ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQDA YENİ METODOLOJİ İSTİQAMƏT

Milli tənqid və ədəbiyyatşünaslığın klassik ədəbi irsi tədqiq etmək, onun yaradıcılıq axtarışlarını ümumiləşdirmək baxımından zəngin təcrübəsi var. Bu sırada XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının öyrənilməsi elmi-nəzəri fikrimizin əsas qayğılarından biridir. F.Köçərli və S. Mümtazla başlayan ədəbi-tarixi missiya sovet dövründə Ə. Abid, Ə. Səidzadə, M. Rəfili, F.Qasimzadə, M.C.Cəfərov, K.Məmmədov və başqaları tərəfindən davam etdirilib. Bir əsr yarımlıq tarixi olan tədqiqat istiqaməti bu gün də öz ənənələrini davam etdirir ki, Məhəmmədəli Mustafayevin "X1X əsr ədəbi irsi ədəbiyyatşünaslıqda" monoqrafiyası bu cəhətdən əhəmiyyətlidir.

Dörd fəsildən ibarət olan monoqrafiya XIX əsr ədəbi-tarixi prosesinin bütün mərhələlərinin tədqiqini əhatə edir. Burada yeni dövr ədəbiyyatının öyrənilməsində ilk mənbələrin ədəbi-estetik funksiyası, F.Köçərlinin ədəbiyyat tarixində müasir ədəbiyyatşünaslıq prinspləri, axundzadəşünaslığın yaranması və təşəkkülünün elmi-nəzəri əsasları araşdırılır XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının öyrənilməsində XIX və XX əsr təzkirələrinin roluna aydınlıq gətirilir, təzkirələrin ideya-estetik xüsusiyyətləri haqqında konkret fikir formalaşdırılır.

Bilirik ki, XIX və XX əsrdə yaşayan ədəbi şəxsiyyətlərin yaradıcılığının bir qismi təzkirələrdə qorunub. Həmin bədii düşüncə faktları bu gün də əhəmiyyətini itirməyib. Bu cəhətdən M.Müctəhidzadə, M. Nəvvab, S.Ə.Şirvani, M.İ.Xəyalinin təzkirələri monoqrafiyada yüksək qiymətləndirilir. XIX əsr ədəbiyyatımızın toplanması və təbliğində S.Mümtazın gördüyü böyük işiin mahiyyətiinə nüfuz edən Məhəmmədəli Mustafayev S.Ə.Nabati, M. Ş.Vazeh, Q.Zakir, S.Ə.Şirvani irsinin üzə çıxarılmasında S.Mümtazın xidmətlərinə geniş şəkildə aydınlıq gətirir, M.Ş.Vazehlə F.Bodenştedtin münasibətləri fonunda klassik irsimizin Qərbi Avropada təbliğinin real mənzərəsi haqqında ətraflı məlumat verir və qeyd edir ki, şairin şəxsiyyəti, yaradıcılığı ilə bağlı ilk geniş bilgini məhz S.Mümtaz verib, onun milli mənşəyini, harada anadan olmasını, Avropada nə qədər nəşr olunmasını ilk dəfə üzə çıxarıb.

Daha sonra F.Köçərlinin Qərb və Şərq ədəbiyyat tarixçiliyinin prinsiplərini özündə cəmləşdirən Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materiallarına nəzər yetirilir, milli ədəbiyyat tarixçiliyinin elmi konsepsiyası, marksist metodologiya prinsiplərindən uzaq olması ədəbi-tarixi planda araşdırılır. Bütün müsbət cəhətləri ilə yanaşı, müasir ədəbiyyat tarixçiliyindəki təsnifatı, elmi prinsipi müəllif F.Köçərlinin ədəbiyyat tarixində görmür. Ancaq bunu da qeyd edir ki, F. Köçərlinin ədəbiyyat tarixində müasir ədəbiyyat tarixçiliyinin bir neçə metodoloji prinsipləri qorunub. Ədəbi prosesin daxili qanunauyğunluğuna, bədii təcrübənin mahiyyətinə, ədəbi dövrlərin strukturuna ciddi əhəmiyyət verilib

Bildiyimiz kimi ədəbiyyatşünaslığımızda XIX və XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı vahid, bütöv bir ədəbi-tarixi dövrün iki mərhələsi kimi qəbul olunub. Yeni tipli ədəbiyyata keçid, yeni ədəbi janrların və ədəbi məktəblərin yaranması, Şərq və Qərb sivilizasiyasının qovuşması, Avropa tipli mədəniyyətə maraq məhz bu iki əsrdə reallaşıb. Şübhəsiz ki, bu proses XIX əsrin 30-40 - cı illərinə təsadüf etsə də, əsrin ortalarında M. F. Axundzadə yaradıcılığında, onun ədəbi məktəbinin davamçılarında yeni ədəbi ənənənin daha da möhkəmləndirilməsinin bütöv ədəbi-estetik sistemini görürük. Monoqrafiyada ədəbi tənqid və ədəbiyyatşünaslığımızda bədii düşüncədə özünü göstərən bu cür çağdaş yaradıcılıq axtarışlarına kifayət qədər diqqət yetirilmiş, XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının elmi tarixinin sistemli şəkildə ortaya qoyulmasına nail olunmuşdur.

Ədəbiyyat tariximizin ayrı-ayrı mərhələləri, müxtəlif ədəbi mərhələlərin spesifik xüsusiyyətləri, ədəbi şəxsiyyətlərin elmi tərcümeyi-halı ədəbi-nəzəri fikrimizdə kifayət qədər öyrənilmişdir. Lakin ədəbiyyat tariximizin bütöv bir əsrinin tənqid və ədəbiyyatşünaslığımızda tədqiqi təcrübəsi ilk dəfə bu monoqrafiyada həyata keçirilib. Monoqrafiyada XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının öyrənilməsi həm ayrı-ayrı ədəbi mərhələlər, həm də müxtəlif ədəbi problemlər kontekstində tədqiqat predmeti kimi götürülüb.

Ədəbiyyatşünaslığımızın nəzəri problemləri - realizm, ictimai satira, dövrləşdirmə, maarifçi məfkurə birbaşa XIX əsr Azərbaycan ictimai-ədəbi fikri ilə bağlıdır. Ədəbiyyat elmimizin bu cür fundamental problemlərinin tədqiqat tarixinə geniş yer verən müəllif, bununla öz işini, tədqiqatçılıq vəzifəsini bitmiş hesab etmir. Yeri gələndə, elmi mübahisələr aparır, yeni, orijinal fikir və mülahizələr ortaya qoyur, tədqiqatçı mövqeyini cəsarətlə nümayiş etdirir.

Məhəmmədəli Mustafayev monoqrafiyanın müxtəlif fəsillərində M.F.Axundzadə irsinin tədqiqinə yenidən qayıdıb. Bu zəngin yaradıcılığa ədəbiyyatşünaslığın aktual problemləri baxımından yanaşıb, axundzadəşüaslığın yaranması və təşəkkülünü şərtləndirən amilləri diqqətdə saxlayıb. Bu onunla əlaqədardır ki, M.F.Axundzadə yaradıcılığından kənarda XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının fundamental problemlərini ortaya çıxarmaq mümkün deyil.

Məlumdur ki, XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kursunun yaradılmasında F.Qasımzadənin müstəsna xidmətləri var. Monoqrafiyada bu məsələyə ayrıca nəzər yetirilib. F. Qasımzadənin "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" əsərinə müstəqillik dövrü ədəbiyyat elmimizin ədəbi-nəzəri imkanları səviyyəsində qiymət verilib, əsərin müasir ədəbiyyat tarixçiliyi prinsipinə nə dərəcədə cavab verməsi ilə bağlı maraqlı fikirlər irəli sürülüb. Yeni dövr ədəbiyyatının meydana çıxmasını zəruri edən faktorlar sırasında Qərbi Avropa maarifçiliyinin rolu konkret faktlarla göstərilib.

Monoqrafiyada problem ədəbiyyatşünaslıq məsələləri diskusiya obyektinə çevrilir, müxtəlif ədəbi-tarixi mərhələlərdə XIX əsr ədəbiyyatının tədqiqinin real mənzərəsi haqqında təsəvvür yaradılır. F.Qasımzadənin yeni dövr ədəbiyyatının aparıcı ədəbi simalarından olan A.Bakıxanov, N. Vəzirov yaradıcılığına həsr etdiyi monoqrafiyaları təhlil olunur. XIX əsr ədəbi-tarixi prosesinin müxtəlif mərhələlərinin spesifik cəhətləri, mərhələ xüsusiyyətləri, ədəbi cərəyan və məktəblərin bədii yaradıcılıq axtarışları bu hissədə kifayət qədər ardıcıllıqla izlənilir.

Deyə bilərik ki, monoqrafiya müasir ədəbiyyatşünaslıq prinsipləri əsasında yazılıb. Əsərdə müstəqillik dövrü ədəbiyyatşünaslığımızda XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının öyrənilməsi məsələsinə elmi yanaşma diqqətəlayiqdir. Məhəmmədəli Mustafayev doğru olaraq müstəqillik dövründə yeni tədqiqat meyllərinin əsasının XX əsrin 80-ci illərində qoyulduğunu bildirir, ədəbi-nəzəri fikrimizdə özünü göstərən nəzəri təfəkkür faktorunun sonrakı onillikdə daha çox özünü göstərdiyini və bu faktorların XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqinə yeni nəfəs gətirdiyini konkret faktlar əsasında tədqiqata gətirir. Bədii düşüncəmizin son iki əsrində realizm yaradıcılıq metodunun daha çox özünü göstərməsini əsaslı arqumentlərlə diqqətə çatdırır.

"X1X əsr ədəbi irsi ədəbiyyatşünaslıqda" əsərində elmi-nəzəri fikrimizin fundamental problemlərinin tədqiqi məsələləri ətrafında orijinal fikirlər səsləndirilir. Klassik irsə vulqar sosioloji münasibətin kökləri və təzahürləri haqqında dolğun təsəvvür yaradılır. Klassik ədəbi irsin tədqiqinin çeşidli konsepsiyaları sırasında marksist estetikanın, onun əsasında formalaşan, ədəbi yaradıcılığın metodloji bazasına çevrilən sosialist realizmin nəzəri prinsiplərinin ideoloji-ədəbi əsasları üzə çıxarılır, M.F.Axundzadə irsinin öyrəniləməsinin konkret vəziyyəti haqqında dolğun təsəvvür oyadılır. Bu sahədə M.Rəfili və F.Qasımzadənin ədəbi-tarixi xidmətləri ön plana keçir. Müxtəlif ədəbi mərhələlərdə hər iki ədəbiyyatşünasın ədibin həyat və yaradıcılığı ilə bağlı tədqiqatlarına qiymət verilir. Axundzadəşünaslığın sovet dövrünün elmi mənzərəsi diqqətdə saxlanılır, istər M.Rəfili. istərsə də F.Qasımzadənin axundzadəşünaslığın yaranması və təşəkkülündəki xidmətlərinə işıq salınır, M.F.Axundzadə yaradıcılığının ümumşərq və Qərb mənəvi dəyərlərinə söykənməsinin sərhədləri müəyyənləşdirilir.

Keçən əsrin 40-50-ci illərində XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının öyrənilməsi problemi ilə bağlı Məhəmmədəli Mustafayevin fikir və mülahizələri tədqiqat baxımından maraq doğurur. Əsaslandırılır ki, sovet dövrü ədəbi repressiyası 30-cu illərlə məhdudlaşmayıb. 40-50-ci illərdə başqa formada, fərqli tarixi şəraitdə, hətta bir qədər şərt şəkildə davam etdirilib ki, bu da ədəbiyyat tariximizin başqa dövrləri ilə birlikdə, XIX əsr ədəbiyyatının tədqiqində də müəyyən çətinliklərin meydana çıxmasına şərait yaradıb. Ancaq ədəbi proses öz axarında davam edib, XIX əsr ədəbiyyatını əhatə edən əsərlər yazılıb.

Monoqrafiyada XX əsrin 70-80-ci illər Azərbaycan tənqid və ədəbiyyatşünaslığında nəzəri təfəkkür faktorunun güclənməsini əsaslandıran ictimai-siyasi şəraitə geniş nəzər yetirilir, bu dövrdə yaranan monoqrafiyaların spesifik cəhətlərinə müasir ədəbiyyatşünaslığın meyarları əsasında qiymət verilir. Məhəmmədəli Mustafayev 90-cı illərdən sonrakı müstəqillik dövrü tənqid və ədəbiyyatşünaslığının klassik irslə bağlı metodoloji mövqeyini də yaddan çıxarmır. Bu mərhələdə XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqində milli şüur və çağdaş düşüncə faktorunun aparıcı mövqeyini ədəbi-tarixi faktlara əsaslanaraq diqqət mərkəzinə gətirir.

Müasir ədəbiyyatşünaslığımızın həmişə diqqətdə saxladığı ədəbi dövrləşdirmə, satirik poeziya, milli ədəbiyyatda realizm məsələlərinə monoqrafiyada yeni nəfəs gətirilir. Tədqiqat pedmeti kimi götürülən yeni dövr ədəbiyyatı özündən əvvəlki və sonrakı ədəbi mərhələlərlə bilavasitə vəhdətdə olduğuna görə, ədəbi dövrləşdirmənin aparılmasına burada ayrıca diqqət yetirilir. Müxtəlif tədqiqatçıların ədəbi dövrləşdirmə konsepsiyaları müzakirə mərkəzinə çəkilir. F.Köçərli, B.Çobanzadə, A.Musaxanlı, N.Şəmsizadə, N. Cəfərov, N. Qəhramanlı kimi ədəbiyyatşünasların dövrləşdirməyə həsr olunan konsepsiyaları, fikir və mülahizələri təhlilə cəlb olunur.

Bundan başqa sonuncu fəsildə ictimai satiranın, realizmin mahiyyəti, poetikası, ictimai-ədəbi funksiyası və bütün bunların XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatındakı təzahürü sistemli şəkildə tədqiqata cəlb olunub. XX əsrin 60-80-ci illərində İttifaqın ayrı-ayrı şəhərlərində keçirilən realizm müşavirələri və onun nəticələri monoqrafiyanın maraqlı səhifələridir. Həmin müşavirələrdə Azərbaycan realizmin tipologiyasının, mərhələlərinin müəyyənləşməsinə, bu məsələ ətrafında aparılan c tədqiqat predmetinə çevrilib.

Belə təsəvvür edirik ki, Məhəmmədəli Mustafayevin "X1X əsr ədəbi irsi ədəbiyyatşünaslıqda" monoqrafiyası klassik irsin yeni elmi konsepsiya əsasında öyrənilməsi yolunda uğurlu addımdır.

NİZAMİ CƏFƏROV,

AMEA-nın müxbir üzvü,

Əməkdar elm xadimi

Ədalət.-2012.-8 may.-S.6.