Keçmişdən səslər

Xalq yaddaşı - məhək daşı

Dövrünün böyük mütəfəkkiri Nəriman Nərimanovun xatirə muzeyi artıq 35 ilə yaxındır ki, fəaliyyət göstərir. Ötən illər ərzində muzeyimizdə bu fenomenal insanın həyatı və fəaliyyəti ilə bağlı 5300-dən çox eksponatın toplanması, araşdırılıb öyrənilməsi onun haqqında təsəvvürlərimizi daha dəqiq və dolğun edib.

Nəriman Nərimanovun illər keçdikcə zaman etibarilə uzaqlaşan, amma qoyub getdiyi zəngin irsi mənimsədikcə bizə mənən daha çox yaxınlaşan, məftunluq və heyrət doğuran təkrarsız şəxsiyyətlərdən olmasına əminlik yaradıb. Məşhur bəstəkar Bethovenin "insanın insanları xoşbəxt etməkdən gözəl arzusu yoxdur" deyimi ürəyi həmişə "bəşəriyyətin geridə qalan hissəsinə var qüvvəsilə kömək etmək" arzusu ilə alışıb yanan Nərimanov haqqındadır sanki. Elə olmasaydı qəlbindəki bəşər sevgisinin əzəmətindən bəhrələnən coşqun, çoxşaxəli fəaliyyətinin miqyası, amalının gerçəkləşməsi naminə həyatının son dəqiqəsinədək apardığı gərgin mübarizədəki mətinliyi və bütün bunlardan dolayı xalq arasında qazandığı böyük nüfuzu bu gün də hər kəsi təəccübləndirməzdi.

Hərdən elə anlar olur ki, Nərimanov şəxsiyyəti ilə bağlı hər şeyi bildiyimizi, əldə etdiyimizi güman edir, artıq nəyisə axtarmağın səmərə verməyəcəyini düşünürük. Lakin çox keçmir ki, yanıldığımızı anlayırıq. Şahid oluruq ki, qeyri-adiliyinin, şəxsiyyətinə azalmaq bilməyən maraq və sevginin nəticəsində onunla bağlı sənədlər, foto və əşyalar, eləcə də xatirə və söhbətlər qiymətli bir miras kimi ən müxtəlif ailələrdə nəsildən-nəslə ötürülərək günümüzədək çatdırılır. Bu səbəbdən də onun haqqında yeni məlumatları təkcə rəsmi mənbələrdən, arxiv və kitabxanalardan deyil, həm də xalqdan, müasirlərimizdən öyrənirik. Bu zamansa insanı kövrəldən ən qəribə məqam ondan ibarət olur ki, vəfatından keçən dövr az qala bir əsri haqlasa da adamlar onun xatirə-ev muzeyinə həyatda olan bir adamın evi kimi gəlir, əşyalar, sənəd və fotolar gətirir, onunla bağlı böyüklərindən eşitdikləri xatirələri danışır, fikirlərini bölüşürlər. Xüsusilə öyrənəndə ki, muzeyə rəhbərlik edən Kamilə xanım Nərimanovun öz qızı kimi əzizləyib böyütdüyü qardaşı Salmanın qızı İltifat xanımın nəvəsidir, çöhrələri işıqlanır, uzun illər sonra döğmasını tapmış adamlar kimi fərəhlənir, ürək sözlərini deyərək təskinlik tapıb rahatlanırlar. Vidalaşıb gedəndə də böyük dəyər verdikləri Nərimanovun çırağının sönmədiyinə əminlikdən doğan xoş əhvalda olur, səmimiliklə yenə də bu evdə, bu ocaqda görüşmək arzusunda olduqlarını bildirirlər.

Dediklərimə sübut kimi çox uzaq olmayan tarixdə - keçən ilin iyun ayında şahidi olduğumuz və bizi çox mütəəssir edən iki hadisəni sizə də danışmaq istəyirəm...

İyun ayının əvvəlləri idi. Muzey qapısının zəngini vuran naməlum bir qadın əməkdaşımıza bir məktub təqdim etdi. Çox kədərli olan qadının söylədiklərindən belə məlum oldu ki, məktubu onun keçmiş iş yoldaşı və rəfiqəsi Əliyeva Adilə Seyidibrahim qızı ağır xəstə olduğu zaman böyük çətinliklə yazmış və muzeyə çatdırmağı xahiş etmişdir. Lakin tərslikdən məktubu itirən qadın onu Adilə xanımın vəfatından xeyli keçəndən sonra tapmış və hər halda rəfiqəsinin son arzusunu yerinə yetirmək qərarı ilə bizə gətirmişdir.

-"Adilə tez-tez məndən soruşurdu ki, məktubu çatdırdınmı? Mənsə onun güc -bəla ilə yazdığı məktubu itirdiyimi deyə bilmirdim" - deyə qadın qəhərini zorla boğurdu...

Uzaq keçmişin xatirələrinə əsaslanan məktubda Adilə xanım atasına istinadən bildirir ki, babası Seyid Əhməd "Hümmət" təşkilatının üzvü imiş və xəstə qızını (yəni Adilə xanımın bibisini) müalicə etmək üçün Nərimanovu evinə dəvət edibmiş. O zamanlar babasının ailəsi İçərişəhərdə Şirvanşahlar sarayının yanındakı Qəsr küçəsi-85 ünvanında yaşayırmış. Müayinədən sonra Nərimanov adəti üzrə xəstənin balışı altına pul qoyubmuş. Adilə xanım universitetin kitabxanaçılıq fakultəsində oxuduğu zaman onlara "SSRİ xalqlarının ədəbiyyatı"ndan dərs deyən müəllimi Pənah Xəlilovun dilindən də bu faktı eşitdiyini bildirir.

Vaxtilə Bakı Ekskursiyalar və Səyahətlər Bürosunda I kateqoriyalı ekskursiya bələdçisi işlədiyini və yaxşı işinə görə SSRİ Mərkəzi Turizm İdarəsindən təşəkkür aldığını qeyd edən Adilə xanım ekskursiyalar zamanı yeri düşdükcə şəhərimizin qonaqlarına N.Nərimanov haqda danışdığını və onları Nərimanovun əzəmətli heykəlini ziyarətə apardığını da söyləyir...

Beləliklə, Nərimanovun xeyirxah əməllərinin təsdiqi olan daha bir xatirə ilə tanış olduq. Nərimanovun bu jesti bəlkə kiməsə adi görünə bilər, amma nəzərə alsaq ki, Nərimanovun təmənnasız olaraq müayinə etdiyi, üstəlik dərman almaq üçün pul verdiyi xəstələrin sayı-hesabı olmayıb, istər-istəməz bir sual yaranır. Görəsən indi də xəstəsini pulsuz müayinə edən, üstəlik ona dərman üçün pul verən neçə həkim tapmaq olar? Onu da qeyd etməyi lazım bilirik ki, sağlamlığını itirib son günlərini yaşasa belə, vətəndaşlıq qeyrətini heç zaman itirməyən, Nərimanovla bağlı bu xatirəni bizə çatdırmağı özünə mənəvi borc bilən və olsun ki, bizdən bir zəng, bir səda gözləyən Adilə xanımla məktubun gecikməsi səbəbilə görüşə bilməməyimizdən çox təəssüflənir, ona rəhmət diləyərək ruhuna minnətdar olduğumuzu bildiririk. Həyatının bu ibrətamiz məqamını diqqətlərə çatdırmaqla həm özümüzə, həm də ailəsinə təskinlik vermək istəyirik...

Bu hadisədən çox keçmədi ki, kollektivimiz yeni, xoş bir hadisə ilə üzləşdi. "Salam, mən Nəriman Nərimanovun yaxın dostu Hüseyn bəyin nəticəsi Həsənağayam, bu isə anam Svetlana xanımdır." - deyə özlərini təqdim edən qonaqlar bizi yaxşı mənada heyrətləndirdilər. Məlum oldu ki, hazırda İsveçdə yaşayan və vaxtaşırı vətənə dönən həmyerlilərimiz bu gəlişlərində Nərimanovun ev muzeyini ziyarət etmək fikri ilə təşrif buyurmuşlar. Söhbət zamanı onu da öyrəndik ki, Həsənağa Fərzanə ATU-nu bitirib pediatr ixtisası qazansa da daha çox jurnalistlik fəaliyyətilə məşğul olur və onda babası ilə Nərimanovun yaxın dostluq əlaqələrini sübuta yetirən xeyli material var.

Həyatov Hüseyn Əhməd oğlu 1871-ci ildə Şuşada anadan olmuş, Sank-Peterburq Universitetini bitirmişdir. Həştərxanda neft milyonçusu Şəmsi Əsədullayevin neft satışı üzrə işlər müdiri olmuşdur. Nəriman Nərimanov Həştərxan sürgünündə olarkən onunla birlikdə Həştərxan şəhər Dumasına deputat seçilmiş və onların bu şəhərdə başlanan tanışlıqları sonralar möhkəm dostluğa çevrilmişdir.

1918-ci ilədək Duma nəzdində qızğın fəaliyyət göstərən Hüseyn bəy Həştərxanda sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra həbs olunur. Ancaq tezliklə bütün əmlakı müsadirə olunmaq şərtilə azadlığa buraxılır. 1920-ci ilin mayınadək Hüseyn bəy Həştərxan Neft Komitəsinin mal nəqli şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışır. Həmin il mayın 9-da Nərimanova yazdığı məktubla ailəsilə birgə Bakıya köçmək və işə düzəlmək üçün kömək istəyir. Beləliklə, elə Nərimanovun göstərişi ilə də Hüseyn bəy münasib işlə təmin olunmaq üçün Azərbaycan Neft Sənayesi komissarı N.İ.Solovyovun sərəncamına göndərilir və "Azneftkom"un mal əmtəə şöbəsi müdirinə köməkçi, 1921-ci ildə Azneftin əmtəə idarəsinə, daha sonra maliyyə-kommersiya idarəsinə rəis vəzifələrinə təyin edilir. 1922-ci ildə o, yanacaq üzrə Zaqafqaziya - Xəzər vilayəti şöbəsinin rəis müavini vəzifəsinə təyin olunaraq həyatının sonunadək orada işləyir. Eyni vaxtda Azərbaycan SSR Ali İqtisad Şurasının tapşırığı ilə 1924-cü ilin aprelindən "Azneftticarət" kontorunu yaradır və ona rəhbərlik edir. O, həm də Dağ -mədənçilər ittifaqının şəhər mühəndis şöbəsinin üzvü imiş. Hüseyn bəy öz xidməti postunda 1925-ci il iyulun 25-də neft anbarları şəbəkəsinə baş çəkməyə (yoxlamaya) gedərkən dəniz yolunda avtodrezina qəzası nəticəsində həlak olmuşdur. Öz qohumlarından Məstan Həsənağa qızı ilə ailə həyatı qurmuş, Bilqeyis adlı yeganə qızları olmuşdur.

Həsənağanın təqdim etdiyi çoxsaylı və olduqca maraqlı foto və sənədlər həm vaxtilə (XIX əsrin 2-ci yarısından etibarən) Şuşa şəhərində məskən salıb, elm və mədəniyyətimizə dəyərli xadimlər bəxş edən, hazırda isə fərqli soyadlarla Azərbaycanda, eləcə də dünyanın ən müxtəlif ölkələrində yaşayan böyük bir nəsildən söhbət açır, həm də iki insanın - Nərimanovla Hüseyn bəyin sədaqətli dostluğundan xəbər verirdi.

Bu materialların bizimçün daha əhəmiyyətli olan bəzi qismini əvəzsiz olaraq muzeyimizin fonduna bağışlayacağına söz verən Həsənağa vədinə xilaf çıxmayaraq ikinci dəfə oktyabrın 25-də, bu dəfə həm də atası ilə - Məşədi Hüseyn bəyin nəvəsi, tibb elmləri namizədi, Azərbaycan Tibb Universitetinin uşaq cərrahiyyə kafedrasının dosenti Firuz Fərzanə ilə birgə qonağımız oldu.

Səmimi söhbət edə-edə muzeyin zallarını gəzərkən Firuz müəllim bir şəklin önündə dayandı. 1913-cü ildə Nərimanovun Həştərxan ziyalıları ilə birlikdə çəkdirdiyi şəklə işarə edərək: "Baxın, bu şəkildə Nərimanovun sağında əyləşən babam Məşədi Hüseyndir" - dedi. Ekskursiyadan sonra Firuz müəllim və Həsənağa əvəzsiz olaraq muzeyimizə hədiyyə etdikləri sənəd və əşyaları təqdim etdilər.

Hədiyyələrdən Nərimanovun 1913-cü ildə Həştərxandan Bakıya qayıdacağı ərəfədə öz avtoqrafı ilə Məşədi Hüseynə bağışladığı iki fotoşəkil, qardaşı qızı Asya Nərimanovanın Məşədi Hüseyin bəyin qızı Bilqeyis xanıma bağışladığı şəxsi fotoşəkli əsli fotoşəkillər olduğu üçün olduqca dəyərlidir. Bundan başqa bir sıra sənədlərin kserosurətləri, xüsusilə Hüseyn bəyin Həştərxandan 1920- ci il mayın 9-da N.Nərimanova yazdığı çox səmimi bir məktubun surəti, N.Nərimanovun Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı Şurası Neft Komitəsinə Həştərxandan şəxsən özünün dəvət etdiyi Hüseyn Həyatovun münasib işlə təmin edilməsi təklifi ilə göndərdiyi məktub heç də az əhəmiyyət kəsb etmir və çox mətləblərdən xəbər verir. H.Həyatovun Nərimanova məktubu öz işini gözəl bilib vəzifə borcuna məsuliyyətlə yanaşan, tərk etməyə hazırlaşdığı müəssisəni ziyana salmaq istəməyən, yeni işi də mükəmməl bildiyi üçün Azərbaycana fayda verəcəyinə və onunçün ağız açacaq adama başucalığı gətirəcəyinə əmin olan bir mütəxəssisin, həm də ailəsini düşünən, övladını vətəndə böyütmək istəyən bir atanın məktubudur. Belə bir ərkyanalıqla yazılmış məhrəmanə məktubu ancaq hədsiz arxalandığın, ürək qızdırıb etibar etdiyin, sözünü yerə salıb səni pərt etməyəcəyinə əmin olduğun birisinə ünvanlaya bilərsən. Öz növbəsində Nərimanovun da məktuba reaksiyası Həyatovun yanılmadığını sübut edir. Sənədlərdən göründüyü kimi, Nərimanov çox çətin zamanda, gərgin iş şəraitində işləməsinə, vaxtın darlığına baxmayaraq yubanmadan məktubdakı xahişə əməl edib tədbir görmüşdür. Həyatovun məktubundan sətirləri diqqətinizə çatdırırıq:

"Əziz Nəriman!

Çox şadam ki, nəhayət salamatlıqla Bakıya gəlib çıxmısan və ümidvaram ki, ilk fürsətdə bizim də Bakıya köçməyimizə kömək edəcəyin barədə mənə və arvadıma Həştərxanda verdiyin vədi unutmamısan. Mən və arvadım bunu sənə xatırladaraq artıq dərəcədə xahiş edirik ki, öz köməyini bizdən əsirgəməyəsən. Belə ki sənin kiməsə bircə kəlmə sözün kifayət edər ki, mən artıq Bakıda olum. Hal-hazırda mən burada neftkomun nəqliyyat şöbəsini idarə edirəm, amma mənim olduqca hazırlıqlı bir köməkçim var ki, işə zərər vurmadan məni əvəz edə bilər. Mən Bakıya rəsmən, birbaşa Bakı neft sənayesi komissarlığına köçürülmə yolu ilə gəlmək istərdim və əminəm ki, Bakıda neft işində respublikaya daha faydalı ola bilərəm, nəinki burda. Belə ki, son iki il ərzində neft təsərrüfatını yeni sovet zəmini əsaslarında kifayət qədər öyrənmişəm.

Məni Bakıya köçməyə vadar edən sənin də bildiyin digər səbəblər də var: bunlar buranın ab-havasından daim əzab çəkən Bilqeyis və onun sonrakı taleyidir...

Bir sözlə, çox möhtərəm Nəriman, öz köməyini məndən əsirgəmə və səndən rica etdiyimi sonraya saxlama. Sənin neft sənayesi komissarı yoldaş Solovyova ikicə kəlmə deməyinlə mən dərhal Bakıya keçirilə bilərəm, etimadını doğruldacağımdansa tam əmin ola bilərsən, çünki mənim işə vicdanlı münasibətim yoldaş Kirova, Babkinə, Melanoviçə və sovet respublikasının digər məsul partiya işçilərinə çox yaxşı məlumdur. Hörmətli Gülsüm xanıma və uşaqlara məndən, Məstandan və Bilqeyisdən səmimi salamlar.

Sənə dərin hörmət bəsləyən sənin Hüseynin

9/V.1920

Həştərxan şəhəri."

Firuz və Həsənağa Fərzanələr bütün bunlarla bərabər muzeyimizə XIX əsrin sonlarına aid olan mürəkkəbqabı, lampa, qəndqabı kimi qədim əşyalar da bağışladılar.

Zənnimizcə bütün bu deyilənlər nərimanovşünaslıqda öz orijinal dəsti-xətti ilə seçilən tarix elmləri namizədi Firdovsiyyə xanım Əhmədovanın bu fikrini bir daha təsdiq edir: "Azərbaycan cəmiyyətinin həqiqi ziyalıları zaman-zaman onun müdafiəsinə qalxsalar da, Nəriman Nərimanovu günümüzədək yaşadan, sevdirən, uca edən bir qüvvə olub, var və olacaqdır - xalq məhəbbəti, xalq yaddaşı. Onun qədər xalq yolunda fədakarlıq etmiş bir şəxsiyyəti xalq - canlı varislik mənbəyi heç zaman unutmayacaqdır".

Biz də öz növbəmizdə heç bir məcburiyyət olmadan könüllü və təmənnasız olaraq muzeyimizin zənginləşməsinə kömək edən bütün soydaşlarımıza hədsiz minnətdarlığımızı bildirir və arzulayan hər kəsi hamının faydalana biləcəyi məkanda - millətimizə mənsubluğundan qürurlandığımız N.Nərimanovun xatirə muzeyində gözləyirik!

N.Nərimanovun xatirə muzeyinin böyük elmi işçisi Rəna Qəhrəmanova

Ədalət.-2012.-19 may.-S.22.