"QARA CİLDDƏ ÇAP ELƏYİN
KİTABIMI..."
Qara cilddə çap eləyin kitabımı
Məndən sonra.
Qara cilddə.
Tünd qara.
Qoy qara kağızım olsun
O kitab dostlara, tanışlara.
...Fəqət soy-adımı
Süd rəngilə həkk edin ora.
Daha nə deyim,
Qoy, mən
Qara torpaq üstündə
Üfüqə doğru gedən
Ağ yola bənzəyim.
Böyük şairimiz
Məmməd Arazın "Vəsiyyət" adlanan bu
şeiri 43 il bundan əvvəl, 1968-ci ildə yazılıb. Səhv
etmirəmsə, həmin il "Ədəbiyyat və incəsənət"
qəzetində çap olunmuşdu. İndi bir
çoxları bu şeirin nə səbəbə
yazılmasını, niyə belə bir "Vəsiyyət"i
qələmə aldığını bilmir. Təbii ki, hər
hansı şair ömründə belə ruh
düşgünlüyü və bədbin hallar ola bilər. Bizim
şair psixologiyası ilə bağlı izah edə bilməyəcəyimiz
məqamlar çoxdu. Dünyanın ən nikbin şairi belə,
bir də gördün, tamam bədbin, pessimist ovqat
aşılayan şeirlər yazır. Və əksinə,
bütün ömrü boyu sızıldayan-ağlağan bir
şair də haçansa nikbin şeirlər yaza bilər. Ümumiyyətlə,
yaradıcılıq prosesi - bu yol-sonu görünməyən
və bu yolun yolçusunun hara gedib çıxacağı dəqiq
məlum olmayan sonsuzluqdur. Elə buna görə də, Ernest
Hemiqquey yaradıcılığı bütövlükdə
yalnız səkkizdə bir hissəsini görə bildiyimiz,
qalanı isə su altında olan aysberqə bənzədirdi.
Məmməd Arazın
yaradıcılıq dünyası təkcə bizim
gördüyümüz, bələd olduğumuz poetik aləmdən
ibarət deyil. Oxucunun gözləri qarşısında mənzərə
sanki bütöv və aydındır: M.Araz onu
düşündürən bütün suallara cavab verir: Azərbaycanın
tarixi keçmişi, faciələri, milli mənəviyyatımızın
yolayrıcları, Araz "şırımı", Təbriz
qüssəsi, torpağa-təbiətə sitayiş. sevgi həyəcanları,
"Ayağa dur, Azərbaycan!"
çağırışı. Oxucu onu da görür ki,
M.Araz bir vaxtlar "Dünya gözəl, dünya gözəl
dünyadı" deyirdi, sonralar "Dünya düzəlmir
ki, düzəlmir, baba" dedi.
Qələmim yol çəkə, dağ yara bilmir
Yoxdu sözlüyümdə sözdən ayrı dən.
Qələmim bəşəri qurtara bilmir,
Əməli əyridən, əliəyridən.
Əlini kəsənə əl verir bəşər,
Səs verir, kürsüyə çıxardır da
bir.
Qələmim axtarır ayrı bir peşə
Elə ki, kəsərli söz tapa bilmir.
Bu, səmimi bir etiraf idi. Çünki M.Araz böyük həyat təcrübəsi
keçmişdi. O, sözün
qədir-qiymətini bilirdi,
amma eyni zamanda bilirdi ki, sözlə ürəkləri fəth
etmək mümkün
olsa da, cəmiyyətdə, həyatda
mənfilikləri, mənəvi
naqislikləri aradan qaldırmaq olmur. Onun özü də, bir insan və
şair kimi həyatda bir çox çətinliklərlə
üzləşmişdi, çox
zaman bu çətinlikləri dəf
edə bilmirdi.
"Etiraf" şeirində
yazmışdı:
Bəzən bir səhvimə
yüz tənbeh yedim,
Çırpınıb düzəldim, görən
olmadı.
Böyük bir işimə mükafat nədir,
Bir çimdik "sağ ol" da verən olmadı.
Xatırlatmaq istəyirəm
ki, 1972-ci ildə "Ədəbiyyat və incəsənət"
qəzetində baş redaktor müavini olarkən Nəriman Nərimanovun
anadan olmasının 100 illiyi ilə əlaqədar
hazırlanmış xüsusi nömrədə materiallara
görə millətçi kimi vəzifəsindən azad
edildi. Halbuki, burada M.Arazın heç bir günahı yox idi.
1984-cü ildə isə şairin "Dünya sənin,
dünya mənim" adlı şeirlər kitabı Azərbaycan
SSR Dövlət mükafatı almaq üçün təqdim
olunmuşdu. Hamı-bütün oxucular və ədəbi
ictimaiyyət belə güman edirdi ki, mükafat M.Araza veriləcək,
çünki təqdim olunan əsərlər arasında onun
şeirlər kitabı daha sanballı idi. Amma mükafatı başqasına
verdilər. Yalnız dörd ildən sonra mükafat
komissiyası "səhvi"ni düzəltdi, amma təbiətən
həssas və kövrək bir şair üçün bu
dörd ilin nə demək olduğu məlumdur.
M.Araz yaradıcılığı
ilə bağlı həm altmışıncı, həm də
sonrakı onilliklərdə sözün əsl mənasında
bir sıra gözəl məqalələr çap olundu. Amma
bunun əksinə olan, az qala M.Arazı özünə
vurğunluqda ittiham edən bir yazı da dərc edilmişdi və
bu yazı haqsız tənqid idi. "Ədəbiyyat və incəsənət"
qəzetində dərc edilən həmin yazıda ("Qəribə
mülahizələr", 2 mart, 1968) "sübut" olunurdu
ki, müəllif guya kimlərinsə şöhrətindən
narazıdır, sanki kimlərinsə haqqı
olmadığı halda ən yüksək şöhrətə
layiq görülüb. Halbuki, M.Araz kimlərinsə şöhrətindən
narazılığını yox, ümumiyyətlə,
şöhrətin, gərəksiz tərifin qələm sahiblərinə
mənfi təsirindən söz açırdı. Həmin
müəllif "Səməd Vurğunla söhbət"
şeirini əsas götürmüşdü.
Təbii ki,
üstündən illər keçəndən sonra bu
faktı xatırlamaq istəməzdik. Amma "Vəsiyyət"
şeirinin yazılmasının bir səbəbini də həmin
məqalənin, o məqalədəki haqsız iradların təsiriylə
izah etmək olar.
Əlbəttə,
böyük şairlərin həyatında həmişə
belə maneələr, sarsıntılar olub, amma onlar öz bənzərsiz
istedadları ilə zirvəyə ucalmışlar. M.Araz da
öu zirvəni fəth etdi-şeirimizdə Məmməd Araz
zirvəsi yaratdı. Ömrünün son on-on beş ilində
sağlamlığını, əvvəlki
şaxlığını-şuxluğunu itirsə də,
xalqın ən sevimli sənətkarlarından birinə
çevrildi.
Budur, böyük
şairimizin qara cilddə Seçilmiş əsərləri
işıq üzü görüb. Xalq Bankın ideyası və
dəstəyilə çap olunan (nəşrin tərtibçisi
və redaktoru Səlim Babullaoğlu) bu kitabın yaxınlarda
təqdimatı da keçirildi.
Kitabda M.Arazın
1956-1995-ci illərdə qələmə aldığı
şeirlərindən seçmə nümunələr və
beş poeması ("Araz axır", "Əsgər qəbri
haqqında ballada", "Atamın kitabı",
"Qayalara yazılan səs", "Kəndim, balacasan,
çox balacasan") təqdim edilir. Olsun ki, kitabda M.Arazın
ən gözəl şeirlərindən hansısa qıraqda
qala, amma bu, ümumi təəssüratı pozmur.
Vaxtilə görkəmli
tənqidçimiz Yaşar Qarayev mənim "Məmməd
Araz dünyası" ("Şur" nəşriyyatı,
1994) kitabıma yazdığı müqəddimədə
deyirdi: "Əsl, həqiqi, böyük poeziya-ümumbəşəri
yaddaşdır. Və məncə, Məmməd Arazın
şeiri düşüncədə, əxlaqda və qeyrətdə
yaddaşın şeirdə ifadəsidir".
Məmməd Araz
poeziyası - yaddaş poeziyasıdır. Bu poeziyada Tarix, Təbiət
və İnsan yaddaşının səhifələri
canlandırılır. Azərbaycan tarixinin ən şanlı
və eyni zamanda, ən faciəli olayları, böyük sənətkarlarımızın,
fatehlərimizin xatirəsi yad edilir. Poeziyada vətənpərvərlikdən
danışırıqsa, bu mövzunun bir çox gözəl
nümunələrini Məmməd Araz yaradıbdır. Qətiyyətlə
deyə bilərik ki, XX əsr Azərbaycan poeziyasında Vətən
mövzusunu M.Araz yeni bir ahəngdə səsləndirdi,
mövzunun özünü ona dəxli olmayan yüzlərlə
"vətənnamələr"dən təmizlədi. Ata
ocağı, ana mehri, ömrün-günün dan yeri..M.Araz
şeirində Vətən məhəbbəti-Vətən
ucalığı burdan başlanır. Məmməd Araz "mən
Araz şairiyəm" deyirdi, ancaq Araz onun üçün
adicə çay-su deyildi, tarix idi, qəm-qubarlı, dərdli-möhnətli
bir tarix. İlk Araz-həsrət şeirlərinin
yazıldığı altmışıncı illərdə
M.Araz bu mövzuda öz sözünü deməyə
çalışdı, daha doğrusu, şeirimizdə Məmməd
İbrahimin Arazı axdı. Gün gəldi ki, Araz-Məmməd
İbrahim vəhdəti yarandı və Məmməd Araz
adında dünyaya gəldi.
Məndən ötdü!
Sevincə bax, qeyrətə bax!
Bunu yazan xilqətə bax!
Məndən ötdü!
Qulağımdan getmir bu səs,
Zərbələri qardaşına,
Sirdaşına ötürən kəs
Elə bil ki, bax bu gecə
Qulağımın dibindəcə
Xətainin süqutuna
qəh-qəh çəkdi.
Azərbaycan torpağında
Araz boyda şırım açdı.
M.Arazın böyük
vətənpərvərliyi onun səksəninci illərin
sonları-doxsanıncı illərdə yazdığı
şeirlərində daha parlaq şəkildə öz əksini
tapdı. Yaxşı yadımdadır, 1993-cü ildə
şairin 60 illik yubileyi filarmoniyada böyük təntənə
ilə keçirildi. Həmin tədbirdə mərhum aktyorumuz
Mikayıl Mirzə M.Arazın "Ayağa dur, Azərbaycan!"
şeirini elə coşqunluqla söylədi ki,
salondakıların hamısı bu şeirdən sonra ayağa
durdular.
Ayağa dur, Azərbaycan!
Səninləyəm.
Səndən qeyri biz hər şeyi
bölə billik.
Səndən qeyri biz hamımız
ölə billik.
Ayağa dur, Azərbaycan!
Bunu bizə zaman deyir,
Məzarından baş qaldıran
baban deyir.
Şairlər təbiət
vurğunudurlar və istənilən Azərbaycan şairinin
yaradıcılığında Təbiət əsas obrazlardan
biridir. Lakin M.Araz bu sırada bir başqa cəhətiylə
seçilir. Onun şeirləri təbiətdən cəmiyyətə
və cəmiyyətdən təbiətə boylanış və
həm də bunların vəhdəti kimi diqqəti cəlb
edir. Qətiyyətlə demək olar ki, bu poema Azərbaycan təbiətinin
poetik ensiklopediyasıdır. Xalq şairi Rəsul Rza o illərdə
yazırdı: "Atamın kitabı" poeması yaddaqalan,
koloritli, orijinal xarakterlər yaratmaq baxımından diqqəti
cəlb edir. Həyat hadisələrini bilmək azdır. Onu
poeziya predmeti etməyi bacarmaq lazımdır".
Deyirlər bu dağın beş milyon yaşı,
Bu çayın üç milyon yaşı tamamdır.
Geoloq qardaşım, alim qardaşım,
Sıyır inadını, məni inandır!
Məni inandır
ki, beş
milyon ildir
Canlıya, cansıza anadır bu dağ.
Məni inandır ki, o əyilməyən
Dağlar babalara vüqar veribdi.
Çaylar Bethovenə, Üzeyir bəyə
Simfoniya veribdi,
Qatar veribdi.
Bu misralar
başdan-ayağa yurdsevərlik fəlsəfəsi ilə
aşılanmışdır. "Nə böyük hünərdir
bir qızı sevmək! Bu çayın, binənin,
çölün, bulağın, Bir dəli Məcnunu olasan gərək"
- bu iki misra əslində, əsərin ideya-məna
yükünü özündə daşıyan fəlsəfi
leytmotivdir.
Məmməd Arazın
poetik sənətkarlığı hələ də ədəbi
tənqidin obyektinə çevrilməmişdir. Yalnız bəzi
məqalələrdə onun poetik ustalığına, bu
baxımdan Azərbaycan şeirində yeniliklər
yaratmasına işarələr var. Halbuki, Məmməd Araz Azərbaycan
ədəbi dilinin-şeir dilinin yeni bir səviyyəyə
yüksəlməsində, şeirdə bədii təsvir
vasitələrinin zənginləşməsində,
sözü ehya etməsində çox böyük rol
oynamışdır. M.Araz şeirimizin fəlsəfi
çalarlarının güclənməsində də
S.Vurğun, R.Rza, B.Vahabzadə ilə bir sırada
yanaşı addımlayıb. Fikir onun poeziyasının məğzi,
canıdır. Azərbaycan poeziyasında DÜNYA haqqında
çoxlu şeirlər yazılıb, amma M.Arazın
"Dünya" silsiləli şeirləri ayrıca bir yer
tutur. "Dünya sənin, dünya mənim, dünya
heç kimin" - burada Nizamidən üzü bəri filosof
şairlərimizin dediyi həqiqət bir daha təsdiq olunur.
Mən böyük
şairimizin qara cildli kitabının başdan-ayağa
işıq, nur saçdığını, XXI əsrin
oxucularının da stolüstü kitabı olacağına
Allahıma inanan kimi inanıram.
VAQİF YUSİFLİ
Ədalət.- 2011.- 8 yanvar.- S. 19.