"İnzibati icraat haqqında" Qanunun təkminləşdirilməsi zəruridir

Azərbaycan Respublikası tarixi dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra hüquqi, demokratik dövlət quruculuğunu inkişaf yolu seçmişdir.

Ölkəmiz müstəqillik əldə etdikdən sonra ümummilli lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə ictimai-siyasi həyatımızın bütün sahələrində köklü dəyişikliklər aparılmış, hüquq islahatları, o cümlədən məhkəmə-hüquq islahatları həyata keçirilmişdir.

Hazırda bu islahatlar Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə uğurla davam etdirilir.

Aparılan hüquq islahatlarının nəticəsində ölkəmizdə ümummilli lider Heydər Əliyevin imzaladığı Azərbaycan Respublikası Prezidentinin "Azərbaycan Respublikası ilə Avropa Şurası arasında əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi sahəsində tədbirlər haqqında" Sərəncamına müvafiq olaraq, polis haqqında, prokurorluq haqqında, vəkillik haqqında, notariat haqqında, bələdiyyələrin statusu haqqında qanunlar, həmçinin, cinayət və cinayət prosessual məcəllələri, mülki və mülki prosessual məcəllələri qəbul edilmişdir.

Bütün bu qanunlar keçmiş Sovetlər dönəminin qanunvericiliyindən köklü surətdə fərqlənməklə, bazar iqtisadiyyatının tələblərinə, Avropa standartlarına uyğun qəbul edilmiş normativ hüquqi aktlardır.

Ölkədə aparılan hüquqi islahatların tərkib hissəsi kimi, Almaniya Texniki Əməkdaşlıq Cəmiyyətinin (GTZ) [hazırda bu təşkilat Almaniya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Cəmiyyəti (GİZ) adlanır-İ.A.] yaxından köməkliyi ilə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi tərəfindən 21 oktyabr 2005-ci il tarixdə qəbul edilmiş "İnzibati icraat haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanunu məhz hüquqi dövlət quruculuğunun tələblərinə uyğun olaraq qəbul edilən qanunlardan biridir.

Həmin Qanunun qəbul edilməsini respublikamızda aparılan hüquqi islahatların gedişində mühüm mərhələ kimi qiymətləndirmək olar.

Almaniyanın Beynəlxalq Əməkdaşlıq Cəmiyyətinin (GİZ) xətti ilə Qanunun izahı ilə bağlı son bir neçə ildə respublikamızın əksər bölgələrində tədbirlər keçirilir və bu tədbirlərdə Ədliyyə Akademiyasının baş məsləhətçisi Yəhya Məmmədov da fəal iştirak edir, hazırda da bu tədbirlər davam edir.

Sovetlər dönəmində Azərbaycan Respublikasında "İnzibati icraat haqqında" Qanun qəbul edilməmişdi və belə bir qanunun qəbul edilməsini həmin dövlətdən gözləmək də yersiz olardı. Respublikamızda ilk dəfə İnzibati xətalar məcəlləsi, Sovetlər dönəmi dövründə İnzibati hüquqpozmalar haqqında Məcəllə adlanmaqla, keçmiş Azərbaycan SSR Ali Sovetinin 13 dekabr 1984-cü il tarixli qanunu ilə təsdiq edilmişdi. Qeyd edilən Məcəlləyə 11 iyul 2000-ci il tarixədək çoxsaylı əlavə və dəyişikliklər edilmişdi.

Keçmiş SSRİ-də, bir qayda olaraq, inzibati icraat dedikdə, ilk növbədə, inzibati xətalar barədə məcəllə yada düşürdü. Lakin əslində belə deyildir. Əgər inzibati xətalar haqqında məcəllə inzibati məsuliyyətin əsaslarını, inzibati xətalar qanunvericiliyinin vəzifələri və prinsiplərini, inzibati xəta və inzibati məsuliyyət, inzibati məsuliyyəti istisna edən hallar, inzibati tənbeh tədbirləri, inzibati tənbeh tətbiq etmə qaydaları, ayrı-ayrı inzibati xətaların növlərini nizama salırdısa, "İnzibati icraat haqqında" qanun isə Azərbaycan Respublikasının müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının,onların yerli (struktur) və digər orqanları, bələdiyyələr, bir sözlə, icrası məcbur olan akt qəbul etmək səlahiyyəti verilmiş orqanlar tərəfindən həyata keçirilən fəaliyyətin hüquqi əsaslarını, prinsiplərini və prosedur qaydalarını müəyyən edir.

"İnzibati icraat haqqında" Qanunun 1.1-ci maddəsində göstərildiyi kimi, bu Qanun inzibati aktların qəbul edilməsi, icra olunması və ya ləğv edilməsi ilə bağlı inzibati orqanlar tərəfindən həyata keçirilən fəaliyyətin hüquqi əsaslarını, prinsiplərini və prosedur qaydalarını müəyyən edir.

Qanunun qəbul edilməsi hüquqi dövlət quruculuğunun mahiyyətindən irəli gəlməklə, onun məqsədi inzibati orqanlar tərəfindən insan hüquq və azadlıqlarına əməl olunmasını təmin etməkdən və qanunun aliliyinə nail olmaqdan ibarətdir.

Dünya təcrübəsi göstərir ki, həyatın irəli sürdüyü tələblər, ictimai-siyasi münasibətlərin inkişafı yeni-yeni məsələlərin tənzimlənməsi üçün hər bir qanunvericilikdə vaxtaşırı dəyişikliklər edilməsi zəruridir və digər qanunlar kimi "İnzibati icraat haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanunu da istisnalıq təşkil etmir.

Qanunun 2.0.1-ci maddəsində göstərilir ki, inzibati orqan- Azərbaycan Respublikasının müvafiq icra hakimiyyəti orqanları,onların yerli (struktur) və digər orqanları, bələdiyyələr, habelə qanuna əsasən inzibati aktı qəbul etmək səlahiyyəti verilmiş hər hansı fiziki və ya hüquqi şəxsdir. Buradan belə başa düşmək olur ki, fiziki şəxsin də inzibati akt qəbul etmək səlahiyyəti vardır və fiziki şəxs də inzibati orqan hesab olunur. Lakin fiziki şəxsin qəbul etdiyi hər hansı akt heç bir halda başqaları üçün məcburi qüvvəyə malik ola bilməz. Deməli, bizim cəmiyyətdə fiziki şəxs inzibati orqan hesab edilə bilməz və onun inzibati akt qəbul etmək səlahiyyəti yoxdur.

Ona görə də Qanunun 2.0.1-ci maddəsində "fiziki" sözünün "vəzifəli" sözü ilə əvəz edilməsini zəruri hesab edirəm.

Qanunun 10-cu maddəsi "Hüquqi dövlətin ümumi prinsipləri" adlanmaqla, 11-19-cu maddələri "Qanunçuluq prinsipi", "Bərabərlik prinsipi", "Etimad hüququnun qorunması prinsipi", "Diskresion səlahiyyətlərin həyata keçirilməsi qaydası", "Formal tələblərdən sui-istifadənin qadağan olunması", "Hüququn tətbiqindən imtinanın qadağan olunması", "Mütənasiblik prinsipi", "Çoxun azı ehtiva etməsi prinsipi", "Mötəbərlik prezumpsiyası"na həsr edilmişdir. Bu maddələrin təhlili göstərir ki, qeyd edilən prinsiplər heç də hüquqi dövlətin deyil, "İnzibati icraat haqqında" qanunvericiliyin prinsiplərini müəyyən edir.

Hüquqi dövlətin zəruri əlamətləri, başqa sözlə, prinsipləri aşağıdakılardır:

- qanunun aliliyi prinsipi;

- hakimiyyətin bölünməsi prinsipi;

- məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyi, pozulmuş hüquqların məhkəmə-hüquqi müdafiəsi;

- hüquq və azadlıqların üstünlüyü, vətəndaş cəmiyyətinin formalaşması prinsipi.

Qeyd etməyi vacib bilirik ki, konkret hüquq sahəsinə dair qanunda hüquqi dövlətin prinsiplərini müəyyən etmək həmin qanunun predmetinə deyil, dövlətin ali qanunun tənzimetmə predmetinə aiddir. Başqa sözlə, hüquqi dövlətin prinsiplərini müəyyən etmək "İnzibati icraat haqqında" qanunvericiliyin tənzimetmə predmetinə aid deyildir. Hüquqi dövlətin prinsiplərini (bunlara hüquqi dövlətin əlamətləri də demək olar-İ.A.) müəyyən etmək dövlətin ali qanunu-Konstitusiyasının tənzimetmə predmetinə aiddir.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 147-ci maddəsinin I hissəsində göstərilir ki, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası Azərbaycan Respublikasında ən yüksək hüquqi qüvvəyə malikdir. Konstitusiyanın həmin maddəsinin III hissəsində isə göstərilir ki, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminin əsasıdır.

Həmçinin, "İnzibati icraat haqqında" Qanunun 10.2-ci maddəsində göstərilir ki, hüququn və hüquqi dövlətin hamılıqla qəbul olunmuş prinsipləri inzibati orqanlar tərəfindən inzibati icraatın həyata keçirilməsi zamanı birbaşa tətbiq olunur. Həmin qanunun 10.3-cü maddəsində isə qeyd edilir ki, bu qanunda nəzərdə tutulmuş prinsiplər digər prinsiplərin əhəmiyyətinin azaldılması kimi şərh oluna bilməz. Qanunun qeyd edilən bu tələbləri ilə razılaşmaq olar və bu həqiqətən də belədir.

Əgər "İnzibati icraat haqqında" Qanunun 11 və 12-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş qanunçuluq prinsipi, bərabərlik prinsipi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının preambulasında nəzərdə tutulmuş "xalqın iradəsinin ifadəsi kimi, qanunların aliliyini təmin edən hüquqi, dünyəvi dövlət qurmaq", "vətəndaş cəmiyyətinin bərqərar edilməsinə nail olmaq" prinsipləri ilə əhatə olunmaqla, həmin prinsiplərin mahiyyətindən birbaşa irəli gəlir.

"İnzibati icraat haqqında" Qanunun 13-19-cu maddələrində göstərilən prinsiplər isə Konstitusiyanın müəyyən etdiyi hüquqi dövlətin prinsiplərinə zidd deyildir. Başqa sözlə, "İnzibati icraat haqqında" Qanunun müəyyən etdiyi prinsiplər Konstitusiyanın müəyyən etdiyi prinsiplərə zidd olmamaqla, bu prinsiplərin mahiyyətinə uyğun gəlir.

Yuxarıda adı qeyd edilən qanunun 11.1-ci maddəsində göstərilir ki, inzibati orqanlar qanunun tələblərinə riayət etməyə borcludurlar. Həmçinin, qanunun 12.1-ci maddəsində göstərilir ki, hamı qanun və inzibati orqan qarşısında bərabərdir.

Bütün bu prinsiplərin təhlili göstərir ki, bu prinsiplər Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ilə müəyyən edilmiş hüquqi dövlətin əlamətləri ilə (prinsipləri ilə-İ.A.) əhatə olunmaqla, həmin prinsiplərə zidd deyildir. Ona görə də hesab edirik ki, "İnzibati icraat haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun 10-cu maddəsinin adındakı "Hüquqi dövlətin ümumi prinsipləri" sözlərinin "İnzibati icraatın prinsipləri" sözləri ilə əvəz edilməsini təklif edirəm.

Hesab edirəm ki, həmin təklifin qəbul edilərək sözügedən Qanunda müvafiq dəyişikliklərin edilməsi "İnzibati icraat haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun qəbulu zamanı yol verilmiş prinsipial səhvin aradan qaldırılmasına, Qanunun daha səmərəli tətbiq edilməsinə xidmət edəcəkdir.

İlham Abbasov,

Ədliyyə Nazirliyi Ədliyyə

Akademiyasının prorektoru-

hüquq üzrə fəlsəfə doktoru

Ədalət.-2012.-27 aprel.- S.7.