QEYRƏT CƏNGİ VƏ SEVGİ NOBARI

Ədəbi-bədii romandan - parça

(əvvəli ötən saylarımızda)

- Düz eləmisiniz. Şairəyə güllə atan, hökmdara top ata bilərdi. Ancaq erməni bax elə bu şəhərdə əfsanəvi padşahın heykəl qalareyası olduğunu görmüş olsaydıg İndimizdən, sovet işğalına məruz qalmış, yarımmüstəmləkə - hüquqsuz diyarınızın keçmişini xatırlayıb, həddini aşmazdı.

Mən çox istərdim ki, qadın türk padşahı qarşısında acizlik halına düşmüş dünya fatehini bu məqamda görəm.

- İnşallah!

Ağdam yolu cəbhə görkəmini qismən dayandırılmış olsa da acı-ağır hərb mənzərəsini dəyişməmişdi. Mərmilərlə şikəst edilmiş, top lülələri «çənəsinə» çökmüş tanklar, təkərləri skileti üzərində diklənmiş avtomobillər, qabırğaları qırıq-qırıq olmuş arabalar - acıdan da acı hərb əhvalı qoxuyurdu.

Hiss edirdim ki, gözüaçıq fransız mənzərəni müharibə müstəvisi hesab etdiyindən, daxilində çuğlayan qızların faciəli ölümü müqabilində bunlara səbrlə yanaşırdı.

Hər dəfə - paytaxtda da, yol boyu da mən çalışırdım ki, jurnalistin qəzəbini insan taleyi səmtinə yönəldim. Vaxt keçdikcəg Hərb yaraları sağalır, xarabalıqlar üzərində möhtəşəm şəhərlər salınır, ancaq itirilmiş insanın dərdi - dumana bürünmüş qayalar kimi bütün ağrı-acısı ilə insanın gözündən, qəlbindən qara libasında görüntü yaradır, dərdi dağa dönür.

Azərbaycanımızın sinəsində qərar tutmuş bu şəhər hər zaman məmləkətimizin döyünən ürəyi, nizamla vuran qəlbi olmuşdur. Bu əzmlə azğın düşməni silahla da, siyasətlə də, barış nəcibliyi ilə də yerində oturda bilmişdir. Hekayət dillərdən düşmür. Azğın qonşu torpaq qəsbkarlığı iştəhasına düşəndə abdal məzhəkəsi qəribə bir sübuta əl atmış, ermənini inandıra bilməmişdir. Axırda hər iki tərəfin ahıllarını toplayıb and içmişdir: o quran haqqı, o xaç haqqı ayağımın altındakı torpaq bizimdir!... ermənilər dağılışandan sonra açıqlama vermişdir: çarığın içinə yığdığım torpaq ermənilər burda məskun olandan çox-çox əvvəllər türkün ata-baba yurdundan götürdüklərimdi

Barış məqamında ağdamlı qadın yaylığını ayaq altına atıb - qan tökməkdən çəkinməyə çağırmışdı. Ötən yüzillikdən başlayaraq Ağdam - Şuşa musiqi xəzinəsindən əxz etdikləri Xan Şuşinskinin acazkar zəngulələri, Qədir Rüstəmovun «Sona bülbülləri», Qarabağ uşaqlarının şikəstəsi ilə diyarın himni kimi aləmə çatdırmışdır.

Minbir bərəkətli torpağı, zəhmətə qabil insanları sayəsində var-dövləti aşıb-daşan diyarın itləri bir qarın yal üçün ulaya-ulaya külə dönmüş həyətlərdə gecə-gündüz vurnuxur. Həmin torpağın insanları isə ölkənin hər yerində didərgin həyat sürür. Şair Səməd Vurğun gözəl deyib: soyuq məzara da ziynətdir insan! İnsansız torpaq da, onun sahibləri kimi yetim-yesirdir!

Axı, sovetlər çox şəhərlərin adını dəyişdilər, Ağdamı son mənzil seçmiş Natəvana görə burada belə bir cəhd olmadı. Bu xəyanət cəhdinin baisi erməni vəhşiləri oldu, onu müvəqqəti də olsa, «qaradam» simalı etdilər.

İnsan yoxsa - ziynətli dünya da yoxdur, deyənlər haqlı imiş!

İçimi yandıran ağrılarımı Vahid bəylə bölüşdüm.

- Qabaqlar Ağdamda olmusunuz?

- kinostudiyada işləyəndə, film yaradıcıları ilə gəlmişdim. Təzə filmin təzə istifədəyə verilmiş mədəniyyət sarayında baxışı keçirilirdi.

- Siz nə xoşbəxt adamsınız. Ağdamın bəxtəvər günlərini görmüsünüz?!

- Bir dəfə də yasa gəlmişdik. Şefin dostu ağır xəstəydi, vida görüşünə xəstə yazıçını özü dəvət eləmişdi. Vəsiyyətini eləmişdi: məni, qəbristanlığın Əsgəran sərhəddində dəfn edərsiniz. Erməni namərdlər Ağdama girsələr, qoy əzəlcə mənim qəbrim üstünə ayaq bassınlar. Çox çörəyimi yeyib, ev-eşik sahibi olmuşlar. Bu da bizə azdır.

Düzü, neçə ay sonra eşidəndə ki, Ağdam alınıb, inanmadım. Ağdam kişi şəhər idi.

- Vahid bəy, mümkünsə maşını həmən kino nümayiş etdirdiyiniz mədəniyyət sarayının qarşısında əyləndirin.

Razılaşdı.

Mən, nə üçün bu binanı seçdiyimi Adıloya danışdım: təhsil teatrımızın ilk tamaşasında mən cavan qız yaşlı bir ananın, qızının rolunu oynayırdım.

Son səhnədə onun monoloqunu ürək yanğım ilə söyləmişdim.

«Yer, göy, ay və ulduzlar göylərdə seyr edib gəzə-gəzə yenə əvvəl-axır günün başına dolanırlar: çünki bunlar hamısı qədim əzəldən gündən qopub ayrılmış parçalardır.

Mən etiqad edirəm ki, mənim də balalarım dünyada hər yanı gəzib dolansınlar, yenə əvvəl-axır anaları Zəhranın ətrafında gərək dolanalar, çünki ay və ulduz şəmsin parçaları olan kimi, bunlar da analarının ayı və ulduzlarıdır. Vay o kəsin halına ki, təbiətin həmin qanununu pozmaq istəyə: onun insafı və vicdanı ona madamülhəyat əziyyət edəcək, nə qədər canında nəfəs var, peşman olacaq».

Mən monoloqu sürəkli alqışlar, döşəmə tappıltısı, alqış sədaları altında necə bitirdiyimə indi də təəccüblənirəm.

Vahid bəy dedi:

- Rövsanə xanım, xöşbəxt adamsınız. Siz dahi Mirzə Cəlilin hikmətli kəlamını xalqın qəlbinə, ürəyinə nəql edə bilmisiniz. İndi urcahımıza çıxmış yaman zəmanə - qonşu xəyanəti də Ana ətrafında toplaşa bilməməyimizin illətidir!

Adılo, rica ilə yox, bir qədər hökmlə dedi:

- Vahid bəy, maşını həmin mədəniyyət ocağının qarşısında saxlayın. Mən Rövşanə xanımın monoloqunu orada lentə almalıyam! Uduzduğunuz davanın illəti bu olubg

Çəkiliş başa çatandan sonra Adılonu binanın yaxınlığına dəvət elədim. Alovun kömür kimi qap-qara izlərinin arasından mədəniyyət sarayının alnında həkk olunmuş yazını axtarıb tapdım.

- Diqqətlə baxasınız orada nə yazıldığını görə biləcəksiniz.

Adılo əvvəlcə gözlərini günlük kimi əlləri ilə bəlgələyib, zəndlə baxdı, araşdıra bilmədi. Sonra kameranın gözü ilə baxmaq istədi.

- Zəhmət çəkməyin, oxuya bilsəniz də mətləb sizə aydın olmayacaq. Qulaq asın mən deyim.

Orada yazılmışdı ki, bu mədəniyyət sarayını Məşədi Abbas tikdirib.

- Avropada da, memarlar tikdikləri binada adlarını yazdırıblar lap Afrikada dag

- Bu binanı hasilə gətirən memar deyil, daha doğrusu - xüsusi təhsil görmüş sənətkar olmayıb. Tikintidə uzun illər çalışmış, təcrübəli inşaatçı olub. Və qoca vaxtında özündən bir yadigar qoyub kig adı qalsın.

- Çox əcəb! Kim istəməz ki, zəhməti müqabilində adı gələcək nəsillərə çatdırılmasın.

- O zaman, sovet dövründə möhtəşəm binalar, varlı kolxozlar və gəlirli müəssisələr ancaq bolşevik başçılarının adına qoyulardı.

- Şəhər merinin, görünür buna haqqı varımış.

- Az qala onu cinayətkar ittihamı ilə cəzalandıracaqdılar.

- Nəyə görə?

- Sən, qoca, xüsusi mülkiyyəti dəb salmaq istəyirsən? Bu, yolverilməzdir!

- Sonra noldu?

- Bir təhər sildirdilər hərfləri ki, Məşədi Abbasın adı oxunmasın.

- Bununla, Marksın şüarına əməl etdilər, xüsusi mülkiyyəti varlıqdan silə bildilər?!

Mən gözümlə gördüyüm, göz yaşı ilə müşayiət etdiyim hadisə ilə cavablandırdım. Ermənilərin yaratdığı «Xocalı» həyəcanı - kiçikli-böyüklü Qarabağ kəndlilərini köçməyə vadar etmişdi.

Mən o zaman tələbə idim, paytaxt ab-havasından hiss eləmişdim ki, anamgili bu tufandan qurtarmaq lazımdır. Getdim və pal-paltarları çemodana yığıb, avtobusla şəhərə köçürməli olduq.

Yolda gördüklərimin hamısı bir yana, cəhənnəm təsvirlərini xatırladırdı. Birisi ürəyimi dağladı. Yaşlı bir qadın təzə doğulmuş, ayağı yer tutmayan buzovunu çiyninə almışdı, əlində də bir bağlama, qıçlarını güclə arxasınca çəkirdi.

- Dəhşət!

- Yox, bu təkcə dəhşət deyildi.

- Bəs nəyidi?

- Bəxtəvərlik idi. O qədər bərəkətli torpaq yox, ancaq buzov onun özününkü idig

Qarabağlılar, bu torpağın əzəli yiyəsi olsalar da, torpaq onların deyildi. Hakim dövlət istədiyi kimi, istədiyi vaxt onu alıb başqasına verirdi. Necə ki, bizim torpağımızda erməni vilayəti yaratdılar. Sonra da yerli azəraycanlıları köçürtdülər.

- Ağıllı sözdür, mənə belə gəlir ki, erməniyə qarşı elliklə vuruşa atıla bilməməyinizin bir səbəbi də bu olub: doğma torpağa yad münasibət!...

Adılo kameranı yana sürüşdürüb, mənim lap yaxınlığıma gəldi.

- Fransa oğlu belə ağıllı qıza vurulmasa qınaq sahibi olar. Siz, gözəl olduğunuz qədər də dərrakəlisiniz.

- Kompliment üçün təşəkkür. Amma Natəvanın vətənində belə atmacalara cavab «Ağlaram» şeiri ruhunda olar. Şairə xan babasının topu ilə yox, dağlı xəncəri ilə deyil, iti sözləri ilə cavab verib. Mənim xeyirxah qonağa söz yarası vurmaq haqqım yoxdur!g

Adılonun, işıqlı sifətində düyümlənən qaş çatılaşması da təsirsiz ötüşmədig

Fikir məni apardı. Axı, sovet dövründə uşaqlı-böyüklü özümüzü bəxtəvər hesab edirdik: məktəblər üzümüzə açıqdı - ibtidai, yeddillik, orta, ixtisas texnikomları, peşə təhsil ocaqları, ali tədris müəssisələri, elm müəssisələrig hamı işləyirdi, hansı zümrəyə mənsub olmasından asılı olmayaraq vəzifələr bacarıq - qabiliyyət ilə tutulurdug Dolanışıq da, demək olar ki, var idi, ac yox idi. Bunları nəzərimə gətirdikdən sonra müxalif fikir - bax elə mədəniyyət sarayının sahibliyi ağlımda dolaşdı: Bunlar - saydıqlarım idi. Ancaq bu zəngin ölkə bizim, Azərbaycanın deyildi. Sovetlərin bir bölgəsi idi. Özüm-özümə təskinlik verməli oldum.

Hardansa ağlıma gəldi ki, soruşum görüm, jurnalistin Müsyö Cordanın Azərbaycana səfərindən xəbəri var ya yox?!

- Müsyö, Qarabağ dağları qəribə bir səfəri yadıma saldı. Bizim dahi yazıçımız Mirzə Fətəli inişilki yüzillikdə ilk fransızı bizim mahala gətirmişdi.

- Kimidi o?

- Müsyö Cordan. Dramaturqun məşhur səhnə əsərlərindəndir. Hətta onun motivləri əsasında gözəl film də çəkilib.

- Maraqlıdır. Fransız nə məqsədə səfər edibmiş bu uzaq ölkəyə?

- Müsyö Cordan, Fransanın nəbatat alimi neçə-neçə məmləkəti geridə qoyub, dünya şöhrətli Alp çəmənlikləri ilə qane olmayıbg Qarabağa gəlib. Məqsədini də belə açıqlayıb: «Əgər mən Qarabağa gəlməsəydim, kim biləcəkdi ki, Qarabağın yaylaqlarında bu otlar mövcuddur? Bu nəbatat Qarabağın dağlarında kəsrətlə mövcuddur və bu nəbatatın mahiyyətini təhqiq və təcrübə ilə müşəxxəs edib, o xüsusla təsnifi cədid aləmdə məşhur edəcəyəm.»

- Əsər fransız dilinə çevrilib?

- Mən Azərbaycanca oxumuşam: əsərin adı belədir: «Hekayəti Müsyö Cordan həkimi-nabatat və dərviş Məstəli şah caduquni-məşhur.» Yazıçı bu komediyası ilə bir tərəfdən doğma diyarının zənginliyini, ikinci tərəfdən də şərqdə geniş yayılmış cadugərliyi ifşa etmək məqsədi daşımışdır.

- Çox maraqlıdır. Çalışaram ki, Fransa jurnalisti kimi mən də gəlişimlə Azərbaycana nə isə mənəvi bir töhfə bəxş edim.

- Bəlkə sizin səfəriniz də Tanrı işidir. Ölkəmizin düçar olduğu Qarabağ fəlakəti də mövhumat təsiri bağışlayır. Hiyləgər dərviş Parisi dağıtmaq möcüzəsi ilə avam insanlardan qənimət əxz etmək istəyirdisə, erməni qəsbkarlar Qarabağı qanına boyamaqla «Böyük dövlət» əldə edəcəkləri gümanındadırlar. Zəmanələr də dəyişib, düşmənlər də! Artıq tamahlar dag

Adılo əsəri oxuyacağını qətiyyətlə bildirdi və onu da dedi ki, gümanlıyam ki, biz qızların talei ilə bağlı hadisənin gerçəkliyini dünyaya çatdırsaq, erməni xülyası puça çıxa bilər. Xəyanətkar informasiyalar ifşa olunar. Bu cüzi də olsa babamın vətəninə xidmətimin bir səhifəsi ola bilər.

- Ya qismət!

- Babam, realist şəxsdir. Ermənilərin vəhşi oyunbazlığından xəbər tutanda demişdi: Adılo - xəbərçilik belədir ki, kim qabağa düşdü, o udur. Sən gecikmə, səfərə get. Bizlərdə belə bir misal var. Dəmiri isti-isti döyərlər.

Və mən buna əməl etdim. İndi bu gümandayam ki, sizin dövlət atəşkəsi uzatmaqla, dəmiri soyudub, Avropada otuzillik, yüzillik müharibələrin təcrübəsi də buna dəlalət edir.

Xalqın haqqının da dəmeniş, dəmyoxuş ömür çağı olur. El sözü var: gecikən kisəsindən yeyər...

(Ardı var)

Cəmil Əlibəyov

Ədalət.-2012.-5 dekabr.-S.6.