"Hər kim 100 il yaşamasa..."

Lerikdəki "Uzunömürlülər muzeyi" hələ ki, dünyada yeganədir

Dağlar qoynunda yerləşən Lerikdə son illər bir-birindən gözəl, yaraşıqlı xeyli bina inşa edilib. Yaz aylarında, hər şeyin ancaq bir rəngdə - yaşıl rəngdə - olduğu vaxt bu müasir, uzaqdan diqqəti cəlb edən yeni binalar Lerik qəsəbəsinə xüsusi bir gözəllik verir. İnanmaq olmur ki, son vaxtlara kimi fərli-başlı yolu belə olmayan Lerik bu qədər dəyişib. Yeni inşa edilmiş bu yaraşıqlı, özünəməxsus binalardan biri də hələ ki, dünyada yeganə olan "Uzunömürlülər muzeyi"nin binasıdır.

Muzey 20 avqust 1991-ci ildə yaranmasına baxmayaraq bu yeni binaya 25 iyun 2010-cu ildə köçüb. 1 otaq, 2 böyük zaldan ibarət olan binanın açılışını da Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev edib və çıxışında bu əzəmətli dağlarda yaşayan əməksevər leriklilərə uzun ömür arzulamaqla, böyük də nailiyyətlər diləyib.

Gözəl bir yaz səhəri muzeyə bir daha baş çəkmək, hansı qayğılarla yaşadıqlarını öyrənmək məqsədilə orada oldum. Cəmi 4 nəfər işçisi olan bir mərtəbəli, xudmani binada təmizlik, səliqə-səhman işləri gedirdi. İçərinin bir qədər soyuq olmasına baxmayaraq ən böyük zalda, uzunömürlülərin foto-guşəsində bir neçə qonaq da var idi. Ömrünün 20 ildən çoxunu bu muzeyə bağlamış direktor Dilarə Fətullayevanın qırımından belə başa düşdüm ki, onunla həmsöhbət olmaq üçün bir az gözləmək lazımdır. Axı bir azdan qonaqların axını başlayacaq, həm də muzeyin 20 illik yubileyinə layiqincə hazırlıq görülməlidir.

Kimlər uzunömürlü hesab edilir?

Uzunömürlülər haqqında danışanda heç şübhəsiz ki, bu dağlarda 168 il ömür sürmüş Şirəli Müslümov yada düşür. Yalçın qayalarda, yaşıl ormanlarda, "göy yaylaqlarda", gül-çiçəyin qoynunda, at belində çox gümrah bir həyat sürmüş Şirəli baba planetin ən uzunömürlü sakini olub. İndi də Lerik rayonunda uzunömürlülərin sayı kifayət qədərdir. Muzeydə onlar haqqında xeyli ətraflı məlumat var. Mahmud Eyvazov 150, Məcid Ağayev 145, Qızıl Quliyeva 130 il bu dağların məlhəm havasını udmuş, buz kimi sərin çeşmələrindən su içmişlər. Yaşı 100-ü çoxdan keçmiş Gülsarə nənə, 1898-ci il təvəllüdlü Məhbubə Fətullayeva, 1909-cu il təvəllüdlü Nənni Məmmədova, 1909-cu il təvəllüdlü Əlif Heydərov və başqaları Allahın verdiyi ömür paylarını hələ yaşamaqdadırlar. Fransız tədqiqatçısı-fotoqraf Frednik Laşob lerikli uzunömürlüləri ilə dərindən maraqlanmış, yaşı 100-dən çox olan insanlardan 40-nın şəklini çox yüksək səviyyədə çəkməklə muzeyə hədiyyə etmişdir.

Bir sıra elmi ədəbiyyatlarda, məlumat kitablarında yaxın vaxtlara qədər yaşı 80-dən çox olan insanların uzunömürlü kimi qeydiyyata götürüldüyü bildirilirdi. Bir neçə il əvvəl isə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı qərara almışdır ki, insan ömrü bir xeyli uzandığı üçün bu rəqəm 90-la əvəz edilsin. İndi 90 ildən çox ömür sürmüş insanlar uzunömürlü hesab edilir və onların hər biri haqqında xüsusi məlumat var.

Lerikin və muzeyin qonaqları

Bir az əvvələ gedib xatırlatmaq lazımdır ki, Lerikin tarixi abidələri, memarlıq nümumələri hələ çox qabaqlar alimləri, tarixçiləri ciddi maraqlandırıb. Azərbaycana qədər gəlib çıxan Aleksandr Düma Lerikdə olmasından da bəhs etmiş, bu yerlərin xüsusiyyətlərindən, tarixindən "Qafqaz səfəri"ndən ayrıca bəhs etmişdir.

Fransalı tarixçı-tədqiqatçı Jak Mari de Morqan uzun müddət Lerikdə olmuş, xeyli araşdırmalar aparmışdır. O qədim tarixi olan qəbirlərdən çıxan çox qiymətli tarixi nümunələri, məişət əşyalarını, qızıl və gümüşü Senjermen muzeyinə aparmaqla uzun müddət onları çox uğurla nümayiş etdirmişdir.

Daha bir fransalı tədqiqatçı-fotoqraf Fredrik Laşob haqqında isə bir az əvvəl bəhs etmişdim.

Lerikdə yaradılan "Uzunömürlülər muzeyi"nə maraq isə zaman-zaman daha böyük olmuşdur. Dünyanın bir çox ölkələrindən - Pribaltikadan, Almaniyadan, Rusiyadan, Hollandiyadan gələn qonaqlar xeyli çoxdur. Koreyalılar isə 2007-ci ildə bənzəri və alternativi olmayan bu muzey haqqında ayrıca film çəkmişlər.

Uzun ömrün sirri nədir?

Nəhayət, bir xeyli keçəndən sonra muzeyin tarixi-etnoqrafik materiallarına, uzunömürlülərin şəxsi əşyalarına, əl işlərinə, geyim nümunələrinə bir də diqqət ayıran xanım direktorla həmsöhbət olmağa vaxt tapıldı. Mənim, eləcə də bir çoxları üçün maraqlı olan bir sualın cavabını Dilarə Fətullayevadan öyrənmək istədim:

-Dilarə xanım, siz xeyli vaxtdır ki, "Uzunömürlülər muzeyi"ndə çalışırsınız. Yəqin artıq təxmini də olsa müəyyənləşdirmisiniz ki, uzun və sağlam ömrün sirri nədir. Axı siz onlarla vaxtaşırı təmasda olursunuz.

-Əslində uzunömürlülüyün elə bir sirri yoxdur. Sağlam və çox yaşamaq üçün insan sadəcə daim hərəkətdə olmalıdır. Mən muzeyimizin "sakinləri"ndən də belə eşitmişəm, həyatda da bunun şahidi olmuşam. Babam Səmi Xamıyevi daim təmiz havada, dağda-dərədə, iş-güclə məşğul olan görmüşəm. 120 yaşında bütün dişləri ağzında idi. Qəbul etdiyi qida əsasən süd-qatıq, dağlarda bitən təbii bitkilər, bal olmuşdur. Tərkibində ən müxtəlif minerallar olan, dağ-daşlardan süzülüb gələn tərtəmiz bulaq sularının da əhəmiyyəti böyükdür. Babam çalışardı ki, ət yeməklərini çox az yesin. Çox yaşamağın sirri varsa, elə sirr təxminən budur.

"Qadınlar kişilərdən daha çox yaşayırlar"

Mindən çox eksponatı olan muzeydə olarkən bir sıra maraqlı məqamlarla bərabər buradakı bir incəlik də diqqətimdən yayınmadı: Uzunömürlülər arasında qadınlar üstünlük təşkil edirdi. Dilarə xanım buna da aydınlıq gətirdi:

-İnsanların qəfil dünyalarını dəyişmələrinə, vaxtsız həyatdan köçmələrinə əsas səbəb keçirdikləri gərgin həyat tərzləridir. Daim gərginlikdə olan, sirrini kimsəylə bölüşə bilməyən, vəziyyətdən çıxış yolu görməyən adamın güclü stress keçirməsi çox təbiidir. İş burasındadır ki, qadınlar bu stressdən ağlamaqla, göz yaşı tökməklə, danışmaqla çıxa bilirlər. Kişilər bunlardan istifadə edə bilmədikləri üçün dünyalarını daha tez dəyişirlər. Siz yəqin fikir vermisiniz, qadının ağlamağı ilə gülməyinin arası bir dəqiqə çəkir. Çünki göz yaşları daxildə olan gərginliyi götürməklə bədəndə olan bir sıra zərərli maddələrin də xaric olunmasına şərait yaradır. İnsan danışanda, dərdini bölüşəndə yüngüllük tapır. Biz qadınlar da danışmaqdan yorulmuruq ki. Ona görə də qadınlar kişilərdən daha çox yaşayırlar.

"Müsafirlər axını yayda başlayır"

Yaz günəşinin pəncərədən düşən qızılı şüaları altında bərq vuran muzeyin zəngin avadanlıqlarına bir daha əl gəzdirən Dilarə xanım bunları da əlavə etməyi unutmadı:

-Əvvəla, çox sağ olsun Lerik rayonunun İcra Hakimiyyətinin başçısı Rövşən Bağırov ki, bir sıra gözəl binalarla bərabər bu muzeyi də biz leriklilər üçün inşa etdirib yadigar qoydu. Bu avadanlıqları isə Dövlət Neft Şirkəti bizə hədiyyə edib. Bilirsiniz, Lerikdə olan gördüyünüz bu muzeydən dünyanın heç bir yerində yoxdur. Burada işləmək fəxarətli olmaqla bərabər, həm də çox böyük məsuliyyətdir. Yayda müsafirlərimiz daha çox olur. Müxtəlif ölkələrdən gələn qonaqlara uzunömürlülər haqqında məlumat verməklə bərabər bir çox hallarda onların müxtəlif suallarına da cavab verməli olursan. Bu məqamda gərək sayıqlığı itirməyəsən və hər bir qonaqda Azərbaycan haqqında daha xoş təəssürat yaradasan. Çalışırıq ki, işlərimizi elə belə də davam etdirək. Məvaciblərimizə də bir az fikir versələr lap yaxşı olardı. İstəyirsən axırıncısını yazma, birdən yerinə düşməz.

...Müsafirlər Lerikə, Lerikdəki bu "Uzunömürlülər muzeyi"nə yayda daha çox gəlir. Deyəsən, mən onları qabaqlamışdım...

Səxavət Məmmədli

Ədalət.- 2011.- 19 may.- S. 7.