BİR HEKAYƏNİN SEHRİ

ETİBAR ƏBİLOV

Tarix saxtalığı sevmir, tarix yalanı qəbul etmir, tarix uydurma hadisələri öz səhifələrində saxlamır. Tarixi şəxsiyyətləri, tarixi hadisələri olduğu kimi qəbul edir və öz səhifələrində həmin hadisələri necə var elə saxlayır.

Tarix insan ruhu kimidir - bu tarixin qapısından həmişə mələklər daxil olmur. Çox təəssüflər olsun ki, iblis də o qapıdan içəri daxil ola bilir. Bu zaman tarix zədələnir - tarixin özünün o iblislə mücadiləsi başlayır. Bu mücadilədə istər xeyrin, istərsə də şərin tərəfindən həm də qələm sahibləri dayanır. Qələmi şərə qulluq edən qələm sahibləri, qələmi xeyrə arxa duran qələm sahibləri.

Xeyrin qələbəsi həmişə çətin olur. Xeyrin tərəfində olan qələm sahibləri kimlərdir-bunu gözəl bilirik. Lakin tariximizə nəzər salaq: Müdhiş 37-nin qurbanları: Cavid, Çəmənzəminli, Çobanzadə, Xuluflu, Mümtaz, Cavad, Müşfiq Ulutürk, Xudu Məmmədov, F.Kərimzadə Məhməd Akifin sözü yada düşür:

Bir günəş uğruna ya rəb, nə günəşlər batıyor...

Tarixi ən çox yaralanmış millətlərdən biri də bizik, əsrlərdə davam edən imperiyaların köləsi olduq, nələr itirdik, hansı mənəvi, cismani itkilərə məruz qaldıq. bir Allah bilir.

Bütün imperiyaların ən birinci məqsədi-işğal etdiyi ölkənin tarixini saxtalaşdırmaq olub. Xalqa öz tarixini unutdurmaq üçün isə həmin xalqı manqurtlaşdırmaq lazım gəlir. Xalqın ideologiyası dəyişilir, xalqın keçmişindəki işıqlı şəxsiyyətlərin tərcümeyi-halları imperiyanın təfəkkürü ilə formalaşdırılır. Bu işi də "qələm sahibləri" yeni saxta tarixi yazanlar, "sapı özümüzdən olan baltalar" həyata keçirir. Yeni, yad, "qəhrəmanlar" tarix, ədəbiyyat kitablarına düşür. Azərbaycanlılara olmazın zülmlər vermiş stepan Razin qəhrəman kimi təqdim edilir. Azərbaycanda azərbaycanlılara qarşı ermənilər tərəfindən törədilən qətliamların ilhamvericisi Şaumyan ideala çevrilir. Kirov "Milli qəhrəmanımız" olur. Xalqımızın qanını içən bu əxlaqsız və qəddar adamların adlarına rayonlar, şəhərlər, prospektlər, küçələr... verilir, heykəlləri uçaldılır. Haqlarında şeirlər, poemalar, romanlar yazılır... Atasından çuğulluq edib, öz atasını güllələtdirən Pavlik Morozovlar uşaqlarımız üçün simvola çevrilir.

Əsl qəhrəmanlar isə, əsl millət fədailəri isə həyatlarını millət yolunda qurban verənlər isə xalq düşməni kimi, bəzən də bütün insanlığın düşməni kimi təqdim edilir. Cavid dərsliklərdən çıxarılır - O Tumanyan tədris olunur. Orta əsrlərdə ən qüdrətli bir dövlətin - Şanlı Səfəvilər dövlətinin qurucusu və ilk hökmdarı olan, böyük hökmdar və böyük şair Şah İsmayıl Xətai xalqa "işğalçı" kimi təqdim edilir - çünki ən çox sevdiyi məsəl "hər şeyə şübhə ilə bax" - olan Kral Maks belə deyib, əvəzində Azərbaycanı işğal edən və müstəqilliyimizə son qoyan iyirminci Qızıl Orduya abidə ucaldılır. Öz torpağı yolunda ailəsi ilə birlikdə şəhid olan Cavad xanı yeni nəsil tanımır, amma Çapayevə həsr olunmuş şeiri uşaqdan böyüyə hər kəs əzbər bilir.

Amma... Amma tarix şahidlik edir ki, heç bir imperiyanın ömrü daimi olmur... "bir dəfə yüksələn bayraq, haçansa bir daha qalxır". Və bu müqəddəs bayrağı qaldıranlar elə o imperiyanın tərkibində yaşasa da öz amalını, öz məfkurəsini, öz vicdanını qoruyan, bütün həyatını öz doğma xalqına həsr edən insanlar qaldırırlar: Üzeyir bəylər, Heydər Əliyevlər, Yusif Məmmədəliyevlər, Qara Qarayevlər... İmperiya dağılır, xalq müstəqillik qazanır -amma çox təəssüflər ki, şər bu dəfə də meydandadır - xalqı düz yoldan sapdırır, Sovet qoşunları və ermənilərlə birlikdə bizimlə vuruşur. Qarabağ işğal olunur. 20 yanvar faciəsi baş verir. Azərbaycanın bütün bölgələrində Şəhidlər qəbiristanı ürəyimizə dağ çəkir, millət firqələrə bölünür, terrorlar törədilir, başıpozuqluq yaranır... Amma şər də imperiyalar kimi əvvəl-axır məğlubiyyətə məhkumdur... Və həmin dövlətin içərisindən xalqımızın ən böyük şəxsiyyəti öz dəmir iradəsi, sarsılmaz qətiyyəti ilə şərin ilan başını əzir və haqlı olaraq Azərbaycan xalqının Ümummilli liderinə çevrilir.

Heydər Əliyev haqqında çox yazılıb, bundan sonra da yazılacaq. Amma böyük yazıcımız Hüseynbala Mirələmov (rus yazıçısı Viktor Andriyanovla birlikdə) Heydər Əliyev haqqında yazdığı və dünyanın ən nüfuzlu nəşriyyatlarından olan. "Molodaya Qvardiya" nəşriyyatının "Görkəmli adamların həyatı" seriyasından çap etdirdiyi kitab öz məna tutumuna, faktların zənginliyinə, obyektivliyinə üslub aydınlığına görə bu qəbildən olan digər kitablardan fərqlənir. Belə olmasaydı bu dəyərli kitab dünyanın 23 dilinə çevrilib çap edilməzdi. Bu gün ümummilli liderimiz haqqında ən zəngin məxəz olan "Heydər Əliyev" kitabı haqlı olaraq Azərbaycan oxucularının ən çox mütaliə etdikləri və dönə-dönə müraciət etdikləri kitablardan biridir.

Bu gün Heseynbala Mirələmov Azərbaycanda ən məhsuldar yazıçılardan biridir. Əlbəttə, məhsuldarlıq yazıçı üçün o zaman mühüm, daha doğrusu həlledici məna kəsb edir ki, həmin yazıçının kitablarında oxucu istəyi, arzusu, marağı, idealı... bədii şəkildə öz həllini tapmış olsun. H.Mirələmov bir yazıçı kimi qarşısına qoyduğu məqsədlərə nail olub. Çünki onun bir-birinin ardınca çap olunan. "Xəcalət", "Gəlinlik paltarı", "Cəza", "Yanan qar" (Daglarda atılan güllə). "Qırxıncı otaq" və s kimi povest və romanları öz aktuallığına, bədii siqlətinə görə tez bir zamanda böyük oxucu marağı ilə qarşılandı. Hüseynbala Mirələmov üçün mövzu məhdudiyyəti yoxdur. O, tarixi mövzuda da, müasir mövzuda da böyük ustalıqla, əsl peşəkarlıqla, ürək yanğısı ilə, vətəndaşlıq məsuliyyəti ilə yazır. Vaxtı ilə böyük alman yazıcısı Tomas Mann Hamlet haqqında yazırdı. "O (yəni Hamlet-E.Ə.) sözün hər mənasında insandır". Bu fikri H.Mirələmovun qəhrəmanları haqqında da demək olar. Əsl insan-yəni həyatda uğurları kimi səhvləri də olan, mübarizə edən, xeyirxah, comərd, həlim, həyatı sevən, eyni zamanda bəzən sərt, bədbin, mübarizədən yorulan, ruh düşkünlüyü keçirən. Bir sözlə, əsl insan üçün xarakterik olan cəhətlər.

Yazımın əvvəlində biz tarix yalanı, saxtalığı sevmir demişdik. Həm də onu da vurğulamışdıq ki, imperiyaların məqsədi xalqın tarixini unutdurmaq olub və buna müəyyən mənada nail də olublar.

Mənim fikrimcə, indii bizim yazıcıların, eyni zamanda tarixçilərin ən ümdə vəzifələrindən biri tarixi şəxsiyyətlərimizi - xalqımıza olduğu kimi tanıtdırmaqdan ibarətdir. Ümumiyyətlə, mənim fikrimcə, bədii ədəbiyyatda ən çətin janr tarixi mövzuda əsər yazmaqdır. Və söhbət əgər çox böyük şəxsiyyətlərdən gedirsə və üstəlik həmin tarixi şəxsiyyət haqqında Azərbaycanda yazılmayıbsa, ya səthi yazılıbsa, yazılsa da qəzərli yazılıbsa, bu zaman həmin mövzuda yazmağın çətinliyi bizə bir daha aydın olur.

Tarixi səpkidə roman yazan yazıçı istər-istəməz həm də tədqiqat işi yazmış olur. Hüseynbala Mirələmov "Sonuncu fateh" trilogiyası ilə bu iki işin öhdəsindən layiqincə gəlmişdir desək heç də mübaligə etmiş olmarıq.

Nadir şaha həsr olunmuş bu əsəri mən böyük maraq və həyəcanla oxudum. Məlumdur ki, roman, ələlxüsus trilogiya-əsər qəhrəmanının, surətlərinin, xarakterlərinin dolğun təsvirini sevir. Eyni zamanda həmin dövrün ən vacib ictimai-siyasi hadisələri trilogiyada öz həllini tapmalıdır: hətta o dövrün adət-ənənəsi, dil-danışıq xüsusiyyətlərinə qədər. Və eyni zamanda əsərin oxunaqlı olması üçün üslub aydınlığı lazımdır. Hüseynbala Mirələmovun dili hadisələrin təsviri, təbiətin təcənnümi o qədər oynaq, o qədər zəngin, o qədər cəlbedicidir ki, oxucu mütaliədən ayrıla bilmir. Hüseynbala müəllimin ədəbi-bədii dili-ədəbiyyatımızda hadisədir. Aydındır ki, trilogiya təhkiyə tələb edir. Amma bu təhkiyə, təsvirlər ifrata varanda, mövzu, hadisələr nə qədər maraqlı olsa da oxucunu yorur. H.Mirələmovun təhkiyələri genişdir, amma o geniş təhkiyələrdə bir artıq cümləyə - fikrə belə rast gəlmək olmur.

Nadir şah tarixdə haqqı ən çox unudulan, inkar edilən, bütün gördüyü böyük işlərə kölgə salınan şəxsiyyətlərimizdən biridir. Bu böyük hökmdarın haqqında istər sovet mətbuatında, istər Qərb məxəzlərində, hətta təəssüflər olsun ki, dost və qonşu Türkiyədə belə istənilən qədər böhtanlar, föhş dolu sicilləmələr yazılmışdır. Halbuki Nadir Şahın türk-islam dünyası üçün gördüyü böyük işlər ölcüyəgəlməz gədərdir. Bu gün cəmiyyətimizdə bizə Nadir Şahın gördüyü böyük işlərə bələdciliyi "Sonuncu fateh" trilogiyası edir. Nadir Şahin ən böyük məqsədlərindən biri müsəlman dünyasının ən yaralı yeri olan düşmən xristian dövlətlərin ən çox bəhrələndiyi sünni-siə qovğasını aradan qaldırmaq idi. Nadirin tarixdə əzəmətli yürüşləri, qələbləri, heç də bu gün ağızdolusu danışılan I Pyotrun, Napaleonun... qələbələrindən, zəfərlərindən geri qalmırdı. Nadir əsərdə-tarix necə şəhadət edirsə o cür-cəsur, qorxmaz, sədaqətli, inadcıl, vətənini canından cox sevən bir insan kimi təsvir edilir. O, vətənini talançılardan, yadelli qacqınlardan qurtarmaq üçün, ölkəni fəlakətə sürükləyən özbaşınalığa, sahibsizliyə hərc-mərcliyə tayfa davalarına son qoymaq üçün, sadə insanların həyatlarının təhlükəsizliyi üçün, vətəndaşların həyat rifahlarını yüksəltmək naminə ən əsası da şanlı Şəfəvilər dövlətinin keçmiş şöhrətini özünə qaytarmaq üçün çaba göstərirdi. Və Nadir Şah bütün bunlara nail də olurdu. Əsərdə bütöv bir epoxa təsvir olunur. Burada bütöv bir obrazlar qalereyası var. Trilogiyada Nadirin uşaqlığından tutmuş, faciəli ölümünə qədər olan dövr təsvir olunur. Nadirin ilxıcılıq etməsi (sonralar, Nadir qüdrət sahibinə çevriləndə, düşmənləri ona həqarətlə "İlxıcı oğlu" deyirdilər). Özbəklərə əsir düşməsi, anası, qardaşı İbrahim və qonşusu Əmirqulu ilə.

Buxaralı Qəmbərin evində qul həyatı yaşaması, anasının əsirlikdə ölməsi və qürbətdə dəfn olunması. Sahibi Qəmbərin qızı Zöhrə ilə olan sevgisi və onun köməkliyi ilə əsirlikdən qacması, doğma Dərəgözə gəlməsi müdrik Qədirqulu kişinin tövsiyəsi ilə Əbivərd hakimi Baba əli bəy əfşarın müdafiə dəstəsinə qoşulması, bu dəstədə quldur-qaçaqlarla, işğalçı əfqanlarla vuruşu, igidliyi sayəsində şöhrətlənməsi. Buxaraya yürüşü anasının qəbrini ziyarət etməsi, sevdiyi Özbək qızı Zöhrəni özü ilə kəndlərinə gətirməsi, amma Baba Əlinin istəyi ilə böyük qızı Fatimə ilə ailə qurması, səfəvi hökmdarı Şah Sultan Hüseynin qətiyyətsizliyi elə həmin Sultanın öz xoşu ilə hakimiyyəti yadelli Mir Mahmuda təhvil verməsi. Sultan Hüseynin oğlu vəlihəd II Təhmasib Mirzənin labüd ölümdən qacıb Fətəlili xan Qacara pənah aparıb ona sığınması. Nadirin Sultan Hüseynin qətiyyətsizliyindən qəzəblənməsi, yadellilərlə vuruşan ayrı-ayrı dəstələri birləşdirməsi, onlara rəhbərlik etməsi, tədriclə ölkəni yadellilərdən təmizləməsi, nəhayət II Təhmasib Mirzəni hakimiyyətə gətirməsi II Təhmasibin şahlığı, amma II Təhmasibi hakimiyyətə gətirdiyi halda Təhmasibin Nadirə olan xəyanətləri, həm ordu içərisində, həm də xalq arasında həlledici nüfuza sahib olan Nadirin bu xəyanətləri bağışlaması, əfqanlarla birgə osmanlıların və rusların səfəvilərə düşmək münasibəti - Səfəvilər dövlətini sarsıtmaq, məhv etmək üçün apardıqları işğalcılıq müharibələri. Nəhayət Nadirin II Təhmasib Şahın sərxoş həyatında, bacarıqsızlığından bezib onu hakimiyyətdən kənarlaşdırması. Şah II Təhmasibin yerinə onun 8 aylıq körpəsi üçüncü Şah Abbasın gətirilməsi, Nadir xanın Vəkilüddövlə və Naibüssəltənə vəzifəsini içra etməklə əslində bütün hakimiyyəti tam olaraq öz əlinə alması ölkədə dəmir nizam-intizam yaratması, Səfəvilər dövlətini Əfqan işğalcılardan təmizləməsi. Qüdrətli Osmanlı dövlətini öz yerində oturtması, Rusiya ilə gizli acıq mübarizələri, möhtəşəm Hindistan səfəri, Hindistanda vaxtı ilə dahi sərkərdə Əmir Teymurun bacara bilmədiyi qorxunc Katurlu tayfasını tamamilə məhv etməsi, sonra bütövlükdə hindistanı fəth etməsi (məlumdur ki, Hindistanın fəthi çox az sərkərdəyə nəsib olub) və s. təsvir olunur. Nadir şahı, Hüseynbala Mirələmov qüdrətli, həqiqəti sevən, haqq-ədalət tərəfdarı olan bir sərkərdə kimi təsvir edir... Nadir, təməli özü tərəfindən qoyulan Nadirabadda böyük bir Qurultay cağırır. Hökmdar faktiki olaraq III şah Abbasındır - amma Abbas hələ kiçikdir və indiki halda şöhrəti hər yana yayılan, Şah İsmayıl Xətai dövründəki Səfəvilər dövlətindən daha güclü dövlət olan Səfəvilər xanədanına daha güclü, daha təcrübəli bir şah hökmdarlıq etməlidir. 1000 nəfərə qədər qəbilə başçısının, sərkərdənin... iştirak etdiyi Muğan Qurultayında hamı Nadiri Şah kimi görmək istəyir. Nadir isə bundan imtina edir. İkinci gün yenə də şah olmaq üçün ondan xahiş edirlər. Yenə də imtina.

Bu xahişlər daha bir neçə dəfə təkidlə təkrar olunur və nəhayət... Nadir Şah olmağa razılıq verir və taçı başına qoymamışdan əvvəl 3 tələb irəli sürür. Əvvəla bundan sonra Səfəvi nəslinin heç bir üzvü və nümayəndəsi müdafiə edilməyəcək. İkincisi şiə məzhəbi ilə yanaşı sünni məzhəbinə hörmət edilməlidir. Üçüncü tələb isə əlahəzrət Qadir şaha, ondan sonra övladlarına və ailəsinə hörmət ediləcək, onlara tabe olmağa and içiləcək. Qurultay nümayəndələri yekdilliklə bu şərtləri qəbul edir.

(Ardı var)

Ədalət.-2013.-2 aprel.-S.6.