Azərbaycanda bədii tərcümənin vəziyyəti

Milli mədəniyyətlər təkcə öz milli ədəbiyyatı ilə deyil, həm də dünya ədəbiyyatından qidalanaraq zənginləşir. Xalqların mənəvi sərvətlərinin üzvi vəhdətini yaratmaqda bədii tərcümə sənəti olduqca böyük rol oynayır. Təsadüfi deyil ki, tərcüməçiləri xalqlar arasında körpüsalanlar adlandırırıq.

Çərkəz Qurbanlı, Vilayət Hacıyev, Sabir Mustafa, Əlihəsən Şirvanlı, Yusif Savalan, Həmid Arzulu, Natiq Səfərov və digər peşəkar tərcüməçilərimizin tərcümə etdiyi əsərlər xalqlar arasında salınan mədəni körpü hesab oluna bilər. Məhz belə tərcümələr milli ədəbiyatı zənginləşdirə bilər.

Haynrix Haynenin maraqlı bir fikri var: "Orijinalın hərfini, hətta dəqiq fikrini qrammatikanı öyrənib söz ehtiyatına malik olan hər kəs tərcümə edə bilər. Lakin əsərin ruhunu tərcümə etmək hər adamın işi deyil". Bədii tərcümə sahəsində günümüzdə bir çox problemlər və çatışmayan cəhətlər var. Bədii tərcümənin keyfiyyəti və hazırki durumu ilə bağlı, qələm adamlarının və bu sahə ilə məşğul olan insanların fikirlərini öyrəndik. Nəticə isə, ürəkaçan deyil...

Şair-tərcüməçi Rəfael Tağızadə Azərbaycanda bədii tərcümənin səviyyəsini qaneedici saymır: "Azərbaycanda bədii tərcümənin səviyyəsi qaneedici deyil. Tərcümələrin çoxu həvəskarcasına aparılır. Xüsusi tərcümə qrumunun olmaması (və ya fəaliyyətsizliyi) istənilən adamın tərcümə ilə məşğul olmasına gətirib çıxarır. Ona görə də nəticə ürəkaçan olmur. Tərcüməyə demək olar ki, pulun verilməməsi (verilənin də çox cüzi olması) onun keyfiyyətinə təsir edən amillərdən biridir. Amma, ya tərcümə keyfiyyətli edilməlidir, ya da edilməməlidir. Təcrübəli tərcüməçilərə müraciət demək olar ki, yox səviyyəsindədir. Bu ya bir Mərkəzdən idarə olunmalıdır, ya da nəzarətdə saxlanılmalıdır. Bu da tərcümə sahəsinin kiminsə xüsusi nəzarətinə keçməsi kimi başa düşülməməlidir. Çağdaş dünya ədəbiyyatının Azərbaycan dilinə tərcümə olunmasına çox böyük zərurət var. Hər bir sahədə olduğu kimi bu sahədə də mütəxəssislərə böyük ehtiyacın olduğu da hiss olunur. Təhsil Nazirliyi və Univerisitetlər bu sahə üzrə kadrların hazırlığına diqqəti artırmalıdır."

Yapon dili üzrə mütəxəsis, yapon, ingilis və rus dilləri üzrə tərcüməçi Günel Əhmədova Azərbaycanda bədii tərcümə sahəsinə marağın az olmamasından, qeyri-peşəkarlıqdan narahatdır: "Azərbaycanda tərcümə sənətinə ögey münasibət var. Bəzən xarici dildə danışanlar kənardan baxanlarda qıcıq yaradır. Biz bir az da tənbəl millətik. Yazmaq istəmirik, şifahi nitqi sevirik. Bədii tərcümə isə, yazılı peşə növüdür. Neçə gündür saytlarda sovet dövründəki tərcümələrlə bağlı müzakirələr gedir. Deyirlər ki, o dövrdəki tərcümələrin çoxu başdansovdu olub. Yaxşı qonorar alan tərcüməçilər tez-tələsik tərcümə edirmiş. Pul qazanmaq istəyirik, amma keyfiyyəti düşünmürük. Bunu hazırki məsələyə bir qədər aid etmək olar. Çünki elə indi də bir neçə nəşriyyat var ki, onları qazanmaq maraqlandırır, yazının tərcümənin keyfiyyəti deyil. Sadəcə, fərq bundadır ki, indi də tərcüməyə qiymət verilmir. Laqeyidlik olsa da, bu məktəbin içində yaxşı tərcüməçilər də yetişir. Yəni proses gedir özü-özlüyündə. Digər bir tərəfdən, nəşriyyatlar deyir ki, bizim tərcüməçiyə yaxşı qonorar verməyə pulumuz yoxdur, kitablar satılmır. Digər tərəfdən yaxşı qonorar olmayan yerdə keyfiyyətdən danışmaq da mümkün deyil. Burda məsələ qalır ancaq tərcüməçinin vicdanına və istedadına. Mənə elə gəlir, bu xəmir hələ çox su aparacaq. Deyirlər ki, guya bizim tərcümə mərkəzimiz var. Hanı o mərkəz? Bəs niyə eşitmirik ki, tərcüməçiləri çağırıb demirlər "bax, sizə filan qədər maaş, hansısa kitabı tərcümə edib gətirin"?"

Fəlsəfə Doktoru, şair Əhməd Şahidov azərbaycan ədəbiyyatının tərcümə edilib, dünyada tanıdılması prosesindən narazıdır: "Azərbaycanda bədii tərcümə sahəsi ilk baxışdan zəngin və maraqlı sahədir. Çünki, uzun illər Azərbaycanda bu sahədə çalışan dəyərli tərcüməçilərimiz olub və indi də bu sahədə ciddi işlər görülür,ciddi və maraqlı əsərlər tərcümə edilir. Lakin bədii tərcümə iki sahədə olur: xarici ədəbiyyatın Azərbaycan dilinə tərcümə edilməsi və Azərbaycan ədəbiyyatının xarici dillərə tərcümə edilməsi. Hər iki sahəyə ayrı-ayrılıqda qiymət vermək lazımdır. Əvvəla onu qeyd edim ki, xarici ədəbiyyatın Azərbaycan dilində olan böyük bir qismi əsasən Sovet illərində tərcümə edilən ədəbiyyatlardır ki, burada da Sovet senzurasını açıq-aydın sezmək mümkündür. Milli kimlik, özünüdərk ruhunda qələmə alınmış xarici ədəbiyyatlara Azərbaycan dilində çox az-az rast gəlinir. Lakin son illər bu sahədə də müəyyən irəliləyişlər var. Artıq bizdə də kitab bazarı deyilən bir sahə inkişaf edir ki, bu proses də çox asta gedir. Artıq nəşriyyatlar oxucuların tələbatlarını nəzərə alaraq, xarici ədəbiyyatı özləri tərcümə edib çap edir, elə özləri də satırlar. Bundan başqa, ölkə başçısı İlham Əliyevin dünya ədəbiyyatının klassik nümunələrinin Azərbaycan dilinə tərcümə edilməsi ilə bağlı bir-neçə il bundan əvvəl imzaladığı sərəncam da bu sahədə böyük təkana səbəb olub. Elə məzunu olduğum Bakı Slavyan Universiteti də bu sahədə böyük işlər görür. Bizim universitetin müəllim və professorları dünya ədəbiyyatının ən maraqlı və oxunaqlı nümunələrini Azərbaycan dilinə tərcümə edirlər. Güman edirəm ki, bu sahə bir-neçə ildən sonra daha da ürəkaçan olacaq. Amma çox istərdim ki, bu işlər sistemli şəkildə aparılsın. Təkcə klassik deyil, müasir ədəbiyyat nümunələri də, xüsusən də poeziya nümunələri, şeirlər də Azərbaycan dilinə tərcümə edilsin. İkinci sahə isə Azərbaycan ədəbiyyatının xarici dillərə tərcüməsi ilə bağlıdır. Bu sahədə ciddi böhran yaşanır desəm, yanılmaram. Bu gün Azərbaycan klassiklərini dünya dillərinə tərcümə etmək tək-tük rast gəlinən bir haldır. Dövlət bu sahədə ciddi islahatlar aparsa, yaxşı olar. Amma maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki, ayrı-ayrı yazarlar, xüsusən də imkanlı, vəzifəli yazıçılar öz əsərlərini bir-neçə dünya dillərinə tərcümə etməyə nail olurlar. Burada rektorlar da var, böyük vəzifə sahibi olan məmur yazıçılar da var. Həmin insanların bir əsəri nəinki 5-6 xarici dillərə tərcümə edilir, hətta tərcümə olunan dilin yayıldığı ölkədə geniş təbliğ olunur, təqdimat mərasimləri keçirilir. Bəs, o zaman Mikayıl Müşfiqi, Əhməd Cavadı, Üzeyir Hacıbəyovu, Molla Pənah Vaqifi və digər milli ruhda yazan klassiklərimizin əsərlərini kim tərcümə edib dünyada tanıdacaq?! Məhz bu sahəyə dövlət tərəfindən ciddi diqqət və dəstək göstərilməlidir. Məhz bu insanlarla Azərbaycan ədəbiyyatı, ölkəmiz dünyada tanınmalıdır. Mən tez-tez xarici səfərlərdə oluram. Hər dəfə xaricə getdiyimdə rus dilində, ingilis dilində Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrini özümlə aparmaq problemi ilə üzləşirəm. Kimin əsərini aparım ki, o kitabı xaricilərə Azərbaycanın adından təqdim edə bilim?! Tək-tük əsərlər olsa da, onlar da kitab dükanlarında od bahasınadır. Əksinə, düşünürəm ki, bu cür əsərlər dövlət tərəfindən tərcümə edilməli və çox ucuz qiymətə, hətta mən deyərdim ki, pulsuz paylanılmalıdır. Bu yaxınlarda ölkəmiz Eurovision mahnı yarışmasına ev sahibliyi etdi. Bu, bizim üçün böyük şans idi ki, mədəniyyətimizi, tariximizi və ədəbiyyatımızı avropalı qonaqlara təqdim edə bilək. Məncə, bu fürsətdən layiqincə yararlana bilmədik. Yalnız Bakımızın gözoxşayan küçələrini, bina və körpülərini göstərməklə öyündük. Ədəbiyyatımız yaddan çıxdı!"

Şair-tərcüməçi Rəbiqə Nazimqızı həmkarlarına nisbətən nikbindir: "Son illər tərcümə sahəsində xeyli iş görülüb, həm klassik ədəbiyyatdan, həm də çağdaş dünyanın ən çox oxuduğu yazarların yaradıcılığından tərcümələr olunub. Təqdirəlayiq haldır ki, artıq tərcüməçilər ikinci dilin vasitəsilə deyil, birbaşa orijinaldan tərcümə edirlər. Bu istiqamətdə xüsusən "Qanun" nəşriyyatının və "Əli və Nino" kitab mağzaları şəbəkəsinin fəaliyyəti nümunə ola bilər - "Qanun"da müntəzəm bədii tərcümə əsərləri nəşr olunur, "Əli və Nino" kitab şəbəkəsinin köməyilə onu Bakının müxtəlif yerlərindən almaq olur. Amma... Təəssüf ki, "amma"sız keçinə bilmirik. Məsələ burasındadır ki, yeni tərcümələrdə ciddi redaktə və korrektə problemləri var. Tərcümə mətnlərində Azərbaycan dilinin sintaktik konstruksiyası gözlənilmir, müəlliflər özfəaliyyətə yol verirlər, xüsusən qonşu - qardaş türk dilindən alınan və dilimizdə vətəndaşlıq hüququ qazana bilməyən sözlərdən gen-bol istifadə olunur, halbuki bu sözlərin, bir qayda olaraq, dilimizdə ümumişlək qarşılığı var. Yeri gəlmişkən, bəzən guya Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin tərcümə üçün o qədər də əlverişli olmadığını söyləyirlər, amma istər bədii, istərsə də qeyri-bədii mətnlərin tərcüməsi ilə müntəzəm məşğul olan bir adam kimi deyə bilərəm ki, tamamilə yanlış iddiadır - tərcüməyə gəlməyən mətn yoxdur, öz dilinə yaxşı bələd olmayan tərcüməçilər var. Yeri gəılmişkən, bu yaxınlarda Seyfəddin Hüseynlinin tərcümə ilə bağlı yazısında söylədiyim iradlardan bir çoxunda - konkret nümunələrlə - danışılıb. Fikrimcə, Seyfəddin bəyin yazısı xeyli diqqət çəkə bilib və ümid edirəm ki, onun və ümumiyyətlə, bizim çaldığımız həyəcan təbili probelmin aradan qaldırılmasına yardım edəcək. Əlbəttə, yeni tərcümələrdəki kobud redaktə və korrektə qüsurlarının obyektiv və subyektiv səbəbləri var. Nəşriyyatlar tərcümə üçün üçün müəlliflərə az zaman tanıyır və tərcüməçi qısa müddət ərzində daha çox qazanmaq istəyir - bir neçə əsəri ard-arda, bəzən də paralel şəkildə tərcümə edir. Üstəlik, nəşriyyatlarda peşəkar redaktor və korrektorlar üçün ayrılan maaş az olduğundan, bu sahədə ciddi kadr çatışmazlığı var.

Mən bu günlərdə mağazadan xeyli bədii tərcümə əsəri aldım, amma üstünlüyu yeni tərcümə olunan əsərlər deyil, Sovet dövründə tərcümə olunub, təkrar nəşr olunan kitablara verdim, düzdür, onlarda fikir təhrif oluna bilər, amma ən azından, dil qaydaları gözlənilir ki, bu da mənim üçün olduqca vacibdir."

Professional Oxucu Liqasının rəhbəri İbrahim Sel tərcüməçilərin gördüyü işi yüksək qiymətləndirsə də, problemlərin çoxluğunu da danmır: "Mənim bütün tərcüməçilərə böyük hörmətim var, çünki onların necə böyük, müqəddəs bir iş gördüklərinin fərqindəyəm. Bəziləri ilə hətta fikir ayrılıqlarımız, mübahisələrimiz də olur, yazar olsa iqnora atıram, amma tərcüməçidirsə həmişə əlaqə trayektoryasını saxlamağa çalışıram. Fikirlərini böyük maraqla dinləyirəm və hörmətlə yanaşıram, axı bu cür insanlardan özüm də çox şeylər öyrənirəm. Ürəklərinin yağlarının əridərək görün millət üçün necə böyük işlər görürlər! Eşq olsun hamısına! Namiq Şaman, Araz Gündüz, Sima Ənnağı, Könül Səid kimi saytımızla əməkdaşlıq edən gözəl tərcüməçilər var. O məsələnin başqa tərəfi ki kim cəfəngiyyatla məşğuldur, kim məsələnin xeyirli tərəfləri ilə. Məsələn, dəfələrlə Araz müəllimə iradlarımı bildirmişəm ki, Platonun fəlsəfi fikirləri haqqında hansısa 3-cü dərəcəli araşdırma heç kimçün maraqlı deyil. Deyirəm, özünüz Rusiyada yaşayırsınız, orda dünya səviyyəsində Tatyana Qraçeva, Duqin, professor Stoleşnikov, Jdanov kimi yeni dühalar var ki, bizim bədbəxtlər heç birini tanımırlar- onlar çevirin verin. Bizimkilərin tanıdığı Umberto Eko, Markes və Orxan Pamuk kimi nağılbazlardır (indi də Elif Şəfəqi düha qayırıblar!). Ortada ciddi heç nə yoxdur. Bir çox tərcüməçilərimizlə polemikalarımız, hətta mübahisələrimiz olub ki, iudey mənşəli 3-cü sort yazarları tərcümə etməyin, nədi-nədi Nobel alıb! AYO tərcümə məktəbinə dəyərli naxışlar vurub, di gəl ki, onların layihəsində buraxılan Skirbeklə Gilyenin "Fəlsəfə tarixi" cəfəngiyyatla dolu idi. Norveçdə təhsil ölüdür, o ki qala filosofluq məktəbi ola! Bəzi pozisiyaları saf-çürük edib tərcümə strategiyamızı hazırlamalıyıq.

Bilirsən, mən çox istərdim ki ortada olanlarımızı qoruyaq. Sovetdən bizə qalan potensialın püxtələşdirdiyi gözəl tərcümə bazamız var, çalışmaq lazımdır ki, itib getməsin. Çünki gələcəkdə nə vaxtsa Avrasiya Birliyi yarananda həmin tərcüməçilər hava və su kimi lazım olacaq. Çünki hökmən lazım olacaq ki rus dilindən orta və ali məktəb dərslikləri dilimizə çevrilsin. Bilirsən ki, müasir təhsil dərsliklərimizlə heç yerə gedib çıxa bilmərik, yeni quruluş yeni sistemlər tələb edəcək. Təsəvvür elə ki, artıq pedaqogikanı ali məktəblərdə əyalət çobanının yazdığı dərslikdən keçirlər, yerlibazlıq o qədər dəhşətli forma alıb ki, universitet müəllimi hanısa digər elmi avtoritetin kitabı barədə heç eşitmək belə istəmir. Problemlər çoxdur, danışmaqla qurtaran deyil. Əsas odur ki, baza var, demək heç də hər şey itirilməyib."

Yazıçı Rövşən Yerfi də bədii tərcümə sahəsindəki hərc-mərclikdən narahatdır: "Bəzən mənim özümü də köhnəlikdə günahlandırırlar.Amma bu bir həqiqətdir ki, ötən əsrdə edilən tərcümələr daha sanballı,daha keyfiyyətli idi.İndi edilən tərcümələr arasında yaxşıları çoxdur, amma,pisləri də az deyil.Doğrudur, mən bu sahədə mütəxəsis deyiləm,ona görə də iradlardansa bu işin bir və ya bir-neçə birləşmiş məkəzdən nəzarət və idarə olunmasını arzulayardım.Belə olarsa tərcümənin keyfiyyəti fərqli dərəcədə yüksələr.Kommersiya marağına görə bu sahədə kor-təbiilik, hərc mərclik yalnız ziyan gətirəcək."

Cəlil CAVANŞİR

Ədalət.-2012.-14 iyun.-S.5.