haqqındadır. Bu əsərləri İranda çox böyük maraqla oxuyurlar. Yeri gəlmişkən qoy sizə bir maraqlı faktı danışım. Bizim hörmətli professorumuz Vaqif Arzumanlı bir dəfə Təbrizin yaxınlığında Şərəfxana adlı kiçik qəsəbədə olan görüşdə iştirak edir. Orada bir nəfər yaxınlaşır Vaqif müəllimə və əlindən tutub iki dəfə öpərək soruşur: Ağeyi Vaqif, siz o tayda Söhrab Tahiri tanıyırsınızmı? Vaqif müəllim cavab verir ki, nəinki tanıyıram, hətta biz Milli Münasibətlər İnstitutunda bir yerdə işləyirik. Mən direktoram, o da mənim işçimdir. V.Arzumanlı söyləyir ki, bunu deyən kimi həmin adam əlimi üç dəfə öpüb dedi: Ağeyi Vaqif, Söhrab Tahirə deyərsən ki, bir məclisdə onun şeirini söylədiyim üçün iki il zindanda yatmışam və bundan peşiman da deyiləm. Biz Söhrab Tahiri çox sevirik.

Yəqin mənim hansısa inqilabi şeirlərimdən birini söyləyib. Mənim adım o vaxtlar İranda qara siyahıda idi. Elə bu tayda da mənim şeirlərimi deyənlərdən istintaqa çəkilənlər olub. Məsələn, Zərdab rayonunda olarkən oradakı qəzetin baş redaktoru mənə yaxınlaşıb dedi ki, Söhrab müəllim, mən sizin qəzetdə çap olunmuş "Təbriz universitetinə məktub" poemanızın müəyyən hissəsini bir toyda əzbərdən söylədim. 3 gündən sonra gəlib məni apardılar çək-çevir eləməyə ki, sən bu poemanı haradan öyrənmisən? O da deyib ki, hansısa qəzetdən oxumuşam, amma adı yadımda qalmayıb. Beləcə o yazığı 3 gün orada saxlayıblar. 3 gündən sonra həmin poemanın dərc olunduğu bir region qəzetini tapıb gətiriblər və yalnız bundan sonra redaktoru buraxıblar ki, sən, qəzetdə çap olunmuş poemanı söyləmisən. Ona görə də günahın yoxdur. Göründüyü kimi həm o tayda, həm də bu tayda Cənubi Azərbaycan mövzusu çox həssas bir mövzudur və həmişə diqqətlə izlənilib. Sovet dövləti o vaxtlar istəmirdi ki, İranla münasibətlərə xələl gəlsin.

(Ardı var)

Elçin MƏMMƏDLİ

Ədalət.- 2011.- 2 aprel.- S. 10.