"Üç əsrin qəzeti”ni oxuyarkən

Bu məqaləni yazarkən satirik jurnalistikamızın Şah əsəri sayılan "Molla Nəsrəddin"in ərsəyə gəlməsi üçün malını-mülkünü əsirgəməyən Həmidə xanımı, neçə-neçə kimsəsiz uşağa isti ocağında yer verən, qulluğunda duran, təhsil problemini həll edən Hənifə xanımı və daha neçə-neçə belə nəcib, xeyirxah, səxavətli, alicənab xanımlarımızı xatırladım. Düşündüm... Düşündüm ki, nə yaxşı tarix təkrarlanır. Qoca dünya, dəyişən zəmanə, amansız insanlar xalqımızın nəyini də əlindən alsa xeyirxahlığını, insanpərvərliyini, səxavətliliyini ala bilmir...

Qarşımda bir kitab var. Yuxarıda sadaladıqlarımın təcəssümü olan, qədim mətbuatımızın, maarifimizin, mədəniyyətimizin canlı nümunəsini əks etdirən bir kitab. Ötən ilin sonlarında "Qanun" nəşriyyatı tərəfindən nəfis tərtibatla çap elədilən, "Üç əsrin qəzeti" adlandırılan bu toplu XIX, XX və XXI əsrin mətbuat, mədəniyyət, azadlıq tarixindən, qan yaddaşından xəbər verən çox dəyərli və qiymətli bir əsərdir. Gənc tədqiqatçı alim, istedadlı jurnalist, alicənab xanım, Sona Vəliyevanın səxavətliliyi və əməkdar jurnalist, tarix elmləri namizədi, istedadlı publisist Natiq Məmmədlinin redaktorluğu ilə ərsəyə gələn bu əsər Azərbaycan mətbuatı tarixində öz dəsti-xətti ilə secilən "Kaspi" qəzetinin dünəni və bu günü haqqında çox dolğun, dəyərli məlumatları əks etdirən bir əsərdir desək məncə hec də yanılmarıq. Mübaliğəsiz demək olar ki, bu əsər "Kaspi" qəzetinin 130 illik yubileyinə həsr olunan ən layiqli, ən gözəl töhfələrdən biridir. Çünki əsər 1881-ci ildən 1919-cu ilə qədər nəşr olunan "Kaspi" qəzetin tarixi, inkişaf yolu ilə yanaşı Azərbaycan mətbuatında, jurnalistikasında oynadığı rolundan, ictimai fikir tariximizdəki yerindən geniş və dəqiq məlumat verməklə yanaşı, həm də o zaman baş verən siyasi, ədəbi prosesləri dərk etmək, qavramaq, öyrənmək baxımından da maraq doğurur. Altı aydan çox bir vaxtda toplanan və ərsəyə gələn bu topluda Azərbaycan mətbuatının görkəmli, istedadlı simalarından sayılan tədqiqatçı alimlərimizin, jurnalistlərimizin məqalələri çap olunub. (Yeri gəlmişkən bir faktı da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, bu məqalələrin hər birinin toplanmasında, yerləşdirilməsində Natiq müəllimin çox böyük əməyi var. "Kaspi"nin tarixi araşdırmaçılarının təqdim etdiyi hər bir məqaləyə və o məqalədəki hər bir fakta əsil alim qayğısı, sayğısı ilə yanaşan redaktor nəticədə belə bir sanballı əsərin meydana gəlməsinə nail oldu). Toplu azərbaycançılıq ideologiyasının təbliğatçısı, istedadlı alim, filologiya elmləri namizədi Sona xanım Vəliyevanın "Üç əsrin qəzeti "Kaspi"dən "Kaspi"yə" adlanan ön sözü ilə başlayır. Sonra isə "Kaspi"nin sovet dövründə ilk tədqiqatçısı olan N. Gəncəvi adına Ədəbiyyat muzeyinin baş elmi işçisi, filologiya elmləri namizədi Səmayə Mövlayevanın, Azərbaycan mətbuatı tarixinin canlı enisklopediyası adlandırılan prof. Şirməmməd Hüseynovun, müasir mətbuatımızın istedadlı nəzəriyyəçi alimi, filologiya elmləri doktoru Cahangir Məmmədlinin, gənc və istedadlı tədqiqatçı alim, filologiya elmləri doktoru, prof. Şamil Vəliyevin, mühacir mətbuatının görkəmli tədqiqatçısı, filologiya elmləri doktoru Abid Tahirlinin, mətbuat tarixi araşdırmaçıları arasında öz dəsti-xətti olan, filologiya elmləri doktoru Alxan Bayramoğlunun, tarix elmləri namizədi, Məhəmmədismayıl Mehdiyevin, ədəbiyyatşünas alim, dosent Sədaqət Məmmədovanın, filologiya elmləri namizədi Lalə Hacıyevanın və başqa tədqiqatçı alimlərin məqalələri çap olunub. Bu məqalələrdə Azərbaycan mətbuatı tarixində xüsusi yeri olan "Kaspi" qəzeti, onun yazarları haqqında bu günə kimi ictimaiyyətə bəlli olmayan fikirlər, mülahizələr söylənilməklə yanaşı həm də, bu gün "kaspiçi"lərin varisi olan müasir "Kaspi" qəzetindən onun fəaliyyətindən geniş bəhs olunur. Bu gün Azərbaycanda qəzet bolluğu şəraitində "Kaspi" öz sələfinin işıqlı ideyalarını davam etdirmək üçün bu şərəfli missiyasını üzərinə götürdü. Prof. C.Məmmədlinin təbirincə desək; "Kaspi"nin klassik "Kaspi"dən qəbul etdiyi ən ciddi ənənə bu qəzetin də maarifçilik ideyalarına sədaqətidir".

XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində fəaliyyətdə olan, Azərbaycan mətbuatı tarixində xüsusən də Qafqazın və Orta Asiya müsəlmanlarının yeganə rusdilli qəzeti olan, milli ruhlu ziyalıları ətrafına toplayaraq milli mətbuat orqanına çevrilən, təkcə jurnalistikamızın deyil, mətbuat, mədəniyyət, ictimai-siyasi fikir tariximizin bir parcasını özündə əks etdirən "Kaspi" (1881-1919) qəzeti Azərbaycan diyarında nurlu bir ocaq oldu. Sonralar, uzun illər bu ocaq alovlanmadı. Nəhayət, 1999-cu ildə şairə-publisit, gənc-tədqiqatçı alim, xeyirxah insan, millətpərvər, ziyalı Sona xanım Vəliyevanın səxavətli əməyi nəticəsində yenidən alovlandı. Bu dəfə Azərbaycan həqiqətlərini, nailiyyətlərini dünyaya daha nurlu əks etdirmək, catdırmaq üçün Sona xanım yazır: "Biz "kaspiçi"lər tarixi milli bir qəzetin fəaliyyətinin bərpaçıları, ardıcılları, xələfləri olaraq fəaliyyət məsulliyyətimizi dərindən dərk edərək, bu adı ilk daşıdığımız andan həm də onun layiqli davamçıları olmağa and içmişik... millət, xalq, vətən sevgisinə tapınmaq sevgisi ilə yola çıxdıq..."

Mən də bu sevgi ilə "Üç əsrin qəzeti" toplusunu vərəqlədim. Orada ömrü boyu xalqının xoşbəxtliyi yolunda milyonlarını əsirgəməyən, səxavətlilik simvolu olan sərvətdar böyük Hacı Zeynalabdin xeyir-duasını gördüm. Millətini maarifləndirmək arzusu ilə hər bir əzaba qatlaşan Zərdabi səsini duydum. Təpədən-dırnağa vətənpərvər Üzeyir bəy uverturiyasını eşitdim. Bütün varlığı ilə millətpərəst olan Ağaoğlu yanğısından diksindim. Millətinin cəhalətinə için-için yanan, acı-acı gülən Mirzə Cəlil gülüşünü sezdim. Bütün Türk dünyasının bütövlüyü arzusu ilə alışıb-yanan Əli bəy dəsti-xəttini tapdım. Ömrünü xalqının vəkili kimi fəda edən Topçubaşi qayğısını hiss etdim. Və daha onlarla işıqlı, nurlu, milli ruhlu şəxsiyyətlərimizin nuruna qərq oldum... Prof. Şirməmməd Hüseynov demiş: "Azərbaycan ziyalıları öz sözlərini, fikirlərini, arzu və istəklərini, tapıntılarını, həmçinin tənqidi qeyd və mülahizələrini, etirazlarını məhz bu qəzet vasitəsilə geniş oxucu auditoriyasına, xüsusən Rusiya ictimaiyyətinə çatdırmaq imkanı əldə etmişlər".

Elə bu imkan idi ki, milli şüurun oyanışı, özünüdərkin dirçəlişi Azərbaycan ziyalısını mədəni inkişafa, milli azadlığa, milli müstəqilliyə doğru apardı. Eyni məslək, eyni amal uğrunda savaşan Azərbaycan ziyalısının tribunasına çevrilən "Kaspi" qəzeti prof. Alxan Bayramoğlunun təbrincə desək: "...1890-cı illərdən üzü bəri qəzetdə milli kimlik, milli özünüdərk problemi və bu anlayışların xalqa başa salınıb onun düşüncə və şüuruna təlqin edilməsi məsələsi aktuallaşmağa başladı". Maarifin, mədəniyyətin, yeniliyin tərəfdarı olan bu ziyalılar "Kaspi"nin səhifələrində yeri, məqamı düşdükcə xalqını azadlığına doğru istiqamətləndirdi. Bütün bunlarla yanaşı "Kaspi"nin varlığı həm də Azərbaycan da böyük publisist, jurnalist ordusunu yetişdirdi. H.Zərdabi, M.Cəlil, C. və Ü.Hacıbəyli qardaşları, Ə.M.Topçubaşi, Ə.Ağaoğlu, H.Vəzirov, F.Köçərli, M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Hüseynzadə, N.Nərimanov, M.Şahtaxtlı kimi əqidə məslək sahiblərimiz, şəxsiyyətlərimiz yalnız Azərbaycan məkanında deyil, Avropa, Şərq aləmində tanındı. Burada istedadlı alim Şamil Vəliyev fikirlərini xatırlatmaq yerinə düşər: "Azərbaycan tarixində elə şəxsiyyətlər var ki, onların kimliyi ilə tanışlıq, əməl və ideyalarına bələdlik bütövlükdə tarixin konkret dövrünü bilməyə bərabər tutulur. Onların kimliyi və fəaliyyəti öyrənildikcə, obrazlı desək, "aysberqin görünməyən tərəfi" meydana çıxır...".

Görkəmli tədqiqatçı alim, filologiya elmləri doktoru Abid Tahirlinin "525-ci qəzet"də çap olunan "Kaspi" -38 illik tərcümeyi-halımız və tərcümanımız" adlı geniş həcmli və maraqlı məqaləsində "Üç əsrin qəzeti" əsərinə çox yüksək qiymət verərək onu: "fundamental araşdırmalar toplusu" adlandırır.

Məqaləmi sona catdırmaq istərkən Türk-islam dünyasının parlaq simalarından sayılan türkoloq alim, naşir Əli bəy Hüseynzadənin 1904-cü ildə "Kaspi" də yazdığı bu məşhur sözlərini xatırladım: "Türklər tarixdə birinci dəfə qılıncın gücü ilə, ikinci dəfə etiqadın gücü ilə parlamışlar, üçüncü dəfə isə elm və biliklə parlamalıdırlar".

Bəli, buna görə tariximizi, kecmişimizi, dünənimizi, kimliyimizi, haradan gəlib hara getdiyimizi bilməliyik. Bunları bilmək üçün "Üç əsrin qəzeti" kimi sanballı topluların sayı-hesabı olmamalıdır. Azərbaycan mətbuat tarixinin, mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, ictimai fikir tarixinin, iqtisadi inkişafının bir parcası olan "Füyuzat", "İrşad", "İqbal", "Tərəqqi", "Açıq söz", "İstiqlal", "Qurtuluş", "Azərbaycan" və onlarla belə mətbu orqanlarımıza yeni nəfəs, yeni ruh verilməli, onların məqsəd və məramları gəncliyə catdırılmalıdır.

Qərənfil Dünyamin qızı,

BDU-nun Mətbuat tarixi və

ideoloji iş metodları kafedrasının

müəllimi, filologiya elmləri üzrə

fəlsəfə doktoru

Ədalət.-2012.-28 yanvar.- S.16.