SARI AŞIĞIN İŞIĞINDA

Laçın aşıqlarının iştirakı ilə M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında "Sarı Aşığın işığında" adlı konsert proqramı keçirilmişdir. 30-dan artıq laçınlı aşıq çıxış etmişdir. Tədbiri professor Məhərrəm Qasımlı açaraq ilk sözü Laçın rayon icra hakimiyyətinin başçısı Ramiz Cəbrayılova vermişdi.

Sarı aşıq yaradıcılığından, Laçın rayonunun işğaldan əvvəlki mədəni-tarixi abidələrindən söhbət açan cənab Cəbrayılov Azərbaycan folkloruna, aşıq sənətinə, ümumilikdə milli mədəniyyətimizə göstərilən dövlət qayğısından danışdı:

Hörmətli qonaqlar, əziz aşıqsevərlər bütün laçınlılar adından hamınızı ürəkdən salamlayır, Sarı Aşığın "işığ"ına xoş gəlmisiniz deyirəm.

Bugünkü sazlı-sözlü, qonaqlı-qaralı gözəl məclisin belə yüksək səviyyədə təşkilinə görə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə, Aşıqlar Birliyinə dərin minnətdarlığımı bildirirəm.

Mənəvi mədəniyyətimizin tərkib hissəsi olan aşıq sənətinin yaşadılması, inkişaf etdirilməsi, belə tədbirlərlə daha da zənginləşdirilməsi Azərbaycan xalqının öz keçmişinə bağlılığından, öz adət və ənənələrinə sadiqliyindən xəbər verir, çünki aşıq sənətinin tarixi xalqımızın tarixi qədər qədimdir. Minilliklər boyu xalqımızın apardığı qəhrəmanlıqlarla dolu mübarizə tarixi, vətənpərvərliyi, mənəvi keyfiyyəti, əxlaqi dəyərləri, adət ənənələrimiz, əcdadlarımızın gələcək haqqında arzu və istəkləri öz bədii əksini aşıq yaradıcılığında tapmışdır.

Saz dar gündə el-obanın təskinliyi, dayağı, gen gündə könülxoşluğu, gözaydınlığı olmuşdur. Milli varlığımızın, bədii təfəkkürümüzün şamı, çırağı olan aşıq dünyası xalqımıza ana laylası qədər şirin, mərhəm olmuş, toy və mərasimlərin yaraşığına çevrilmiş, öz ecazkarlığı ilə qəlbləri riqqətə gətirmiş, xoş arzulara, gözəlliyə, saf duyğulara səsləmişdir. Buna görə də sözün və sazın hikmətindən yaranan, qüdrətlənən, xalqın ruhunu oynadan, qəlbini ovsunlayan bu qədim sənət el arasında dərin hörmət və məhəbbətə malik olmuşdur.

Aşıqlıq sənəti saz çalmaq, oxumaq, şifahi xalq ədəbiyyatının nağıl, dastan və başqa növlərini toylarda, məclislərdə ifa edərək yaymaq deməkdir. Aşıq xalqın sevimlisi, onun qəlbinə, ürəyinə daha yaxın sənətkardır. Bir zamanlar aşıqlar ordunu döyüşə getməzdən öncə ruhlandırmaq, onlarda döyüş əzmini yaratmaq vəzifəsini yerinə yetirmişlər. Onlar həmişə xalqın şad və qəmgin günlərində xalqla birlikdə sevinib kədərlənmişlər. Məhz buna görə də aşıq ədəbiyyatı və aşıqlıq sənəti xalq arasında rəğbətlə qarşılanaraq yaşamış və bu gün də yaşamaqdadır.

Aşıq sənəti çoxşaxəli sənətdir. Bu sənətdə musiqi, ifaçılıq, şeir və rəqs bir tamlıq təşkil edir. Bu gün də aşıq həm şair, həm bəstəkar, həm dastançı, həm müğənni, həm aktyor, həm də nağılçıdır. Başqa şəkildə deyilsə o həm şeir, həm dastan, həm də musiqi havaları yaradan, yaratdıqlarını isə öz məlahətli səsi, məharətli barmaqları ilə ifadə etməyi bacaran bir sənətkardır.

Aşıq sənəti XVI əsrdə özünün yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. Bu dövr həmçinin Azərbaycan Aşıq ədəbiyatının başlanğıc dövrü hesab olunur. Tarixi mənbələrə görə XVI əsrin sonu XVII əsrin əvvəllərində Zəngəzur mahalında, indiki Laçın rayonunun Güləbird kəndində yaşayıb yaratmış Sarı Aşıq həmin dövrdə öz bayatıları ilə xalq arasında böyük hörmət qazanmışdır. Klassik ədəbiyyatımızda cinas bayatı yaratmaq sahəsində Sarı Aşıq ən böyük ustad kimi şöhrət qazanmış, bayatı janrı Sarı Aşığın adı ilə bağlı olmuşdur. Sarı Aşıq ictimai-siyasi mövzuları və lirik məhəbbət duyğularını təbii, realist boyalarla canlandıran böyük söz ustası idi.

Sarı Aşığın həyatı və yaradıcılığı haqqında araşdırıcılar çox ziddiyyətli fikirlər söyləmişlər. Belə ki, bir sıra tədqiqatçılar onun İran ərazisindəki Qaradağ mahalından, digərləri isə Anadoludan olması haqqında məlumat vermişlər. Sarı Aşığın yaradıcılığı ilk dəfə Salman Mümtaz, Bəhlul Bəhcət, Əmin Abid kimi tədqiqatçılar tərəfindən toplanıb çap edilmişdir. Salman Mümtaz Sarı Aşığın üç kitabının (1925,1927,1935) tərtibçisi olmuşdur.

Sarı Aşığın yaradıcılığının tədqiq və təhlil edilməsi sahəsində professor M.H.Təhmasibin, Ə.Axundovun, Hüseyn Kürdoğlunun böyük xidmətləri olmuşdur.

Sarı Aşıq irsinin öyrənilib təbliğ edilməsində şair, publisist Səbahəddin Eloğlunun da xidmətləri danılmazdır.

Bəhlul Behcət yazırdı: Osmanlı dövləti zamanında Anadolu əyalətlərində vəziyyət ilə əlaqədar olaraq oradakı müəyyən cərəyanlara mənsub olan təriqətçilər öz yurdlarını tərk edib başqa yerlərə hicrət edirlərdi. Belə hicrət edənlərdən bir dəstədə bayatı şairi Sarıca Nəbi (Sarı Aşıq) gəlirdi.

Bəhlul Bəhcətin məlumatına görə "Aşiq" təxəllüslü Sarıca Nəbinin rəngi sarıbəniz olduğundan yoldaşları ona Sarıca deyirlərmiş.

Sarı Aşığın oğuz-türk tayfası - Qaramanlı tayfasından olmasını aşağıdakı bayatıları da sübut edir.

Aşıq Qaramanlıdır,

Xalın qara manlıdır.

Yaxşının tənəsindən,

Yenə qar amanlıdır.

Aşıq Qaramanlıdır,

Xalın qara manlıdır.

Məskənimdir Güləbird,

Əslim Qaramanlıdır.

Sarı Aşıq Həkəri çayının sol sahilində yerləşən Maqsudlu (Məzməzək) kəndində yaşayan Yaxşı adlı bir qıza dəlicəsinə aşiq olur. Elə "aşiq" təxəllüsü də buradan yaranır.

Sarı Aşıq Həkəri çayının kənarında özünə koma tikir, az miqdarda mal-qara saxlayır, bağ salır, bostan əkir, yazda isə Zəngəzurun Daşdıca və Alagöz yaylaqlarına köçərdi.

Lakin onun bu xoşbəxtliyi uzun sürmür. Yaxşını ona vermirlər. Həyatdan küsən aşıq ömrünün sonunadək yalqız yaşayır, nakam eşqini nisgilli bayatıları ilə izhar edir. Sevgilisi Yaxşının həyatdan vaxtsız köçməsi isə onun ömrünə balta çalır.

Dərin kədər içərisində olan Aşiq sevgilisi Yaxşının ölümündən sonra çox yaşamır və öləndə də üzü qibləyə deyil, Yaxşının qəbrinə tərəf basdırılmasını vəsiyyət edir :

Mən Aşiq tərsinə qoy,

Tər təni, tər sinə qoy.

Yaxşını qibləsinə,

Aşiqi tərsinə qoy.

Haqq aşığının bu vəsiyyətinə əməl olunmuş, Güləbird kəndində Həkəri çayının sağ sahilindəki hündür bir təpədə dəfn edilmişdir. Bu təpədən Həkəri çayının sol sahilindəki hündür bir təpədə dəfn edilmiş Yaxşının qəbri aydın görünür.

1935-ci ildə Güləbird kəndindəki qəbiristanlıqda Sarı Aşığın qəbri arxeoloqlar tərəfindən öyrənilmiş, doğrudan da onun qibləyə deyil, üzünün Yaxşının qəbrinə doğru basdırıldığı aşkar edilmişdir. Sarı Aşığın nisgilli həyatıyla bağlı xalq arasında "Yaxşı və Aşıq" dastanı yaranmışdır.

Sarı Aşığın bayatılarında Azərbaycan təbiətinin gözəllikləri, başı qarlı uca dağları, yastı yaylaqları, ceyranlı çölləri, kəklikli yamacları, çayları, gölləri elə sənətkarlıqla tərənnüm edilmişdir ki, sanki aşıq ölkəmizin bədii coğrafiyasını yaratmışdır.

Sarı Aşıq lirik nəğmələr ustasıdır. O al, yaşıl geyimli, çarpaz düyməli, zülfü qulac-qulac gözəlləri tərənnüm edərkən sözlə gözəllik lövhəsi yaradır. O, hər şeydən əvvəl, gözəllərdən vəfa, etibar, sədaqət tələb edir. Yaxşı gözəl o kəsdir ki, öz gözəlliyinin qədrini bilə, yerində danışıb, yerində gülə.

Sarı Aşığın yaradıcılığında ictimai-siyasi epizodlar da çoxdur. O ictimai ədalətsizliyə, zorakılığa, nadanlığa qarşı cəsarətlə çıxış edir.

Dərin məntiqə, bədahətən şeir demək qabiliyyətinə malik olan Sarı Aşıq öz hazırcavablığı ilə də elin hörmətini qazanmış, ayrı-ayrı aşıqlarla deyişmələr zamanı onları bağlamışdır.

Ölümündən sonra Sarı Aşığın qəbri xalqın ziyarətgahına çevrilmişdi. Nəinki Laçın rayonundan, ətraf rayonlardan, hətta İrəvandan da ürəklərində niyyətlə onun qəbrini ziyarətə gəlir, məzarı üzərində şam yandırırdılar. Onun da, Yaxşının da qəbri müqəddəs hesab olunurdu.

1989-cu ildə Güləbird kəndindən olan görkəmli ziyalı, şair Səbahəddin Eloğlunun təşəbbüsü və yaxından köməkliyi ilə rayon rəhbərliyi tərəfindən Sarı Aşığın qəbri üzərində onun büstü qoyulmuşdu. Büstün postamentində Yaxşının da barelyefi düzəldilmişdi.

Həmin İlin yayında görkəmli ziyalılarımız filoloq, şair Hüseyn Kürdoğlu, ədəbiyyatşünas alim Şirindil Alışanovun və şair publisist Səbahəddin Eloğlunun təşkilatçılığı ilə rayonda böyük təntənə ilə Sarı Aşıq günləri keçirilmişdi. Həmin günlər rayon sakinlərinin yaddaşında dərin izlər buraxmışdır. Respublikamızın tanınmış elm və mədəniyyət xadimlərinin, ziyalılarının da bu tədbirə qatılması onun əhəmiyyətini bir daha artırırdı. Onların içərisində türk dünyasının böyük şairləri Xəlil Rza, Söhrab Tahir, folklorşünas alim Mirəli Seyidov, Bəhlul Abdullayev, görkəmli yazıçı Arif Şamo, "Aşıq Pəri" məclisinin üzvləri, qonşu rayonların rəhbərləri və digər bir çox ziyalılar iştirak edirdilər. Sarı Aşığın və Yaxşının qəbri üzərində, rayon mədəniyyət evində keçirilən tədbirlər əsl poeziya gecələri idi. (Filmdə Sarı Aşıq günlərindən bəzi kadrlar gördünüz).

Bildiyiniz kimi həmin vaxtlar rayon çətin günlərini yaşayırdı. Artıq 1988-ci ildən ermənilər öz murdar siyasətlərini həyata keçirməyə başlamışdılar. Laçın özünün dinc sakinlərindən ibarət ilk şəhidlərini vermişdi. Rayona gediş-gəliş çətinləşmişdi. Dağlıq Qarabağla Laçın arasındakı magistral yolla hərəkət edənlər hər an erməni gülləsinə tuş gələ bilərdi. Belə bir vaxtda Sarı Aşıq günlərinin keçirilməsi, görkəmli ziyalılarımızın rayona gəlişi əhalini ruhlandırır, onların həyat eşqini, düşmənə qarşı barışmazlıq, mübarizlik, vətənə, torpağına bağlılıq hissini gücləndirirdi.

Ermənistanla sərhəddə yerləşən Güləbird kəndindəki bayram təntənəsi ermənilər üçün böyük bir zərbə idi.

Hazırda Abşeron rayonu Pereküşkül qəsəbəsində kiçik bir otaqda köçkünlük həyatı yaşayan Sarı Aşıq Xatirə Muzeyi də o günlərin yadigarıdır. Sarı Aşığın qəbrinin yaxınlığında yaradılmış muzeyin açılışı da məhz Sarı Aşıq günlərinə təsadüf edir.

Çox təəssüf ki, Laçın rayonu işğal edildikdən sonra Sarı Aşıq Xatirə Muzeyi də ermənilər tərəfindən yerlə-yeksan edilmişdir. Dağıdılmış muzeyin video görüntüləri müxtəlif vaxtlarda ermənilər tərəfindən internet vasitəsilə yayımlanıb.

Bu gün qüdrətli söz sərrafı, məşhur bayatı ustası Sarı Aşığın erməni vandalistləri tərəfindən dağıdılmış məqbərəsi, sevgilisi Yaxşının qəbri düşmən əlində inləyir. Sarı Aşığın narahat ruhu bizi səsləyir. Biz təsəllini onda tapırıq ki, bu gün Laçında Sarı Aşığın böyük sənətinin davamçıları vardır. Azərbaycan folkloruna aid toplularda yer alan "Əhmədin qeyrəti", "Aşıq Qərib", "Qara Kərim" nağıllarının müəllifi, ustad Məşədi Dadaş, vaxtilə Bülbülün səsini bəyənib Bakıya dəvət etdiyi, sonradan muğam ustası kimi ad-san qazanan Aşıq Əhməd, böyük el sənətkarları aşıq Ziyadxan, aşıq Umbay, aşıq Cabbar və bir çox başqaları Sarı Aşığın yaradıcılığından ilham almışlar.

Bu gün Laçında 100-dək aşıq vardır. Aşıq Cabbar Cabbarovun "İşıqlı" aşıqlar ansamblı köçkünlükdən sonra da öz fəaliyyətini müvəffəqiyyətlə davam etdirir. Aşıq Umbayın, Aşıq Cabbarın onlarla yetirməsi Laçının aşıqlıq sənətini zənginləşdirir. Onların rəhbərliyi ilə Laçın aşıqları rayonun mədəni kütləvi tədbirlərində fəal iştirak edir, aşıqlıq sənətinin sirlərini böyük məharətlə gənc nəslə öyrədirlər.

Onu da qeyd edim ki, 2008-ci ildə aşıq Umbayın, 2010-cu ildə isə aşıq Cabbarın yubileyi Taxta Körpü qəsəbəsində böyük təntənə ilə qeyd edilmişdir.

Yeri gəlmişkən onu da qeyd edim ki, aşıq Cabbarın yubileyində bizim görkəmli xalq şairimiz, Aşıqlar Birliyinin sədri Zəlimxan Yaqub da iştirak edirdi. Zəlimxan müəllim istər həmin yubileyin keçirilməsində, istərsə də Laçın aşıqları ilə bağlı digər tədbirlərin həyata keçirilməsinə yaxından köməklik göstərir. Zəlimxan müəllimin "Taxta Körpü"yə gəlişi, oradakı çıxışı laçınlı məcburi köçkünlərə əsl bayram sevinci yaşatmış, onların gələcəyə ümidlərini daha da artırmışdır. Fürsətdən istifadə edərək Laçın aşıqlarına göstərilən diqqət və qayğıya görə Zəlimxan Yaquba laçınlılar adından xüsusi təşəkkürümü bildirirəm.

Son illər respublikamızda milli mənəvi dəyərlərimizin yüksək qiymətləndirilməsi, inkişaf etdirilməsi, daha da zənginləşdirilməsi, həyata keçirilən irimiqyaslı tədbirlər bütün laçınlıların ürəyincə olduğu kimi onun saz, söz adamlarını da ruhlandırır, daha böyük yaradıcılıq uğurlarına səsləyir.

Aşıq yaradıcılığına dövlətimiz tərəfindən göstərilən yüksək qayğı, bu sahədə Heydər Əliyev Fondunun, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin, Aşıqlar Birliyinin həyata keçirdiyi tədbirlər aşıq sənətinin nəinki ölkəmizdə, xaricdə də geniş təbliğinə imkan yaradır. 2010-cu ilin oktyabr ayında Azərbaycanda ilk dəfə Heydər Əliyev Sarayında keçirilən və bütün türk dünyasını əhatə edən I Beynəlxalq Aşıq Festivalı bu cəhətdən olduqca təqdirəlayiqdir. Tarixlərdən keçən aşıq sənətimiz Heydər Əliyev Fondunun Prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın xüsusi diqqət və qayğısı nəticəsində hal-hazırda özünün yüksək inkişaf dövrünü yaşayır və dünya səhnələrinə çıxır. Bunun nəticəsidir ki, 2009-cu ildən Azərbaycanın aşıq sənəti UNESCO-nun dünyanın Qeyri-maddi mədəni irs üzrə reprezentativ siyahısına daxil edilmişdir.

Çıxışımın sonunda bir daha hamınıza bu gözəl tədbirdə iştirak etdiyinizə görə minnətdarlığımı bildirirəm. Arzu edirəm ki, Sarı Aşıqla bağlı növbəti tədbirimizi onun yaşayıb-yaratdığı, qəbrinin yerləşdiyi və narahat ruhunun dolaşdığı Laçın rayonunda, Güləbird torpağında qeyd edək.

Vüsal

Ədalət.- 2011.- 3 may.- S. 6.