Salam Sarvan: "Heç vaxt "xaltura" eləməmişəm"

"Mən bir az ayaqüstü adamam"

Kulis.az-ın suallarını şair Salam Sarvan cavablandırır.

- Sizi şeiri sevməyən şair hesab etmək olarmı?

- "Şeiri sevməyən şair" ifadəsi Aqşin Yeniseyin mənim haqqımdakı yazısının sərlövhəsidi. Sadəcə, dostlar mənə hədiyyə kimi tərtib elədikləri kitaba bu sərlövhəni ad seçiblər. Yeri gəlmişkən, bu ad çoxlarını çaşdırıb. Şairin şeiri sevməməsi adama qəribə gələrdi. Ancaq istənilən şairin şeirdən bezməsi halları ola bilər. Bu hissi müxtəlif vaxtlarda mən də keçirmişəm.

- Deyə bilərsinizmi, hansı vaxtlarda?

- Bu, müxtəlif səbəblərlə, müxtəlif ovqatlarla bağlı olan məsələdi. Bəzən sürət əsrində, dünyadakı bu informasiya burulğanı dövründə 45 yaşlı adamın kompyüter arxasında oturub şeir yazması mənə gülməli gəlib. Bəzən şeirin ümumən oxucuya, cəmiyyətə lazımsızlığı qənaətinə gəlmişəm. Bəzən də elə olub ki, yazdıqlarımın qisasını almağa çalışıblar məndən, nahaq yerə incitməyə çalışıblar. Belə məqamlarda adamın şeirdən soyuması təbii haldı. Ancaq yaxşı ki, bu hiss həmişə ötəri olub.

- Bəlkə bir az konkretləşdirək, kimlər sizi incitməyə çalışıb?

- Ürəkbulandıran olsa da, ciddi bir şey deyil. Ona görə də konkretləşdirmək istəməzdim. Söhbət xəstə ədəbi mühitin özəlliklərindən irəli gələn hallardan gedir. Bir vaxtlar mənə qarşı təşkil olunmuş kampaniya xarakterli hücumlardan gedir. Düzü, qəribə hisslər keçirirdim: təsəvvür elə, mən şeir yazıram, amma buna görə qələm yoldaşlarım mənə nifrət eləyirlər. Şairi bəyənməmək olar, onun şeirlərini qəbul eləməmək olar, ancaq dünyanın ən nəcib işlərindən biri olan şeir yazmağa görə şairə qarşı öz qələm yoldaşlarının nifrət püskürmələrini görmək heyrətamiz bir şey idi.

Hə, bir şeyi də deyim. Şeir adamı həyata qarşı praqmatiklikdən də uzaqlaşdırır axı. İstəsən də, istəməsən də şair taleyi yaşamalı olursan, bu da sənin həyatın acı gerçəkliklərinə uyğunlaşmağına mane olur. Düzü, bu cəhət də şeirə münasibətdə bəzən qarışıq hisslər doğurur.

- Konkret danışmaqdan qaçdınız, amma olsun. Başqa bir suala keçək. Bir neçə il əvvəl Yazıçılar Birliyini kəskin tənqid edirdiniz, amma daha bu haqda heç nə danışmırsınız. Yazıçılar Birliyi dəyişib, yoxsa Salam Sarvan?

- (Gülür). Heç biri dəyişməyib. Dəyişməyib deyəndə, Yazıçılar Birliyində heç bir irəliləyişin olmadığını demək də insafsızlıq olardı. Son bir-iki ildə Yazıçılar Birliyində müəyyən silkələnmələr hiss olunur. Bu addımlar Azərbaycan ədəbiyyatının köklü problemlərinin həlli istiqamətində olmasa da, hər halda, hansısa məsələləri həll eləməyə çalışırlar. Məsələn, mən gənclərin Yazıçılar Birliyinə cəlb olunmasına, sonradan onlara o xəttlə təqaüd verilməsinə yaxşı baxıram. Ta orası aydındı ki, bütün dövrlərdə ümumi ədəbiyyat axınında adətən iki-üç talantlı imza olur. Təbii ki, AYB-yə cəlb olunan gənclərin də hamısı istedadlı deyil. Amma bu axının içərisində iki-üç istedadlı adamın yaradıcılığı da hansısa formada həvəsləndirilirsə, bunu dəyərləndirməmək doğru olmazdı.

Mənim Yazıçılar Birliyinə iradlarım beş cümlədən ibarət idi. Mən o beş cümləni beş dəfə dedim. Ta bunu altıncı, yeddinci dəfə deməyə nə ehtiyac var?

- Yazıçılar Birliyinin qurultayı olmalıdır. Hansısa dəyişiklik gözləyirsinizmi?

- Kiçik miqyaslı dəyişikliklər ola bilər. Hansısa strukturda hansısa yerdəyişmə mümkündü. Əlinin yerinə Vəli gələ bilər və sair. Ancaq bu, Yazıçılar Birliyi kimi böyük təşkilatın fəaliyyətinə gözlədiyimiz səviyyədə təsir göstərməyəcək. Bəlkə də mən səhv eləyirəm, Allah eləsin ki, olsun.

- Şeirin öldüyünü deyirlər, siz də əvvəlki fikirlərinizdə buna müəyyən mənada işarə vurdunuz. Doğurdanmı, şeir öldü?

- Şeir insanın emosiyalarıyla bağlıdı deyə heç vaxt ölməyəcək. Hətta şeiri ədəbiyyat janrı hesab eləməkdən də çəkinirəm. Məncə, şeir janrlarüstü faktdı, onun ədəbiyyata aidiyyatı yoxdu. Ancaq ədəbi aurada şeirin və nəsrin çəkisi müxtəlif vaxtlarda müxtəlif ola bilir. Bir vaxtlar Azərbaycanda şeirin dominantlığı vardı. Amma son 3-4 ildə yazarlar da, oxucular da nəsrə meyllənib. Hazırda bu mənada gedən prosesi belə dəyərləndirmək olar: getdikcə nəsr kütləviləşir, şeir elitarlaşır.

- Nəsrə keçidin artmasından danışdınız. Ancaq maraqlıdır ki, siz nəsrə keçmədiniz. Bu, şeirə sadiqlikdən irəli gəlir?

- Bu, xüsusi tənzimlənən bir məsələ deyil ki, "mən heç vaxt şeirdən əl çəkməyəcəyəm, nəsrə keçməyəcəyəm". Düşünürəm ki, getdikcə janrlar arası ziddiyyətlər aradan qalxacaq. Şeir, hekayə, roman, poema, esse, filan... Şəxsən mən bu cür bölgüləri indi də şərti hesab eləyirəm. Amma ədəbiyyat aləmində bu cür bölgülər hələ də əhəmiyyətini itirməyib, ancaq itirəcək, şərti bölgülər aradan qalxacaq. Məsələn, ta Salamın şeiri, povesti, essesi olmayacaq, Salamın yazısı olacaq. "Yazı" anlayışı ümumi ədəbiyyat termini kimi bütün bu janr bölgülərini əvəz eləyəcək.

Nəsr yazmağa sadəcə hövsələm çatmaz. Mən bir az ayaqüstü adamam, oturmaqla aram yoxdu. Çox vaxt evdə yeməyi də ayaq üstə gəzişə-gəzişə yeyirəm. Həm də məsələn, "Hərb və sülh" qalınlığında romana görə Tolstoya qətiyyən qibtə eləmirəm, əksinə, yazığım gəlir.

Xeyli düşüncələrim var ki, sırf nəsr situasiyalarıdı, ancaq mən onları hətta hekayəyə çevirməyə də ərinirəm. Ona görə də həmin məqamları sadəcə, "romandan çıxarışlar" janrında aralarına üç nöqtə qoyaraq yazıb başımdan eləyirəm. Məsələn "Keçəl Həsən və Həsən keçəl" ironik düşüncələr silsiləm çap olunanda çoxları deyirdi ki, heyif o "romandan" ki, sən onu bu cür yazdın.

- Otağınıza daxil olanda yeni köşə yazısı üzərində işləyirdiniz. Və dediniz ki, köşə yazmaq sizi xeyli yorur. Bu baxımdan maraqlıdır, köşə yazısı sizin üçün nədir: şeirlə deyə bilmədiklərinizi söyləmək imkanı, yoxsa maddi ehtiyacları qarşılamaq istəyi?

- Mənim köşələrim publisistik yazılar deyil ki. Onlar da bədii yazılardır. O köşələrdə şair üslubu var, şeir texnikası var, şeir intonasiyası var. Hətta cümlə quruluşlarında şəkilçilərdən istifadə etməməyimi bəzi dostlar tapıntı hesab eləyirlər. Ancaq bu, elementar şeir texnikasıdı. Bilirsiz ki, şeirdə şəkilçilər az iştirak eləyir.

Əlbəttə ki, əsas olan maddi ehtiyacları qarşılamaq istəyidi. Mən yazi adamıyam, əlimdən başqa heç nə gəlmir. Şeirə qonorar vermirlər. Şeir kitabının satışından qazanc əldə eləmək mümkün deyil. Köşə yazılarına isə normal qonorar almaq olur.

Ancaq heç vaxt "xaltura" eləməmişəm. Yazının səviyyəsindən arxayın olmayınca, acından ölsəm də onu redaksiyaya göndərmərəm. Bu məsələdə çox qətiyyətliyəm. Özü də mən hər bir köşəyə əsər kimi baxıram. Tək öz yazımda yox, başqalarının köşələrində də bir əsər səviyyəsi axtarıram. O səviyyəni tapmayanda həmin köşə yazarını bir daha oxumuram. Əlbəttə, söhbət mümkün orta səviyyədən gedir.

- Köşələrinizdə fikrin sətiraltı çatdırılmasına, söz oyununa çox meyillisiniz. Necə düşünürsünüz, hər şeyin çılpaq, birbaşa deyilə bildiyi ilin-günün bu vaxtında bunlara ehtiyac varmı?

- Tutaq ki, iki maşın toqquşur. Bu hadisəni reportyor bir cür yazacaq, publisist başqa cür yazacaq, yazıçı tamam başqa cür. Sənin jurnalist olaraq çılpaq informasiya kimi təqdim elədiyin bu hadisəni aydındı ki, yazıçı bədii süzgəcdən keçirib verəcək. Bu hadisənin yazıçı təqdimatında üslub olacaq, hadisəüstü təfəkkür-düşüncə gəzişmələri olacaq. Əlbəttə ki, bu halda iki maşının toqquşması informasiya kimi sətrin altına düşəcək. Söz və məna oyunları isə köşəyə bir şirinlik qatır, oxunaqlılıq qatır. Ümumən istənilən yazıda oyun olmalıdı. İstənilən yazıda üslub olmalıdı. Yoxsa məsələn, Kortasarın, Nabokovun, Markesin üslub fərqlərinə nə ehtiyac vardı, elə çatdırmaq istədikləri hadisəni nağıl kimi danışardılar da. Ya da həmin hadisədən bir jurnalist kimi quru reportaj verərdilər də.

- Belə fikirlər də var ki, Salam Sarvan ümumi mətndə yox, misralarda güclü şairdir. Bu fikirlə razılaşırsınızmı?

- Yazdığım şeirlər haqqında bir-birinə zidd olan, bir-birini təkrar eləyən xeyli fikirlər deyilib. Bunların hamısına müəllifin münasibət bildirməsinə ehtiyac yoxdu. Ümumiyyətlə, o şeirləri heç vaxt müdafiə eləmək fikrim olmayıb. Amma bu sualınız çox maraqlı gəldi mənə.

Mən şeir yazmağa başlayanda Azərbaycan poeziyasında biabırçı bir ənənə vardı. Şair iki misrada ifadə oluna biləsi bir fikir tapırdı. O iki misranı şeirin axırına qoyub, üstünü 7-8 bəndlik söz yığınıyla doldururdu. Hətta oxucular da bu şairlərin fırıldağının çəmini tapmışdılar: əllərinə şeir düşən kimi son iki misranı oxuyurdular. Bu vəziyyətdə mən əslində şeirə elan olunmamış manifestlə gəlmişəm. Düşüncəm beləydi ki, şeir ilk misradan başlamalıdı.

Bu, o demək idi ki, şeirdə artıq misra olmamalıdı. Bu da o demək idi ki, şair şeir-şeir, bənd-bənd yox, misra-misra yazmalıdı. Yəni, lakonikliyə münasibətim bu cür radikal idi. Yəqin ondandır ki, mənim şeirlərimin yarısı sonacan bir mətləbdən bir poetik ovqatda danışmaq baxımından bütöv görünmür, birxəttli görünmür. Yəni yazdıqlarımın yarısıyçün eyni bir şeirdə bir haldan başqa hala, bir düşüncədən başqa düşüncəyə qəfil keçidlər xarakterikdi. Ancaq bunu o şeirlərin hamısına aid eləmək olmaz. Onların yarısı siz deyən mənada bütöv şeirlərdi.

- Necə düşünürsünüz, şeir yazan istedadlı, ümidverici gənclər var?

- Gənc deyəndə hansı yaşı nəzərdə tutaq?

- Aqşin və o yaşda şairləri nəzərdə tutmuram.

- Hə, Aqşin mənim sevdiyim şairlərdən biridi, ancaq o, artıq gənc deyil, 35 yaşı var. Belə başa düşdüm ki, siz 2000-ci ildən sonra ədəbiyyata gələn gəncləri nəzərdə tutursunuz. Bu gənclərin əksəriyyəti sanki eyni bir konveyerdən çıxıblar - bir-birinin təkrarıdırlar. Mən hətta onların bəzilərini həyatda tanıyıram - tamam fərqli dünyagörüşlü adamlardı. Bəs necə olur ki, fərqli hiss-düşüncəyə malik bu gənclər şeir yazanda bir-birinə oxşayırlar?

Məncə, bunun əsas səbəbi odur ki, gənclərimiz şeir şablonlarına çox aludə olurlar. Yadımdadı, sovet dövründə şablonlar şairlərimizi necə çulğamışdı. Hətta xanım şairlər də sevgi şeirlərində sevdiklərinə "gülüm", "ceyranım" deyə xitab eləyirdilər.

İndi interneti doldurmuş şeirlərdə hər şey tapmaq olar - müəllifin, cəmiyyətin, insanın əzablarını... Ancaq bu mətnlərdə şeirin öz əzabı yoxdu. Məncə, artıq oxucunun ixtiyarına verilmiş mətnin sir-sifətindən müəllifin yox, həmin mətnin yorğunluğu, o mətnin müəllif tərəfindən hansı əziyyətə düçar edilməsi, hansı əzablardan keçib ərsəyə gəlməyi sezilməlidi.

İndiki gənclərin şeirlərində romantika demək olar ki, yoxdu. Söhbət romantik pafosdan getmir, ancaq şeirdə gerçək həyatın romantikasına ciddi ehtiyac var.

Ancaq bu ümumi şeir axınında fərqli görünən gənc şairlər də var. Ad çəkmək istəmirəm, qorxuram kimsə yadıma düşməz, ədalətsizlik eləmiş olaram.

- Bu günlərdə mühüm sayıla biləcək bir hadisə baş verdi. Yazıçı Kamal Abdullanın "Nobel"ə namizədliyi qeydə alındı. Necə düşünürsünüz Kamal müəllimin bu mükafatı almaq şansı varmı?

- Biz ümumilikdə belə fikirləşirik də: "Doğrudanmı, bu mükafatı Azərbaycana verərlər?" Bu mənada Kamal Abdullanın özünün də, azərbaycanlıların da tərəddüdü başa düşüləndi. Bu tərəddüdü "Nobel"ə namizədlərin əksəriyyəti keçirib. Az-çox məlumatım var: ədəbiyyat üzrə "Nobel"çilərin təxminən 90 faizi üçün bu mükafatın alınması gözlənilməz olub. Onlar son ana qədər inanmayıblar bu mükafatı alacaqlarına. İndi həmin gözlənilməzlik Azərbaycançün də baş verə bilər. Yəni Kamal müəllimin şansı başqalarından az deyil.

Ağa CƏFƏRLİ

Ədalət.-2012.-12 aprel.-S.8.