Şeir təhlilləri

VII yazı

Mirzə Ələkbər Sabir

Ata nəsihəti

Bəsdir, ey oğul, boş yerə bu elmə çalışma,

Qanın tələf oldu!

Gündüz, gecə səy eyləyibən dərsə alışma,

Canın tələf oldu!

Bu şəhridə çoxdur, görürəm, elm oxuyanlar,

Onlar nə tapıblar?

Divanədilər malını bu yolda qoyanlar,

Guya ki, yatıblar.

Çoxdur zərəri adəm üçün elm oxumağın,

Sən say və deyim mən:

Əvvəl bu ki, məktəbdə olur təlx damağın,

Ey dideyi-rövşən!

Bir də gözünün nuru gedib kur olacaqsan,

Canın da sağ olmaz;

Rəngin saralıb axırı rəncur olacaqsan,

Bağrında yağ olmaz.

Axırda, tutaq, ölməyib onversətə getdin,

Qurtardın özün də;

İnsaf ilə söylə, bu işi yaxşımı etdin?

Bir dur bu sözündə!

Sən də deyəcəksən sasalım, ya ki demorqat,

Bilməm necə dersiz;

Xalqın evini yıxdı çıxıb bir neçə bədzat,

Ax, ax, a beyinsiz!

Hər bir gəda bir az oxuyub adəm olubdur,

Zakonu bəyənməz;

Çoban-çoluq oğlu bəy ilə bahəm olubdur

Hamunu bəyənməz;

Gahi şaha bir tənə vurar, gahi vəzirə,

Bax, bax, səni tanrı!

Gah ocağa şəkk eliyər, gahi də pirə,

Kafir olu barı.

Bundan sonra qıl tövbə dəxi, məktəbə getmə,

Bircə usan, oğlum!

Ta baxma müəllim sözünə, ta əməl etmə,

Axır utan, oğlum!

Çıx dağa-daşa, yol kəsibən qarətə başla,

Axırda qaçaq ol;

Sal bir beşatan boynuna, bu adətə başla,

Həmmali-yaraq ol,

Xalqa dadanaq ol,

Hər işdə sayaq ol,

Ver cana ziyanı -

Qeyrətdən uzaq ol!

Şeirin mövzusu, məzmunu və ideyası

Şeirin mövzusu Sabirin ardıcıl müraciət etdiyi tərbiyə, təhsil, məktəb mövzusudur! Məktəbə, təhsilə, elmə nifrətlə yanaşan satirik qəhrəman bizə Sabirin digər satiralarından tanışdır. Digər şeirlərdə qatı inkar, qarğış, vurub dağıtmağa çağırış yolu tutan bu elm, təhsil, məktəb düşməni bu şeirdə adından göründüyü kimi nəsihətə əl atmışdır. Nəsihət, məsləhət klassik poeziyada və xalq şeirində ardıcıl müraciət olunan müsbət yüklü bir motivdir. Sabir də yeri gəldikcə bu motivdən yararlanmışdır. Nəsihət-məsləhət onun bir çox şeirlərinin həm məzmununu təşkil edir, həm də satirik üslubunda poetik fiqur kimi ortaya çıxır. Onun "Küpəgirən qarının nəsihəti", "Məsləhət", "Olmur, olmasın", "Təhsili-elm", "Kişi" və sairə satiralarında nəsihət-məsləhət şairin mənfi qəhrəmanının daxili dünyasını, düşüncə tərzini, xarakterini ortaya çıxaran bir vasitəyə çevrilir. Bu tip şeirlərində şairin özü görünmür, mövqeyi hansısa söz, ifadə ilə bəlli olmur, şair sadəcə olaraq tipin özünü danışdırır, onun mahiyyətini tipin verdiyi nəsihətlərdə, məsləhətlərdə açır, ifşa edir. Nəsihətdən istifadə edərək nəsihət verənin - satirik qəhrəmanın iç üzünü açmaq haqqında danışdığımız şeirdə də ön plandadır.

İlk misralardan sakit bir tərzdə oğlunu məktəbdən, elm yolundan uzaqlaşmağa çağıran, elm qazanmaq yolunda malını, varını xərcləyənlərə irad tutan ata elm və təhsilin zərərli olması barədə dəlillərini sadalayır: məktəbdə nəşənə acı qatılacaq, gözünün nuru gedib kor olacaqsan, canın sağ olmayacaq, rəngin saralacaq, xəstə düşəcəksən, bağrında yağ olmayacaq. Bunlar fiziki təhlükələrdir. Ata oğlunun mənəvi-əxlaqi planda hansı təhlükələrlə üzləşəciyini sadalamaqla narahatlığını söyləməyə davam edir: axırda universitet oxuyub sosializm, demokratiya, bərabərlik deyəcəksən, qanunları bəyənməyəcəksən, hakimiyyəti qəbul etməyəcəksən, ocağa, pirə şəkk gətirəcəksən. Atanı ən çox narahat edən də bu sonunculardır, mənəvi-əxlaqi aləmdə, ictimai düşüncədə baş verən dəyişikliklərdir. Bu narahatlıq onun işlətdiyi "Ax, ax", "bax, bax" nidalarından bəlli olur. Cəmiyyətdə "sasalım" (sosialist), "demorqat" (demokrat) sözləri işlənir, mövcud qanunu (zakonu) bəyənmir, çoban-çoluqla bəy arasında bərabərlik tələb edir, şaha, vəzirə tənə vurur, onları tənqid edir, elm öyrənib cəmiyyətə faydalı olmağa çalışırlar - bütün bunların səbəbkarı isə məktəb, onversətə (universitet), elm, müəllimdir. Satirik tipin qəzəbi onlara qarşı yönəlib. Elm öyrənməyin, dərs oxumağın ziyanlarından danışıb fikrini əsaslandırmağa çalışan, yaxşıya pis, pisə yaxşı deyən ata şeirin sonunda əsl məqsədini bildirir: Oğlum, get qaçaq ol, quldurluq et, xalqı tala, qeyrətdən uzaq ol. Şeirin ideyası nadanlığın, tərbiyəsizliyin, quldurluğun dərs oxumaqdan, elm qazanmaqdan, xalqa yararlı olmaqdan üstün tutulduğu bir dünyanın tənqidi və bu dünyaya əks olan bir aləmin arzu edilməsindən doğur

Şeirin iştirakçıları

"Ata nəsihəti" satirasının iki iştirakçısı var: nəsihət verən ata və nəsihət olunan oğul. Şeirdə fəal olan atadır: danışır, irad tutur, tənqid edir, lağa qoyur, nəsihət verir. Şeirdə oğul passivdir, dinləyici rolundadır, danışmır, fikir bildirmir, mətndə birbaşa görünmür. Satirik tipin nəsihətamiz monoluqundan, giley və qeybətlərindən, həyəcanlı sözlərindən oxucu anlayır ki, oğul köhnə qaydalarla yaşamır, dərs oxuyub, elm qazanıb müasir insan olmaq istəyir. Hər kəsi fərəhləndirməli olan bu keyfiyyət Sabirin satirik qəhrəmanını qəzəbləndirir. Ona görə də dolayısı yolla, cəmi iki cümlə ilə gəncləri elmə, məktəbə təşviq edənlərə nifrətini bildirir, tənə vurur.

Buna da diqqət yetirmək lazımdır ki, ata öz oğlu ilə münasibətdə ehtiyatlıdır, ona "dideyi-rövşən" (gözüm nuru) deyə müraciət edir, fiziki güc, zorakılıq üsulu ilə, təhqirlə danışmır, nəsihət yolu tutur, oğlunu yolundan döndərmək üçün öz ağlınca, öz düşüncəsinə görə məntiqi dəlillər, sübutlar gətirir. Atanın dəlilləri gülüş doğurur, satirik qəhrəmanın düşüncəsinin, qəbul etdiyi, arxalandığı dəyərlərin nə qədər çürük olduğunu göstərir. Oğluna nəsihətdə öyüdverici sözlər seçən, ona qarşı davranışlarında yumşaq tərz nümayiş etdirən, oğlunu qılıqlayan ata oğlunu məktəbə, elmə təşviq edən adamlardan danışanda sərt sözlər seçir, istehzalı danışır ("divanə olublar", "hər bir gədə", "ax, ax, a beyinsiz") köhnə qaydalara, inanclara qarşı olanları ittiham edir.

Satirik qəhrəmanın - atanın dediklərindən, mülahizə və dəlillərindən o da aydın olur ki, həyat artıq onun dediyi və arzuladığı kimi deyil. Burada Sabirin yaşadığı zəmanədəki müsbət təmayülü, yenilik və oyanışı bir sənətkar qüdrəti ilə nə qədər aydın şəkildə gördüyü və göstərdiyi diqqət çəkir. Bu yenilik və oyanış ondan görünür ki, şikayətlənən artıq zavallı, köməksiz, məktəb həsrətilə alışan, amma məktəbə buraxılmayan uşaq yox, məktəbdən, müəllimdən, oğlunun dərs oxumağa meyl göstərməsindən əndişə keçirən geridə qalmış, nadan atadır. Maarifçi realistlər məktəbin yoxluğundan, ataların övladlarını məktəbə buraxmamalarından şikayətçi idilərsə, indi şikayətlənən, gileylənən məktəbin, elmin həyata nüfuz etməsindən narazı qalanlardır. Əgər satirik qəhrəman şikayət edirsə, gerçəkliyi qəbul etmirsə, deməli, həyatda köhnə düşüncə ilə yaşayan, çürük dəyərlər sistemindən əl çəkə bilməyən insanları qane etməyən müsbət təmayüllər, yenilik havası var. Sabir dühasının bir əlamət və cəhəti də bu müsbət tendensiyaları, milli oyanışın əlamətlərini görməsində və satirik tipin dili ilə olsa da, onları göstərə bilməsindədir.

Şeirin üslub və dil xüsusiyyətləri

Şeirin süjeti sadədir, yüksələn bir xətt üzrə inkişaf edir. Oğlunu elm öyrənməkdən, dərs çalışmaqdan çəkindirmək istəyən ata addım-addım, ehtiyatla əsl məqsədini açıqlamağa doğru gedir. Bu tipin xarici görünüşü, peşəsi haqda şeirdən bir məlumat ala bilmirik. Şairin satira projektoru satirik qəhrəmanının daxili aləminə, düşüncələrinə yönəlmişdir. Daha dəqiqi, şair tərəfindən danışdırılan tip bir başqasının müdaxiləsi olmadan özü-özünü tanıdır, kimliyini bəlli edir.

Şeirdə parlaq təşbehlərə, mübaliğələrə, mürəkkəb məcazlara rast gəlmirik, ancaq bunların yoxluğu şeirin bədii təsir qüvvəsini qətiyyən azaltmır. Şair sadə ifadələrlə, adi sözlərlə təsirli, aydın, yaddaqalan səhnələr yarada bilmiş, danışdırdığı tipin iç aləmini ustalıqla açmışdır. Mürəkkəb bədii təsvir və ifadə vasitlərindən imtina etməyi Sabirin ayrı-ayrı misra və şeirlərində davamlı müşahidə edirik. Lakin bu Sabirin şeir texnikasının, bədii istedadının zəifliyi kimi deyil, şairin düşünülmüş şəkildə istifadə etdiyi bir üslubi məqam kimi qiymətləndirilməlidir.

Şeirin dili tamamilə sadə, xalq dilinə yaxın bir dildir. Yalnız bircə yerdə klassik şeirdən gələn tərkibə ("dideyi-rövşən"), bir dənə bugünkü oxucu üçün anlaşılmayan sözə (xəstə mənası verən "rəncur" sözünə) müraciət edilmişdir. Əvəzində satirik qəhrəmanının özünü müasir, savadlı (əslində savadsızlığını) göstərmək istəyindən doğan ifadə və sözlərə yer verilmişdir. Təhrif edilmiş şəkildə deyilən, bir növ ictimai həyatda yeniliyin atributları kimi işlənən "sasalım", "demorqat", "onversətə" kəlmələri o dövrün savadsız adamlarının dilinin əzbəri idi ki, Sabir də onları həm məişət dilində işləndiyi tərzə uyğun, həm də satirik tipin savadsızlığını göstərmək üçün işlətmişdir. Ata bu sözlərin tələffüzündə yanlışlığa yol verdiyini də sövqü-təbii duyur və xalqdan gələn bir ifadə ilə özünü sığortalayır: "bilməm necə dersiz;"

Şair xalq dilindən gələn ifadələrə yeni bir rəng verməklə fikrini daha təsirli etməyə çalışmışdır. Xalq dilində "ürəyində yağ qalmamaq", "ürəyinin yağı ərimək" kimi mənfi yüklü, əzab çəkmək bildirən ifadələr var. Hətta bir folklor nümunəsində deyilir ki, qonşuda qız sevən oğlanın ürəyində yağ olmaz! Sabirin satirik qəhrəmanı da elmə həvəs göstərən, məktəbə sevgi bəsləyən oğlunu qorxutmaq üçün xalqdan gələn bu ifadəni dəyişdirərək belə ifadə edir: "bağrında yağ olmaz". "Bağır" sözü dilimizdə, qara ciyər, sinə, köks və ürək mənalarında işlədilir. Göründüyü kimi Sabir "bağır" sözünün ürək mənasını alaraq xalq ifadəsini öz satirik üslubuna uyğun bir şəkildə işlətmişdir. Və yaxud xalq dilində "evi yıxılmış", " evin yıxılsın" kimi qarğış bildirən deyimlərə rast gəlirik. Sabir bu ifadəni satirik tipin dili ilə bu şəkildə işlədir: "Xəlqin evini yıxdı çıxıb bir neçə bədzat". Bununla da şair satirik qəhrəmanının düşüncə tərzini, yeniliyə, dəyişikliyə, oyanışa olan münasibətini daha təsirli şəkildə ifadə etmişdir.

Şeirdə vəzn və qafiyə xatirinə cümlədə söz sırasının pozulması halı da var. "Sən say və deyim mən" cümləsi normalda "Mən deyim, sən say" şəklində olmalıdır. Amma cümlənin öz dediklərinə inanan, öz ağlından, düşüncəsindən sonsuz dərəcədə razı, savadsız bir nadanın dilindən söyləndiyini nəzərə alsaq, bu Sabirin qüsuru sayılmamalı, tipin xarakterini açan bir "yanlışlıq" kimi dəyərləndirilməlidir.

"Ata nəsihəti" şeiri Sabirin 1906-cı ildə "Molla Nəsrəddin"də çap olunan ilk qələm nümunələrindəndir. Satira yaradıcılığının ilk illərində müşahidə etdiyimiz yuxarıdakı yeniliklər, zamana, həyata baxış, satirik tip yaratma və onu ifşa üsulları şairin sonrakı illərdə yazdığı əsərlərdə kamilləşmiş, bütöv, mükəmməl bir yaradıcılıq konsepsiyasına çevrilmişdir.

VURĞUN ƏYYUB,

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Ədalət.-2013.-20 aprel.-S.5.