"YÜZ İL DƏ KEÇƏRSƏ BU AYRILIQDAN..."

Söhrab Tahir: "Məni təqib edən jandarmalardan qurtarmaq üçün özümü dərədən atdım və bilirdim ki, ölməyəcəyəm"

(əvvəli ötən şənbə sayımızda)

- Elə söhbət ki, Sovet dövründən, o taylı, bu taylı Azərbaycandan gedir, mənim yadıma bir maraqlı məqam düşdü. 1981-ci ildə Şüvalanda yazıçıların yaradıcılıq evi açılırdı. Açılışda Ümummilli Lider Heydər Əliyev də iştirak edirdi. O zaman bu açılışı və oradakı çıxışları radio vasitəsilə canlı dinləyirdim. Siz o zaman tribunada çıxış edərkən dediniz ki, özümü burada qərib hiss edirəm. Bu zaman Heydər Əliyev sözünüzü kəsdi ki, şair, niyə özünü qərib hiss edirsən və aranızda maraqlı bir dialoq oldu. Xahiş edirəm bu barədə bir az ətraflı danışardınız...

- Doğrudan da o vaxt Heydər Əliyevlə aramızda çox maraqlı bir söhbət oldu. Mən qəribəm deyəndə, mərhum prezidentimiz dedi ki, niyə özünü qərib hiss edirsən? Dedim ki, bəs biz vətəndən aralı düşmüşük, ürəyimiz niskillə doludur. Cavab verdi ki, onun günahı burada oturan şair və yazıçılardadır. Siz niyə o taydakı şair və yazıçıların əsərlərinin burada, bu taydakı şair və yazıçıların əsərlərinin o tayda çap olunmasına təşəbbüs göstərmirsiniz? Nə vaxt bu məsələ ilə bağlı mənə müraciət etdiniz, kömək etmədim? Əgər bu əsərlər həm o tayda, həm də bu tayda dediyim kimi çap olunarsa, hər iki Azərbaycan arasında mədəni körpü yaranar, əlaqələr daha da genişlənər və heç kəs özünü burada qərib hiss etməz. Şair, sən öz evindəsən. Biz bir ata-ananın övladlarıyıq. Ona görə də sən burada özünü qərib hiss etmə. Bu sözlər zalda gurultulu alqışlarla qarşılandı. Sonra Heydər Əliyev üzünü mənə tutub "Şari, davam elə" - dedi. Mən də bundan ruhlanıb dedim ki, bəs, bildiyiniz kimi Azərbaycan tarixin günahı üzündən iki yerə parçalanıb. Bu zaman Heydər Əliyev yenə sözümü kəsib dedi: "Şair, dayan!". Dayanı qorxa-qorxa fikirləşdim ki, yaman yerdə axşamladım. Bayaqkı qayğıdan ruhlanıb deyəsən böyük siyasi səhv buraxmışam. Heydər Əliyev soruşdu: "Niyə deyirsən ki, Azərbaycan tarixin günahı üzündən iki yerə parçalanıb?" Açığı yenə qorxdum ki, bunun axırı yaxşı olmayacaq. Zala da dərin bir sükut çökmüşdü. Belə bir vəziyyətdə qorxa-qorxa soruşdum: - Bəs nə deyim, yoldaş Əliyev? Qayıtdı ki, denən Azərbaycan imperialist qüvvələrin günahı üzündən iki yerə parçalanıb. Bu södən sonra zalda bir anlıq çaşqınlıq yarandı. Çünki heç kəs gözləmirdi ki, Heydər Əliyev Azərbaycanı iki yerə bölənləri, yəni İran və Rusiyanı adı ilə deycək və birdən sanki nə baş verdiyini zaldakılar anladı. Bu zaman zalda bir alqış qopdu ki, gəl görəsən. Az qala alqışlardan tavan tərpənirdi. Heydər Əliyev düz 15 dəqiqə zaldakıları sakitləşdirə bilmədi. Sevincindən ağlayan kim, bir-birini qucaqlayan kim. Gurultulu alqışlar da ki, öz yerində. Sovet dövründə ilk dəfə idi ki, yüksək tribunadan Cənubi Azərbaycan məsələsi qaldırılırdı. Həmin andaca bu baradə Moskvaya xəbər çatdırdılar və elə oradaca hiss etdim ki, onu telefona çağırdılar. Sonralar eşitdim ki, bu çıxış Heydər Əliyevə müəyyən qədər başağrısı yaradıb.

- Bunlar təbii ki, gözəl xatirələrdir. Bildiyimiz kimi sizin vətən, torpaq, inqilab haqqında şeirlərinizlə bərabər lirik şeirləriniz də çox gözəl, çox səmimi, çox sevilən və heç vaxt təravətini itirmir. Hansı dövrdə desən aktualdır və hər biri də sanki real bir obrazdır. Bu baxımdan bilmək istərdik ki, lirik şeirlərinizin hər birinin konkret tarixçəsi var ya şair təxəyyülünün məhsuludur?

- Yəni sənin fikrin belədir ki, şair hər hansı sevgi haqqında şeir yazırsa onun avtobioqrafik sənədi, sübutu, səbəbi olmalıdır. Amma məlumun olsun ki, gündəlik həyat haqqında yazandan şair olmaz, olsa da ortabab şair olar. Əsl şair gördüyü, hissindən keçirdiyi sevgilərdən material yığır. O vaxta qədər yığır ki, o materiallar şair ürəyində tamam bişir, pörşələnir, alov qalxır və onda şeir yaranır. Belə yaranan şeiri təbii ki, hər bir oxucu da oxuyur, sevir və özününküləşdirir. Şair yazdığı lirik şeirlərindəki hisslərin hamısını keçirməyib. Ədəbi müşahidələrdən, nağıllardan, əfsanələrdən, faciəyə uğramış insanların həyatından və sairdən olan hisslər yığılır, ümumiləşdirilir, şah misra yaranır və hansısa sevgi şeiri, məhəbbət poeması meydana gəlir.

- Sizin keçdiyiniz keşməkeşli həyat yolu çox zəngin və maraqlıdır. Bildiyimizə görə, uzun illərin həsrətindən, yəni 1988-ci ildən sonra İranla sərhədlərin açılmasından istifadə edib doğma vətənə getmisiniz. Mümkünsə təxminən 40 ilin ayrılığından sonra doğmalarınızla görüşüb, yaşadığınız hissləri bizimlə bölüşərdiniz...

- Mənim həyatım çoxcəhətlidir və bunlar barədə hələ heç kimə danışmamışam. Əlbəttə, mən inqilabçı, döyüşkən şair olaraq Bayron kimi, Macarıstanda bir şair var idi...

- Yəqin ki, Şandor Petofini demək istəyirsiniz...

- Doğrudur, Şandor Petofi kimi səngərdə döyüşməmişəm. Bunlar bildiyiniz kimi səngərdə həlak olublar. O şairlərin həyatındakı bəzi məqamlar mənim də həyatımda təkrar olunub. Müxtəlif illərdə bizim həyatımız gizdi partiya təşkilatı ilə əlaqədar olub. O gizli partiya təşkilatının əlaqələri çox geniş idi və biz bunun vasitəsi ilə Avropadan Şərqə qədər gedib-gələ bilirdik. 1979-cu ildə ki, İranda şah rejimini devirən inqilab baş verdi və o vaxtlar bizim təşkilatdan o taya gedib inqilaba kömək edənlər çox oldu. Bir tərəfdən də şair kimi çox ölkələrdə olurduq. Məsələn, bir dəfə Moskva-Frankfurt-Dəməşq-Tehran marşrutu ilə təyyarədə Tehrana gəlmişdim. Aeroportda mizin üstündə mən 17 yaşımda aldığım pasportumu gördüm. Baxdım və gördüm ki, mənim pasportumdur və tez çəkildim kənara. Bu zaman bir nəfər mənə yaxınlaşıb dedi ki, siz Söhrab Tahirsiniz? Soruşdum ki, məni necə tanıdın? Cavab verdi ki, televizorda hərdən-bir görürük və əlavə etdi ki, nə əcəb bura gəlmisən. Dedim, necə yəni niyə gəlmisən? İnqilab hər yanı bürüyüb. Dedi ağeyi Söhrab, siz bizim orada ehtiyyat qüvvəmizsiniz. Sizi buraya işləməyə, yaşamağa çağıracaq və sizi burada gül-çiçəklə qarşılayacaqlar. İndi gəlməyinizin əhəmiyyəti yoxdur və bununla yalnız həyatınızı korlaya bilərsiniz. Dedim ki, axı mən gizli gəlməmişəm. Cavab verdi ki, dəxli yoxdur, səni ittiham edə bilərlər, başqa ad qoya bilərlər. Odur ki, tez qayıtmağın məsləhətdir. Mənim 17 yaşımda aldığım pasportla Sovet adamı İran inqilabına kömək məqsədi ilə istifadə edibmiş. Sən demə mənə qayğı göstərən həmin adam da Pişəvəri hökumətində baş prokuror olmuş Firudin İbrahimlinin qohumlarından imiş. Sonralar məlum oldu ki, o mənə düzgün məsləhət vermişdi. O qədər romantik idim ki, istəyirdim şah rejiminə qarşı baş verən İran inqilabında mən də iştirak edim. Bizim buradan çağrılıb iştirak etməyimizə isə Xameyini ehtiyac görməyibmiş. Həmin adamdan soruşdum ki, bəs mən Tehranda yaşayan qardaşımı görə bilərəmmi? Dedi bir şərtlə, ünvanı bilirsənsə get uzaqdan bax, amma qətiyyən yaxınlaşmaq olmaz. Elə də elədim. Getdim qardaşımgil yaşayan küçəyə, ağaclıqda dayanıb guya ağacları seyr edirdim. Səhər 9-un yarısında qardaşım evdən çıxdı, maşına oturub işə getdi. Arvadı da dalınca baxıb, qayıdıb girdi evə. Mən də qayıtdım geri. Beləcə 40 ildən sonra qardaşımı gördüm, lakin onunla qucaqlaşıb, görüşə bilmədim. İlk dəfə doğmalarımdan bu yolla qardaşımı Tehranda gördüm. Lakin doğma vətənə sən deyən kimi sərhədlər açılandan sonra qızım Nəsibə ilə getmişəm. Bu, 1990-cı ilin 20 yanvar hadisəsindən sonra mart ayının əvvəllərində olmuşdu. O zaman qızım 8-ci sinifdə oxuyurdu. Onu da götürüb getdim Lənkərana. O zaman sərhədlər təzə açılmışdı və gediş-gəliş bir az asanlaşmışdı. Bakıda isə komendat saatı idi deyə şəhərə giriş-çıxış bağlanmışdı. Belə bir vəziyyətdə maşınıma minib və uzun illər öncə ayrıldığım vətənə getmək qərarına gəldim. Bizi Bakıdan kənara çıxmağa qoymurdular. Bir rus generalı əsgər paltarında bizi Şıxov istiqamətində saxlamışdı. Çox xahiş, minnətdən sonra dedi ki, sabah sizi buraxaram. Gedib səhər yenidən gəldik və doğrudan da bizi buraxdı. Sonra Lənkəranda da bizi saxladılar. Bir təhər burdan da keçib Astaraya gəldik. Burada da bir ukraynalı zabitin köməyi ilə sərhəddi keçdik. Mən də 20 yanvar şəhidlərinə görə saqqal saxlamışdım deyə görkəmim xeyli dəyişmişdi. İran sərhədçiləri ilə də xeyli söhbət etdik və bu zaman gördüm ki, bir xeyli aralıda qızım Nəsibəni bir yaşlı kişi qucaqlayıb, hönkür-hönkür ağlayır. Sərhədçilərdən soruşdum o kimdi? Dedilər ki, bəs, sənin dayın oğlu Bijəndi. Sən demə düz 2 aydır şəffaf sərhəd məsələsindən sonra öz "Mersedes" maşını ilə hər gün bura gəlib gedirmiş ki, birdən Söhrab gələr, yolu tanımaz. Arxadan yaxınlaşıb Bijən deyib çağırdım. Qızımı buraxıb, atıldı mənim boynuma. İlahi, insan necə də ürəkdən ağlayarmış, necə səmimi insanlardı bunlar. Dedi gedək nənəgilə. Heç demə Tehrandakı qardaşlarım da gəliblərmiş ki, Söhrabı birinci özləri qarşılasınlar. Qapının düyməsini basdım. İkinci mərtəbədə ekranda məni görüblər və dedilər kimsən? Dedim, qonağam. Qonaq deyən kimi qapını açdılar. Bijən dayıoğlu da xeyli aralıda durmuşdu ki, görək qohumlar məni tanıyacaqmı. Keçdim içəri, gördüm 2 xalam və 2 qardaşım oturublar. Qızıma baxdılar, mənə baxdılar bir şey başa düşmədilər. Birdən Xanım adlı xalam soruşdu ki, ay bala, adın nədir? Dedim Xanım xala, məni tanımadınmı? 40 il keçməsinə baxmayaraq, arvad səsimdən dərhal məni tanıdı. O saat bir nalə çəkib, əl ataraq üzünü cırdı. Qardaşlarımın biri boynumu, biri dizimi qucaqlayıb ağlayırdılar. O biri xalam dedi ki, Söhrab, sən də ağla, yoxsa pis olarsan. Dedim, ay xala, mən elə 40 ildir ağlayıram, daha gözümün yaşı quruyub. Beləcə 40 ildən sonra qohumlarla görüşdüm. Təbii ki, bu hissləri sözlə ifadə eləmək mümkün deyil. Sonralar onlar da bu taya gəlməyə başladılar və beləcə qohumlar arasında əlaqə yarandı.

- Mən bunları soruşdum ki, bu sizin həyatınızın bir tarixidir və qoy gələcək nəsillərə çatsın. Belə keşməkeşli, çətin yollarla keçib və Söhrab Tahir nəhayət, gəlib çatdı 85 yaşına. Təbii ki, hamımız bu həyatda qonağıq və bir az gec, bir az tez haqq dünyasına qovuşacağıq. Bizim üçün bilmək maraqlı olardı, Söhrab Tahiri özündən sonra şair və şəxsiyyət kimi yaşadan nə olacaq? Onun keşməkeşli, faciəli, həsrət və niskil dolu həyatı, yoxsa zəngin yaradıcılığı?

- Əlbəttə, burada şəxsiyyət, yaradıcılıq və tale amili də var. Mənim taleyim dediyin kimi faciəli olub, ürəyim sınıq olub. Mən hər gecə yatanda həmişə yuxuda o taya keçirdim. Jandarma əsgərləri məni təqib eləyir və mən başlamışam uçmağa. Təqibdən qutarmaq üçün özümü dərəyə atmışam və bilmişəm ki, ölməyəcəyəm. O tay haqqında o qədər yuxu görürdüm ki, sayı-hesabı yox idi. Belə bir faciə dolu ədəbi yaradıcılığım, döyüşkən əsərlərim məni məndən sonra da inanıram ki, yaşadacaq. Özüm də Sovet dövründə çox sadə və təvazökar bir həyat yaşamışam, şöhrət dalınca qaçmamışam. Televiziya ilə çıxış edəndə də həmişə danışdıqlarıma fikir vermişəm ki, o taya keçəndə mənə ziyan verməsin. Mən inanırdım ki, mütləq o taya qayıda biləcəyəm. Vətənə bu dərəcədə olan sevgim, vətənpərvərliyim özümdən sonra məni yaşadan amillərdən olacaq. Hərdən o taydan cavanlar gəlir yanıma, deyirlər ki, Söhrab müəllim, sizin hər televiziyadakı çıxışınızı kasetlərə yazıb hər yerə yayırıq. Sənə o tayda sonsuz bir sevgi var. Nə o tayı, nə də bu tayı pisləmirsiniz. Amma həqiqəti elə şirin dillə deyirsiniz ki, hamının ürəyindən xəbər verirsiniz. Məsələn, çıxışlarınızın birində dediniz ki, İran dövlətindən bir xahişim var: qoy İranda dövlət iki dildə, həm fars, həm də Azərbaycan dilində idarə olunsun. Bu zaman inqilabi hərəkat da müəyyən qədər zəifləyər, dava-qırğın da olmaz. Bu sözləriniz hamının ürəyinə yağ kimi yayılıb. Ona görə də inanıram ki, həm o tayda, həm də bu tayda yaşadığım həyat, ömrümü bütünlüklə xalqıma, Azərbaycanın bütövlüyünə, dövlətimə həsr etməyim, bu yöndə yazdığım əsərlər məndən sonra bəlkə məni yaşadacaq...

- Bəlkə yox, mütləq yaşadacaq. Çünki Azərbaycan ədəbiyyatında, tarixində, ictimai fikrində elə bir iz qoymusunuz ki, bu iz Azərbaycan və xalqımız durduqca yaşayacaq. Deyirlər şərab qaldıqca qiymətə minir. Söhrab Tahirin də həyat və yaradıcılığı illər keçdikcə daha da qiymətə minəcək və neçə-neçə nəsilə vətəni sevməyi, onun uğrunda necə döyüşməyi öyrədəcək. Biz buna inanırıq. Bir daha sizin 85 illik yubileyinizi təbrik edirik və sonda mümkünsə deyərdiniz, Söhrab Tahir bu yubileyi necə görmək istəyir?

- Mən heç vaxt yubiley keçirmək fikrində olmamışam. Bu tayda Qarabağ dərdi, müharibə şəraiti, o tayda isə milli məhdudiyyətlər hələ də qalır. Belə bir vəziyyətdə yubiley keçirmək mənə yaraşmaz. Yubiley keçirən şair dostlarıma da pis baxmıram. Gedirəm, təbrikimi çatdırıb çıxış da edirəm. Onların bəlkə də haqqıdır. Ancaq faciəli həyat yaşamış, vətən dərdinin nə olduğunu qanı ilə, canı ilə hiss etmiş bir insan kimi, Qarabağ boyda bir dərdimiz ola-ola, o tayda milli problemlər qala-qala yubileyi qeyd etmək mənim həzm aparatımdan keçmir. Bəzən dostlar deyirlər ki, Söhrab müəllim, sizin yubileyinizi keçirmək istəyirik. Onda deyirəm ki, bunun adını yubiley yox, yaradıcılıq gecəsi qoyun. Beləliklə mən heç vaxt yubiley keçirmək həvəsində olmamışam.

- Arzu edək ki, növbəti yubileyinizi işğaldan azad olunmuş Qarabağ torpağında, milli məhdudiyyətlərə son qoyulmuş o tayda keçirək və yəqin ki, onda buna etiraz etməzsiniz?

- Paho! Bax o başqa bir yubiley olacaq. Onda o mənim yox, Azərbaycan ədəbiyyatının yubileyi olacaq. Belə yubileyə əlbəttə etirazım yoxdur və Qarabağda, Cənubi Azərbaycanda keçirilən belə yubileylərdə başda oturaram, sən də mənim yanımda. Bütün iştirakçıların qarşısında sevdiyin o "Azərbaycan" poemasını da söyləyərsən.

- Allah bizi bu arzuya qovuşdursun. Amin!

- Amin!

Elçin MƏMMƏDLİ

Ədalət.- 2011.- 9 aprel.- S. 10.