Kitab və kitabxanalar niyə yaranıb?

Müasir dövrümüzdə elm və texnologiyanın artan inkişaf tempi müsbət dəyərləri ilə yanaşı, həm də mənfi çalarları ilə özünü göstərməkdədir. Bir çox sahələrdə müşahidə olunan bu narahatedici hal, müqabilimizdə böyük çatlar yaradıb. Danılmaz haldır ki, texnologiyanın cəmiyyətimizə gətirdiyi yeniliklər insanlarımızı günbəgün təbiilikdən uzaqlaşdırır. İndi daha çox texniki imkanlardan istifadəyə üstünlük verilir. Konkret olaraq əvvəllər hamının mütaliə ilə yanaşı, həm də bir növ görüş yerinə çevrilən məlumat və elm ocağı kimi tanınan kitabxanalar yavaş-yavaş virtual alternativləri ilə əvəzlənir. Bu gün iddia etmək olmaz ki, təxminən 15-20 il öncə kitabxana salonlarında müşahidə olunan mənzərəni görmək olar. Bir vaxtlar kitabxanalarımızda oxucu əlindən "iynə atsan yerə düşməzdi", amma indi bu məkanlara gedənlər barmaqla sayılacaq qədər azdır.

Yarandığı gündən bu günümüzə kimi müxtəlif istiqamətlər üzrə insanların maariflənməsində əvəzsiz rol oynayan kitabxanalarımızın formalaşmasında tarixdə öz adını qoymuş böyük şəxsiyyətlərin rolu əvəzsizdir. Təsadüfi deyil ki, zaman keçdikcə insanların həyatında öz müsbət təsirini bağışlayan kitabxanalarımız humanitar elm kimi tədris olunmağa başlayıb.

Onu da deyək ki, müasir gəncliyimizdən fərqli olaraq əvvəllər insanlar kitablara təkcə oxuyub, məlumatlanmaq üçün deyil, həm də mənəvi istirahət kimi yanaşmışlar. Əlbəttə ki, kitabxanalar yazılmışları bir araya yığan, qoruyan, onlardan insanların faydalanmasını təşkil edən xalqa xidmət göstərən evlərimizdir. Hələ eramızdan əvvəl müxtəlif yollarla yazılan kitabların son dərəcə ciddi mühafizəsində də yalnız bir məqsəd vardı: insanların maariflənməsi və yaradılanların gələcək nəsillərə ötürülməsi. Şübhəsiz, əsrlər boyunca yazılaraq bu günümüzə qədər gəlib çıxan, həmçinin də hazırda nəşr edilən milyonlarla kitab bu sahənin zənginləşməsinə xidmət edir. Lakin bu heç də o demək deyil ki, bu artım tempi qaneedici sayılır, çünki kəmiyyətlə müqayisədə keyfiyyətin artımı narazılıq doğurur. Bu günümüzdə əhəmiyyətini itirmiş kimi görünən əyani vəsaitlərin araya-ərsəyə gəlməsi üçün ta qədimdən bu işə böyük zəhmət sərf edənlərin keçdiyi yola nəzər salmaq maraqlı olardı.

Ən qədim kitabxanalar ilk dəfə qədim Şumerdə yaranmışdı. Qədimliyi və dəyəri baxımından qiymətli olan belə kitabxanalardan biri də Assur hökmdarı tərəfindən qurulub. Hökmdar Aşşurbanipal tərəfindən eramızdan əvvəl 625-ci ilə qurulan kitabxananın adı Ninova olub. Bu kitabxanalardakı kitablar üzəri şiş uclu alətlə yazılmış gil lövhələr olub. Misirdə eradan öncə yaradılmış İsgəndəriyyə kitabxanası isə dövrünün ən böyük kitabxanası kimi tanınıb. Bir çox tarixçilər hesab edir ki, İsgəndəriyyə kitabxanasının yaranması bir çox tarixi faktların izini itirib. Onu da qeyd edək ki, qədim dövrlərdə ilk kitabxanalar dövlət idarələri və məbədlərdə yaranırdı. Orta əsr kitabxanaları isə təxminən 1000 kitabı olan kiçik monastr kitabxanaları idi.

Tarixilik baxımından qədim olan bizim ölkəmizdə də ənənəvi kitabxanalar mövcuddur. Amma müasir dünyada qrafik, səsli və görüntülü kitabxanaların olması barədə çoxunuzun məlumatı var. Aydındır ki, internet kitabxanalarının indiki qədər inkişaf etmədiyi yaxın keçmişimizdə kitabxanalar təhsilə və elmə ən böyük yardımçı idi. Elmin yeniliklərinə rəğmən bu gün də kitabxanalarımız də öz funksiyasını qoruyub saxlamaqdadır. Çünkü bir sıra nəşrlər var ki, onları internetdən əldə etmək mümkün deyil. Belə situasiyada kitabxanaların nə qədər böyük dəyər daşıdığı özünü göstərir.

Bu gün dünyada öz zənginliyi ilə tanınan bir çox kitabxanalar fəaliyyət göstərir. Dünyanın bir hissəsi olan Azərbaycan da bu baxımdan geridə qalmır. Azərbaycanın ən böyük kitabxanası olan M.F.Axundov adına Milli Kitabxana nəinki Qafqazda, eləcə də Avropa qitəsində, o cümlədən bütün dünyada şöhrəti olan ən böyük milli kitabxanalardan biri hesab edilir. Qeyd edək ki, 1923-cü ildə kiçik bir mənzildə, 5 min nüsxə kitabla fəaliyyətə başlayan Milli Kitabxananın hazırda fondunda 5 milyona yaxın kitab var. Eyni zamanda bir ildən çoxdur ki, kitabxanada elektron kataloq mövcuddur.

Bu gün daha tez-tez eşitdiyimiz "kitabxanalarda oxucu problemi var" fikri bəzi hallarda qəbul olunmur və bu sahədə çalışanların hamısı olmasa da çox az bir hissəsi oxucu problemi ilə üzləşmədiklərini bildirirlər. Bu fikirləri bölüşənlər virtual oxucu kütləsini nəzərə almağı məsləhət bilirlər. Amma ortada bir həqiqət var ki, o da son illərdə oxucu kütləsinin əhatəsinin məhdudlaşmasıdır. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, kitabxanalarımızda oxucuların sayının azalmasının digər səbəbləri də var. Bunlardan ən başlıcası da soyuq fəsillərdə kitabxanalarda oxu zalının soyuq olması, istilik təchizatının zəif və yaxud da ümumiyyətlə olmamasıdır. Digər səbəblərə gəlincə, bunu rəyi soruşulanların hərəsi bir cür izah edir. Kiminə görə indi virtual aləmdə kifayət qədər vəsaitin olması, evdən çıxmadan da istədiyi kitabı əldə etməsidirsə, kimisi də hesab edir ki, kitabxanalarda mühit normal deyil, qayda-qanun yoxdur. Başqa birinin fikrincə, isə axtardığını tapa bilmirsən, ədəbiyyat çatışmazlığı problemi yaşanır. Milli Kitabxanadakı səraitin normal olmasından oxucular razılıq edir, amma oradakı vəsaitdən yalnız tələbələrin və elmi işçilərin yararlana biləcəyi iddia olunur. Oxucuların əksəriyyəti ən yeni ədəbiyyatı, dünya şöhrətli kitabları burada tapmağın müşkül olduğundan narazılıq edirlər. Tapsan da "viran" olmuş, bəzi vərəqləri çıxarılmış halda olacaq.

Digər bir problemli məsələ isə azərbaycandilli oxucuların sayının ildən-ilə azalmasıdır. Əldə olunan məlumatlara əsasən həm kitab bazarında, həm də kitabxanalarda böyük əksəriyyət rusdilli ədəbiyyata üstünlük verir. Araşdırmalar onu göstərir ki, kitab alıcılarının 12 faizi azərbaycandilli, 80 faizi isə rus dilində kitab alır. 8 faizi də ingilis, fransız, alman və s. dillərdə olan vəsaitlərdən istifadə edir.

Bu mənzərədən hasil olan nəticəyə əsasən həm ictimai-siyasi situasiyanın, həm cəmiyyətin mənəvi-psixoloji, sosial-iqtisadi durumunun təsiri var. Hər şeydən öncə isə düşüncə tərzinin önəmli rolu vurğulanmalıdır. Rus dilində kitablara üstünlük verənlər bu seçimi müxtəlif fikirlərlə izah edirlər ki, bu əsaslar içərisində tərcümədən narazılıq öndə gəlir. Bir qisim oxucu hesab edir ki, azərbaycandilli kitablar olduqca bəsit, ötəri və "həvəskar" yazılır, peşəkarlıq az hiss olunur. Başqa bir qisim oxucunun fikrincə, rus dilindən öz dilimizə tərcümə edilən kitablar da yaxşı deyil, çünki tərcümə üzdən, dayaz edilir, keyfiyyətsiz iş görülür, dilçilik qanun-qaydalarına əməl edilmir.

Üçüncü qisim isə hesab edir ki, bizim dilimizə tərcümə edilən ədəbiyyat xarici dilli vəsaitin necə deyərlər "tör-töküntüsü"dür. Sadəcə olaraq tərcümə üçün hər hansı bir kitab götürülür və tərcümə edilir və kimin, necə yazıldığına, nədən yazıldığına önəm verilmir. Həmçinin də kitabları rus dilindən tərcümə edən "Çıraq", "Nurlar" kimi nəşriyyat evlərində dilimizin qrammatik qaydalarını bilən savadlı tərcüməçilərin almamasından da narazılıq olunur.

Təsadüfi deyil ki, yaxın keçmişimizdə insanların dəyəri onun nə qədər kitab oxuması ilə müəyyən olunurdu və bu sahədə əməlli-başlı yarış gedirdi. Hətta kimsə, hansısa əsəri oxumadığı üçün xəcalət hissi keçirirdi. Görünür, bu yarışda olan oxucular Herbert Spencerin- "Bir insanın dəyəri onun oxuduğu kitablarla ölçülür"-ifadəsindən də xəbərsiz deyildilər. Tanınmışlardan biri isə - "Əgər siz bir insanı öldürsəniz, Tanrının güzgüsünü, ağıl sahibini öldürmüş olursunuz. Əgər ağıl məhsulu olan bir kitabı yox etsəniz ağılın özünü yox etmiş olursunuz. Çünki Tanrı bunu bağışlamır"-deyib.

Tarixdə yazının, kitabın dəyərini anlayan, onu yaradan, qoruyub bu günümüzə ötürənlərlə yanaşı, onu məhv edənlər də az olmayıb. Bu əməllərin sahibləri törətdikləri hadisələri müxtəlif amillərlə izah etsələr də nə qədər böyük günah işlədiklərinin fərqində deyildilər. Bu günümüzdə də kitaba dırnaqarası baxılmanın günahı heç də saysız-hesabsız kitabları yandıran makedoniyalı İsgəndərdən, eləcə də "bu kitablarda yazılanlar Quranda varsa artıqdır, yoxsa küfrdür" düşüncəsi ilə dünyanın ən böyük kitabxanalarını yandırmaqda ad çıxarmış ərəblərdən az deyil.

Gülgün

Ədalət.- 2011.- 2 mart.- S. 3.