NAZİM HİKMƏT HAVASI

Sıralanıb bir-birindən seçilməyən yorucu, üzücü, bomboz, soyuq qış günləri kimi deyil, şaxtanı, sazağı qəfil sındırıb bütün canlıların canından keçib donuqluğunu, qırışığını açan, silkələyib oyadan ilıq, həlim yaz havası... yaxud bitib-tükənməyən isti, yay günlərindən, saralmış yarpaqlarıyla kədər, hüzün, həsrət dolu sərin payız günlərindən sonra birdən başlayıb bir gecənin içində ağacları soyundurub lüm-lüt edən sərt şaxtaya bənzər Nazim Hikmət havası...

Harda olurdusa, istər dənizçilik məktəbində oxuyanda, istər dustaqxanada, istər böyük salonlarda yaraşıqlı görkəmi, işıqlı siması, dadlı səsiylə söylədiyi çıxışları, bəzən kövrək, səmimi, bəzən çılğın, coşğun, sehirli şeirləriylə Nazim Hikmət gənclik illərindən insanların qəlbindən, ruhundan yeni bir hava, güclü bir dalğa kimi keçirdi.

Onun erkən yaşlarında tanınmasında fitri istedadından, boy-buxunca gözəgəlimli, yaraşıqlı olmasından, nüfuzedici səsindən başqa, zəngin ailədə dünyaya gəlməsinin; atasının padşahın mətbuat xidmətinin müdiri, dayısı Əli Fuad Cəbəsoyunsa Mustafa Atatürkün ən yaxın dostlarından biri olması da mühüm rol oynayırdı. Mətbuat və sənət aləmi ilə ilişgi yaratmaq, şeirlərini, romanlarını kitab halında asanlıqla nəşr etdirmək, pyeslərini səhnələrdə tamaşaya qoymaq, məşhurlaşmaq, yaxud nazir, səfir, millət vəkili olub dəbdəbəli, firavan yaşamaq üçün Nazimin şansları böyük olduğu halda o, Mirzə Ələkbər Sabirin yaratdığı "Mən salim olum cümlə cahan batsa da batsın" tipajlar kimi ancaq öz firavan həyatını düşünənlərdən olmayıb bambaşqa yol seçdi. Təqiblərdən, dustaqxana həyatından, ölümlə üzbəüz qarşılaşdığı yollardan keçdi. Nə qədər dözülməz, çətin olsa da şair tutduğu yoldan, əqidəsindən dönmədi. O, haqq, ədalət uğrunda həyatı boyu mücadilədə oldu.

Otuz yaş Nazim Hikmətdən böyük Məməd Əmin Yurtakul bir seirində yazırdı:

Burak beni haykıralım, susarsam sen matem et,

Unutma ki, şairleri

haykırmayan bir millet

Sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk gibidir.

İyirmi üç yaşında Nazim Hikmətin yazdığı "Günəşi içənlərin türküsü" şeri millətçi şair Məməd Əmin Yurtakulun bu misralarındakı çağrışdan, haykırtıdanmı mayalanmışdı, yoxsa bu sönməz duyğu Yaradanın Nazimin ruhuna qoyduğu bir ömürlük əmanətmi idi. Çılğınlıq, coşğunluqla, tükənməz güc, enerj ilə yüklü "Günəşi içənlərin türküsü" şerinin sonluğu hayqırtıyla bitir:

Akın var

Güneşe akın!

Güneşi zaaaapt edeceyiz

Güneşin zaptı yakın!

Toprak bakır

Gök bakır.

Haykır güneşi

içenlerin türküsünü,

Hay-kır

Haykıralım.

İşğaldan yenicə azad olmuş Türkiyə hələ özünə gəlməmiş çətin bir zamanda iyirmi yaşlı Nazim Anadolunun kəndlərini gəzərkən insanların ac-yalavac, səfalət içində olduğunu görür, ürək ağrısıyla "Acların göz bəbəkləri" şeirini yazır. Nazim savaşdan qurtulmuş otuz milyon ac insanın sözlə monumental şəklini-obrazını yaradır.

...Kimi

deri... deri!

Yalnız

yaşıyor

gözleri!

Uzaktan

simsiyah sivriliyi

nokta nokta

uzayıp damara batan

kocaman başlı bir nalın çivisi gibi

deli göz bebekleri,

gözbebekleri!

Rəssam almanı, ağacı, dağı, dənizi, gözəl bir qadını naturdan çəkdiyi kimi Nazim Hikmət, savaşdan yenicə çıxmış Türkiyənin aclar ordusunu sözlə məharətlə çəkir. Nazim şeirlərinə gözəl ilüstrasilər çəkmiş ünlü türk rəssamı Abidin Dino "Nazim Hikmət heç birimizin bacara bilmədiyi geniş anlamda ucsuz-bucaqsız bir Türkiyə, bir dünya, bir kosmos çəkmişdir..." sözlərini təsadüfən söyləməmişdi.

Şair Fransada fransız, İtaliyada italyan, Yunanıstanda yunan, Rusiyada rus kimi doğulub bu şeiri yazsaydı, onu istənilən dövlətin rejimi, o rejimi idarə edən məmur və çinovlıkləri də qəbul etməyəcəkdi. Bu şeir istənilən ölkənin hakim dairəsinin kürkünə birə salacaqdı. Ancaq Nazimin inqılab etmək, Türkiyə dövlətini devirmək fikri yox idi. Sadəcə "əyri- üyrü budaqlarıyla, əyri-üyrü ağaclartəkin sıraya düzülmüş ac kişi, qadın, oğlan, qızların dəli gözbəbəkləri"ndən ibarət aclar ordusu şairin qəlbini göynədirdi.

Nazim Hikmət paşa nəvəsi olmasına baxmayaraq, Tanrı onun qəlbinə, ruhuna həmişə oyaq, böyük insan hissiyyatı, duyğusu qoyduğundan, sınmış bir budağı, şikəst bir heyvanı, haqqı tapdalanmış bir adamı görəndə mavi gözlü, yenilməz dev şairin ürəyi sızım-sızım sızlayırdı.

Məşhur "Kərəm kimi" şeirində "Deeeert çok, hemdert yok" yazan şair(28 yaşında) öz hayqırtısına, bağırtısına hay verən həmrəy axtararaq "Ben yanmasam, sen yanmasan, biz yanmasaq, nasıl çıkar karanlıklar aydınlığa..." söyləyərək insanlığı haqq, ədalət, azadlıq uğrunda birgə mücadiləyə səsləyirdi. Nazim şeirlərinin, xüsusilə "Kərəm kimi" şeirinin 1937-40-cı illərdə gənclərə təsirindən Nicati Zəkəriyyə yazırdı ki, misraları milli marş kimi hər yerdə, hər zaman söylənmişdir. Onunla istilaçıya qarşı vuruşa getmişlər, şeirləri dağlarda söylənmişdir. Dodaqlarında onun misraları ilə ölən türk döyüşçüləri vardır.

Zəkəriyyə Sərtəlin xanımı Səbihə Sərtəl Nazimlə Vala Nurəddinin "Rəsimli Ay" dərgisinə gəlmələrini (söhbət 1928-ci ildən gedir, o vaxt Nazim Hikmət 26 yaşındaydı- A.A.) belə xatırlayır: Onlar masanın qarşısındakı qoltuqlu kürsüdə oturdular. Söhbət edirdilər. Bir azdan sonra Zəkəriyyə Nazimdən bir şey oxumasını xahiş etdi. Nazim qızardı, bozardı, ancaq özünü naza qoymadı. "Bəhri Xəzər " şeirini oxumağa başladı. Sanki bir şəlalə axırdı, sımfoniyada olduğu kimi Nazimin səsi gah alçalır, gah yüksəlirdi, ağzından çıxan sözlər ətrafa atəş kimi yayılırdı. Əlimdən qələmi yerə qoyub söylədiyi şeiri musuqi kimi dinləyirdim...

Adam var ancaq bir gülü sevdiyini söyləyir. Mənimsə sevmədiyim gül yoxdur. Oxuduğum şairlərdən kiminin bir, kimininsə üç, dord... şerini sevmişəm. Nazim Hikmətinsə sevdiyim, vurulduğum şeirlərinin sayını itirmişəm. Hər bir şeirini neçə yol oxuduğumu unutmuşam. Aralıdan baxanda bütün yazarlarınkı kimi Nazim Hikmətin kitabı da quru, cansız vərəq yığnağı kimi görünür. Ancaq onun kitabını açıb şeirlərini oxuyanda, misraların canlı, diri varlıq kimi dəbərişdiyini, hərarətini, işığını duyuram. O diri misralardan qəlbimə, ruhuma axan gücü, enerjini, dirçəlişi, bəzən ümidi, sevinci, bəzənsə kədəri, həsrəti duyuram. Nazim misralarından ruhuma daman sevincin, kədərin, ayrılığın, həsrətin dadını ağzımda portağal, limon, nar, gilənar şirəsitəkin hiss edirəm. Nazim yazırdı ki, kimisi otların, kimisi balıqların çeşidini, mənsə ayrılıqların, kimisi ulduzların adını əzbərdən sayarkən, mənsə həsrətin adlarını, növlərini deyə bilərəm.

Şair əzbərdən bildiyi ayrılıqların, həsrətin hər birinə- oğlu Mehmedə, qadını Münəvvərə, şəhəri İstanbula, "Gülhane parkı"ndakı ceviz ağacına, məmləkəti Türkiyə və onun insanlarına, insanlarından da çox sevdiyi türkülərinə...("Bu dünyada yiyip içtiklerimin, gezip tozduklarımın, görüp işittiklerimin, dokuntuklarımın, anladıklarımın hiçbiri, hiçbiri beni bahtiyar etmedi türküler kadar...") ürəyi sızladan, yandırıb- yaxan şeirlər yazıb. Sonralar ünlü türk yumorist yazıçısı Əziz Nesin deyirdi: -Nazim dünyanı daima dolaşan bir Türkiyə mahnısıdır. Əslində bir gülən mahnımız var- Molla Nəsrəddin, bir də bütünlükdə həsrət mahnımız olan Nazim Hikmət.

Nazim Hikmət gənc yaşında Marks, Engels, Lenin ideyalarına tutularaq Moskvaya gəlib Şərq Xalqlarının Kommunist Universitetində oxuyur. Təhsil aldığı illərdə Moskvanın teatr mühiti ilə sıx bağlı olur. Meyerhold, (Meyerholda həsr elədiyi şeir "Zrelişşe, 1923" jurnalında, çap olunub) Stanislavski, Vaxtanqov, Tairovun tamaşalarına baxır, Mayakovski ilə şeir gecələrinə qatılaraq türkcə şeir oxuyur. Sonralar Nazim Hikmət yazırdı ki, mənim yaradıcılığıma rus poeziyasından çox, rus teatrı təsir edib. Təsirdən söz düşmüşkən; bəzən Nazim Hikmətə V. Mayakovskinin təsirilə şeirlər yazdığını deyirlər. N. Zəkəriyyə ünlü rus şairi Yevgeni Yevtuşenko ilə Nazim Hikmət barəsində danışarkən Yevtuşenko Nazimi yaxından tanıdığını, onunla dost olduğunu, dünya mətbuatında şeirlərinin çap olunduğunu, hər mövsümdə oxunan təpədən-dırnağa bir şair olduğunu deyir. O, sözünə davam edərək- Nazim təsir altına düşən deyil, təsir edəcək bir şairdi. Şeirə başladığı gündən, yazdığı son şeirəcən daima duyğularını, inandıqlarını, hiss etdiklərini bütün böyük şairlərtəkin yazdı -söyləyir. (Abuzər İsmayilov, Nazım Hikmət, "Yazıçı", 1990, s. 118-119)

Bu barədə Nazimin özü belə söyləyir:

-Qəribə qanun varmış: Eyni şərtlər nəticələri doğururmuş. Demək istədiyim budur ki, Mayakovskini bilmədiyim halda hardasa hər ikimiz də eyni şeyi yapmışıq. Doğrudur, bəzi şeylərdə o bu işi məndən daha yaxşı görüb, bəzi şeyləri də- təvazökarlığa ehtiyac yox, mən daha yaxşı eləmişəm. (Anar, "Nazim Hikmet Kerem Gibi" s.62

1927-ci ilə qədər, yəni Nazim Hikmətin ilkin Bakıya gəlişindən öncə onun şeirləri iyirmi ikinci ildən başlayaraq "İnqilab və mədəniyyət", "Maarif və mədəniyyət" jurnallarının az qala hər sayında çap olunurdu. Yeri gəlmişkən, Nazimin "Günəşi içənlərin türküsü (1928)" adlı ilk kitabı və "İnqilabın beşinci ilinə" ("Qızıl Şərq" 1922) adlı şeri də SSRİ məkanında ilkin olaraq Azərbaycanda çap olunub. Bir il sonra tərtib olunmuş "Məcmuədə" (Axundov adına kitabxananın üçüncü qat arxivindəki "Məcmuə"nin hansı nəşriyyatda çap edildiyi göstərilməyib) şairin "Altıncı oktyabr" şeri özünə yer almışdır. Bu şeir sonralar Nazimin nəşr olunmuş kitablarının heç birinə-Sofiyada çap olunmuş səkkiz cildliyinə də salınmayıb.

Gənc Nazimin havası- dalğası iyirminci illərdən başlayaraq Azərbaycan ədəbi mühitini bürüdüyündən Əli Nazimin "Qara dənizi keçərkən", Mikayıl Rəfilinin "Qızıl Durnalar", Səməd Vurğunun "Həsrət" və başqa şairlərin şeirləri sərbəst vəzndə yazılmışdı. Əli Nazim "Yeni vəzifələr ətrafında" məqaləsində ("İnqilab və Mədəniyyət "1928 N8, səh.31) yazırdı ki, gənc şairlər Nazim Hikmət şeirlərinə böyük sayqıdan sərbəst vəzndə şeirlər yazırlar. İyirminci illərdə Azərbaycan poeziyasında yaranan sərbəst şeirlərdən çıxış edərək Ə. Nazim "sərbəst nəzmin ən yaxşı, mükəmməl nümünələrini bizə Nazim Hikmət verdi." yazır, bu vəzndə yazan azərbaycanlı şairlərin şeirlərini tənqid edərək "...bizdə sərbəst vəzn yazılacaqsa, Nazim Hikmətdən öyrənilməsi və onun şeirlərindəki əsas prinsiplər: daxili dinamika, ritm, ahəng və hərəkət, qafiyə yeni şeirin əsasına qoyulmalıdır. "

(ardı var)

AZƏR ABDULLA

Ədalət.-2012.-30 iyun.-S.9.