1972: HEYDƏR ƏLİYEV QƏDİM QARABAĞ ABİDƏSİNİ ERMƏNİ SAXTAKARLIĞINDAN NECƏ XİLAS ETDİ?!

HEYDƏR ƏLİYEV: "MƏSƏLƏ BÜROYA ÇIXARILSIN!"

II məqalə

Arxeoloqların həyəcan təbili: "Ermənilər Dağlıq Qarabağdakı alban məbədini öz kilsələrinə çeviriblər"

Azərbaycana siyası rəhbərlik edən Heydər Əliyev Azərbaycan tarixini, arxeologiyasını, mədəniyyətini, ədəbiyyatını daha geniş və fəal bir şəkildə tədqiq, təbliğ etmək barədə qəti siyasi mövqe nümayiş edəndən sonra, ermənilərin Azərbaycan ərasilərində "erməni tarixi" axtarmaq, respublikamızda sərbəst arxeoloji qazıntılar aparmaq imkanları minimuma endi. Bununla yanaşı, Azərbaycanda 1960-cı illərdən geniş vüsət almağa başlayan arxeoloji tədqiqatların, xüsusilə Qarabağ ərazisinin arxeoloji öyrənilməsinin keyfiyyət və kəmiyyəti sürətlə artdı.

Qarabağda aparılan məqsədli elmi-arxeoloji tədqiqatlarda bir çox alimlərimizlə yanaşı, professor R. Göyüşov da fəal iştirak edirdi. Ötən məqaləmizdə bu barədə ətraflı yazdığımızdan, görkəmli alimin yaradıcılığına bir daha qayıtmağa lüzum bilmirik. Eyni zamanda, bir məsələni yenə də xatırladırıq ki, Azərbaycan ərazilərində erməni abidələrinə münasibətlə bağlı Ermənistandan Heydər Əliyevə ünvanlanan rəsmi məktubda duyulan narahatlıq, məhz Azərbaycan arxeoloqlarının Qarabağda, o cümlədən, Dağlıq Qarabağda əldə etdikləri nailiyyətlərdən irəli gəlirdi. Qarabağın arxeologiyasının tədqiq olunması erməni alimlərinin bu ərazidəki Albaniya və Azərbaycan abidələrinə qarşı total saxtalaşdırma məqsədlərinə real elmi zərbələr vururdu, bundan keçirdikləri narahatlığı qeyri-ixtiyari büruzə verirdilər.

Qarabağın arxeoloji tədqiqatı zamanı Elmlər Akademiyasının ekspedisiyasına rəhbərlik edən professor R. Göyüşov ermənilər yaşayan Mardakert rayonunda gördüklərindən heyrətə gəlir. Tarixi abidələrə, Azərbaycan mədəniyyətinə hər zaman alim, vətəndaş humanistliyilə yanaşan R. Göyüçov alban məbədinə qarşı ermənilərin dağıdıcılıq və saxtalaşdırma əməlləri barədə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Tarix institutunun direktorunu məlumatlandırır. Bu qədim tarixi məbəddə rastlaşdığı erməni özbaşınalığı və dağıdıcılığı onun alim təəssübkeşliyi sayəsində aşkar edilir.

"...Məbədin içərisində Eçmiədzinin baş katalikosu Vazgenin və Andronikin şəkilləri bir neçə yerdən asılmışdır"

İstinad etdiyimiz mənbəyə - Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxinə (Fond 1, siyahı 59, s.v. 120) əsasən R. Göyüşovun Azərbaycan SSR EA Tarix İnstitutunun direktoruna məktubunu təqdim edirik:

"Azərbaycan SSR EA Tarix İnstitutunun direktoru C. B. QULİYEV YOLDAŞA Govurqala /Ağdam/ arxeoloji dəstəsinin rəisi Rəşid Göyüşov tərəfindən

MƏLUMAT

Bu il ekspedisiyamızın üsvləri alban katalikosluğunun mərkəzlərindən biri və xarabalığı, hazırda Mardakert rayonunun Vəng kəndi ərazisində olan Qanzasar məbədinə getmişdi. Bu məbəd Mehranilər sülaləsinin nümayəndəsi Həsən Calal tərəfindən XIII əsrdə inşa edilmişdir.

Abidəyə baxış zamanı gördük ki, məbədin içərisində, mehrab hissədə Eçmiədzinin baş katalikosu Vazgenin və Andronikin şəkilləri bir neçə yerdən asılmışdır. Məbədin mehrabı paltar-palazla bəzədilmiş və oraya şam yandırmaq üçün hər cür ləvazimat qoyulmuşdur. Abidənin həyətində xüsusi qurbangah düzəldilmiş və nəzir toplanılır; ziyarətə gələnlər üçün taxtadan düzəldilmiş xüsusi mağar yerli əhalidən toplanan qab-qaşıq və s. əşya ilə təchiz edilmişdir. Bütün bunların nəticəsidir ki, məbədin daxili divarlarında vaxtı ilə işlənmiş gözəl freskalar aradan çıxır, cənub tərəfdəki ən qədim kilsə isə dağıdılır. Abidəyə toplanan nəzir-niyaz isə DQMV mədəniyyət şöbəsi tərəfindən təyin edilmiş gözətçinin şəxsi gəlirinə çevrilir.

Bütün bunlar Azərbaycanın orta əsr memarlığının ən gözəl nümunələrindən biri olan Qanzasar məbədinin tarixi abidə kimi əhəmiyyətinin azalmasına, hər şeydən əvvəl isə müasir gənclərin mənəviyyatına mənfi təsir göstərir. Odur ki müvafiq tədbir görmənizi xahiş edirəm.

4/VIII-72. İmza. "

Bu məlumatın əsasında Tarix institutunun rəhbərliyi Azərbaycan EA-nın prezidentini, öz növbəsində, Elmlər Akademiyasının prezidenti Azərbaycan KP MK-nı rəsmi məktubla məlumatlandırır. Respublikanın siyasi rəhbəri Heydər Əliyev məktubdakı faktların dəqiq, müfəssəl araşdırılmasını və yaranmış vəziyyətlə bağlı yazılı məlumat verilməsini Mərkəzi Komitəyə tapşırır.

1972, Qarabağ: Ermənilərin tarixi abidəyə qarşı və tarixdəki əməlləri

Heydər Əliyevin tapşırığı ilə Mardakertdəki alban kilsəsinə qarşı ermənilərin özbaşına və qeyri-qanuni davranışı MK-nın iki şöbəsi - təbliğat və təşviqat, elm və təhsil şöbələri tərəfindən müfəssəl araşdırılır. Hər iki şöbə aparılan araşdırmaların nəticələri haqqında MK-ya rəsmi məlumat verir. Məlumata foto faktları da daxil edilir. Rəsmu məlumatı təbliğat və təşviqat şöbəsinin müdiri T. Əliyev, elm və təhsil şöbəsinin müdiri F. Əhmədov imzalayırlar. Faktik olaraq, Azərbaycan KP MK-nın birinci katibinə yazılan bu məlumatı oxuculara ilk dəfə təqdim edirik:

"Sekretno.

ÜK KP AZERBAYDJANA

O qrubom naruşenii sovetskoqo zakonodatelğstva o reliqioznıx kulğtax v Mardakertskom rayone.

Za poslednie qodı ÜK KP Azerbaydjana i Sovet Ministrov respubliki neodnokratno obrahali vnimanie partiynıx, sovetskix i administrativnıx orqanov na neobxodimostğ stroqoqo soblödeniə sovetskoqo zakonodatelğstva o reliqioznıx kulğtax.

Posle postanovleniy ÜK KPSS ot 16 iölə 1971 q. "Ob usilenii ateistiçeskoqo vospitaniə naseleniə" i ÜK KP Azerbaydjana ot 2 fevralə 1971 q. "O merax usileniə borğbı s reliqioznımi perejitkami i naruşeniəmi sovetskoqo zakonodatelğstva o kulğtax v respublike" vo mnoqix qorodax i rayonax prinətı merı k usileniö antireliqioznoy rabotı. Odnako v rəde mest tak nazıvaemıe "svətıe mesta" vse ehe aktivno ispolğzuötsə antiobhestvennımi glementami. Prodoljaöt imetğ mesto faktı, koqda takimi obcektami stanovətsə pamətniki arxitekturı i kulğturı, oxranəemıe qosudarstvom.

Nedavno apparatom Upolnomoçennoqo Soveta po delam reliqiy pri Sovete Ministrov SSSR po Azerbaydjanskoy SSR ustanovlen fakt qruboqo naruşeniə sovetskix zakonov v Mardakertskom rayone. Zdesğ pri popustitelğstve mestnıx orqanov arxitekturnıy pamətnik Qanzasarskiy xram v sele Vanklu stal aktivno ispolğzovatğsə antiobhestvennımi glementami v üeləx razjiqaniə reliqioznıx strastey sredi naseleniə i liçnoqo oboqaheniə.

Pri posehenii xrama rabotnikami apparata Upolnomoçennoqo Soveta po delam reliqiy bılo obnarujeno mnoqo pojertvovaniy so storonı veruöhix - tkani, platki, skaterti i druqie. Na stenax xrama bıli vıveşenı portretı svətoşi Qriqoriə Prosvetitelə, katalikosa Vazqena I i üarskoqo qenerala Andronika Ozanəna. Krome toqo na stenax visela ikona boqomateri, fotoqrafii Gçmiadzina - reliqioznoqo üentra veruöhix armən, otdelğnıe nomera reliqioznoqo jurnala "Svətoy Gçmiadzin" i druqaə reliqioznaə literatura. Vnutri xrama stoəla derevənnaə kassa s razrezom dlə denejnıx prepodnoşeniy. Po imeöhimsə dannım, zdesğ s uçastiem priezjix svəhennikov provodətsə massovıe reliqioznıe obrədı.

Vo dvore xrama nezakonno postroen derevənnıy naves - stolovaə dlə traurnıx uqoheniy. Odno iz pomeheniy otremontirovano i ispolğzuetsə pod jilğe samozvanım "smotritelem" xrama Raşidom Mkrtıçənom, kotorıy faktiçeski prevratil eqo v deystvuöhee "svətoe mesto". Zdesğ sobranı kotlı, boçki s vinom, mnoqo posudı, ispolğzuemoy na traurnıx uqoheniəx, oborudovana speüialğnaə boynə dlə zakalıvaniə jertvennoqo skota, a takje oçaqi dlə priqotovleniə pihi. Vo dvore xrama bılo obnarujeno 6 svejix baranğix şkur, ostavlennıx palomnikami.

Vsə obstanovka v Qanzasarskom xrame svidetelğstvuet o tom, çto on prevrahen v deystvuöhuö üerkovğ. Delo doşlo do toqo, çto k xramu, naxodəhemusə na qore Qanzasar prolojena trexkilometrovaə doroqa.

Vışeizlojennoe podtverjdaet, çto Mardakertskiy raykom i Naqorno-Karabaxskiy obkom KP Azerbaydjana ne sdelali doljnıx vıvodov iz reşeniy ÜK KPSS i ÜK KP Azerbaydjana ob usilenii ateistiçeskoqo vospitaniə naseleniə, a sovetskie i administrativnıe orqanı rayona i oblasti ne obespeçivaöt stroqoqo soblödeniə sovetskix zakonov o reliqioznıx kulğtax, v rezulğtate çeqo pamətnik arxitekturı XIII veka - Qanzasarskiy xram ispolğzuetsə fanatikami v reliqioznıx i druqix antiobhestvennıx üeləx.

İnformiruə o qrubom fakte naruşeniə sovetskoqo zakonodatelğstva o kulğtax v Mardakertskom rayone, prosim Vaşix ukazaniy.

Spravku apparata Upolnomoçennoqo Soveta po delam reliqiy i fotoqrafiy zasnətıe v xrame prilaqaetsə.

T. Aliev.

F. Axmedov.

8/IX - 72."

Bu rəsmi sənəddə (Azərbaycan KP MK-nın məlumatlandırılmasında) ermənilərin qanunsuz əməllərinə dair daha bir informasiyaya istinad olunur. Sənəddən də göründüyü kimi, bu, SSRİ Nazirlər Soveti yanında Dini İşlər üzrə Fövqəladə Şuranın Azərbaycandakı nümayəndəliyinə, şəxsən fövqəladə nümayəndə A. Əhədova məxsus yazılı informasiyadır. A. Əhədovun rəsmi tapşırıq əsasında Qandzasar məbədində baş verənlərlə bağlı apardığı və üzə çıxardığı həqiqətlər onun 17/VIII-72 tarixdə təbliğat və təşviqat şöbəsinə yazdığı 87 saylı arayışda öz əksini tapmışdır.

Məlumatda maraqlı faktların aşkar edildiyini oxuyuruq. Məsələn, dağ yüksəkliyində yerləşən və piyada çətinliklə qət edilən alban məbədinə 3 kilomert yolun çəkilməsi, şübhəsiz, DQMV siyasi orqanlarının və Mardakert rayon rəhbərliyinin birgə dəstəyilə baş tutmuşdur. Digər tərəfdən, informasiyalardan məlum olur ki, Qarabağdakı qədim alban məbədinin erməni kilsəsinə çevrilməsi təkcə yerli erməni əhalisinin və yerli idarəetmə orqanlarının işi deyildir. Bu işdə Yerevandakı, Ermənistandakı bəzi dini, siyasi, ictimai qüvvələrin də fəal iştirakı olmuşdur. Məsələn, məbəddə ermənilərin dini mərasimlərinə Ermənistandan "din xadimlərinin" təşrif buyurması, bu işin arxasında həm də qərəzli siyasi məqsədlərin dayandığını göstərir. Elə rus və erməni dillərində nəşr olunan "Müqəddəs Eçmiədzin" jurnalının məbədə gətirilməsi və yerli ermənilərə "kilsə" vasitəsilə paylanması da belə məqsədlərdən xəbər verir. Maraqlıdır ki, ölkənin ali siyasi idarəetmə mərkəzi - SSRİ Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi ateizm tərbiyəsi haqqında xüsusi qərar qəbul etdiyi, dini kultlarla mübarizə məqsədilə SSRİ Nazirlər Kabineti yanında rəsmi dini qurum yaratdığı halda, Ermənistanda rus dilində "Müqəddəs Eçmiədzin" dini jurnalı nəşr olunmuşdur?

Erməniləri xristianlaşdıran dini şəxsin və bütün Rusiyada, Türkiyədə, Qafqazda, İngiltərədə, Fransada, sonradan SSRİ-də "tayqulaq general" adı ilə tanınan Andronikin (onun qulağını Zəngəzurda, Zıbıx ətrafındakı döyüşdə satqınlığına və qorxaqlığına görə öz erməni əsgərlərinin gözü qarşısında Sultan bəy kəsmişdi) fotolarının, üstəlik hansı isə "erməni qəhrəmanının" kepkası və tüfənginin məbəddə asılması, şübhəsiz, ermənilərin hələ o illərdə DQMV-dəki etnik təxribatlarından və şovinist niyyətlərindən xəbər verir. İstisna deyil ki, "yas mərasimi", "dini bayram", "dini ibadət" adı altında bu məbəddə ermənilər özlərinin ixtira etdikləri "Andronik günləri" də keçiriblər. Bu "yadetmədə" məqsəd Türkiyədə, Qarabağda, Qərbi Azərbaycanda vəhşi qırğınlar törətmiş Androniki Qarabağ ermənilərinin yaddaşına "milli qəhrəman" kimi sırımaq idi. Digər tərəfdən, Qarabağdakı ermənilərin etnik birliyini təmin etmək üçün məhz dini amildən istifadə olunması da məsələnin görünməyən tərəflərindəndir. Ən mahiyyətli və görünən tərəf isə ermənilərin Qarabağdakı qədim alban abidəsini öz kilsələrinə çevirmələridir. Daha bir gizli qalmayan və rəsmi arayışlarda açıq şəkildə deyilən bir fakt da budur ki, Mardakert rayonunda ermənilərin törətdiyi bu qanunazidd, özbaşına, qeyri-humanist, qərəzli əməllər rayonun, başlıcası isə DQMV-nin siyasi və hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən qəsdən, bilərəkdən görməməzliyə vurulmuşdur. Heydər Əliyevin siyasi qərarı erməni saxtakarlığına qarşı ən sərt cəza idi

Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Mardakert rayonunda alban tarixi abidəsinin yerli ermənilər tərəfindən kilsəyə çevrilməsi barədə Azərbaycan KP MK xüsusi qərar qəbul edir. Məsələnin müzakirəyə çıxarılması, haqqında qərarın verilməsi, bu qərarın hazırlanması, onun siyasi və hüquqi baxımdan düzgün, obyektiv yazılması birbaşa Heydər Əliyevin göstərişi və iştirakı ilə baş verir. Məktub və məlumatları, yaranmış vəziyyəti, məlumatların dəqiqləşdiriməsini, vəziyyət barədə arayışın yazılmasını, müzakirəni və qərarı KP MK-nın nəzarətinə götürən Heydər Əliyev bütün qanunlara, obyektivliyə, ədalətə tam əməl edərək, bu işi hazırladığı rəsmi qərarla da sona yetirir.

Yuxarıdakı məlumat və arayış, R. Göyüşovun və Elmlər Akademiyasının məktubları Azərbaycan KP MK qərarı ilə birlikdə SSRİ KP MK-ya və SSRİ Nazirlər Sovetinə təqdim edilir. Bir qədər sonra Azərbaycan KP MK-nın qərarı DQMV-nin və Mardakert rayonunun rəhbər orqanları tərəfindən həyata keçirilir, yəni Qandzasar məbədinə qarşı erməni qanunsuzluqları tam aradan qaldırılır. Azərbaycanın siyasi rəhbərliyi rəsmi Moskvanı bu barədə də məlumatlandırır.

İndi isə Azərbaycan KP MK-nın qərarı ilə tanış olaq:

"17 oktəbrə 1972 q., protokol N 13.

POSTANOVLENİE

SEKRETARİATA

ÜENTRALĞNOQO KOMİTETA KOMPARTİİ AZERBAYDJANA

O qrubom naruşenii sovetskoqo zakonodatelğstva o reliqiznıx kulğtax v Mardakertskom rayone

Zapisku Otdela propaqandı i aqitaüii ÜK KP Azerbaydjana po dannomu voprosu napravitğ na rassmotrenie Naqorno-Karabaxskoqo obkoma KP Azerbaydjana. O prinətıx merax dolojitğ ÜK KP Azerbaydjana."

Azərbaycan KP MK katibliyinin 17 oktyabr 1972-ci il tarixli (protokol N 13) "Mardakert rayonunda dini kultlara dair sovet qanunçuluğunun kobud şəkildə pozulması haqqında" qərarı ilk baxışda cəzasızlıq təsiri bağışlayır. Çünki gözlədiyimizin əksinə olaraq, qərarda DQMV və Mardakert rayon rəhbərliyinə nə ağır partiya, nə də işdən çıxarılma cəzaları verilmir. Əslində isə, Azərbaycan KP MK-nın bu qərarı ilə Heydər Əliyev DQMV-nin erməni rəhbərliyini çox ağır cəzalandırmışdır. Belə ki, erməni özbaşınalığının, saxtakarlığının və iddialarının qarşısını elə DQMV və Mardakertin erməni rəhbərliyinin əlilə də almışdır. Bu isə ermənilərin özü və havadarları üçün çox sərt cəza idi. Çünki Heydər Əliyevin siyasi qərarı və bu qərarın DQMV erməni rəhbərliyi tərəfindən sözsüz yerinə yetirilməsi SSRİ-nin siyasi mərkəzinə və Ermənistandakı anti-Azərbaycan dairələrinə ermənilərin öz səhvlərini etiraf etdiyini deyirdi. Digər tərəfdən, ermənilərin Qarabağdakı alban tarixi abidəsilə qeyri-humanist, mədəniyyətsiz, qərəzli davranışının Azərbaycan KP MK tərəfindən "sovet qanunlarının kobud pozulması", "sovet qanunlarına zidd hərəkət" kimi qiymətləndirilməsi DQMV-nin erməni rəhbərləri üçün ciddi rəsmi xəbərdarlıq idi. Bu, həm də məkrli erməni əməlinə o dövrdə verilən ən düzgün, obyektiv siyasi və hüquqi qiymət idi. Belə bir qiymət Qarabağ ermənilərinə "Azərbaycanda erməni xalqının hüquqlarının pozulması" barədə SSRİ ali siyasi orqanlarına saxta, yalan şikayət məktubları göndərməyə, necə deyərlər, "ayaq yeri" qoymurdu.

Ariz ABDULƏLİYEV

Ü.Haclbəyli adına BMA-nın

dosenti ariz-abdulaliyev@mail.ru

Ədalət.-2012.-26 iyun.-S.7.