GENERAL HEYBƏT HEYBƏTOV

Şəmistan Nəzirli istefada olan polkovnik-leytenant

"Qanun güclüdür, lakin ehtiyac ondan da güclüdür".

İohan Volfanq Höte (1749-1832), alman mütəfəkkiri

General Heybət Heybətovdan söz düşəndə çoxları etinasızlıq göstərirlər, xüsusilə, müharibə görməyən cavanlar. Səbəbi də budur ki, guya general doğma ad-familini atıb, arvadının (Zuvanovanın) familini qəbul edib. Hətta dinini belə dəyişib.

Bəri başdan onu qeyd eləyim ki, generalın 1952-ci il dekabrın 17-də və ondan əvvəllərdə də tərtib olunmuş "Hərbi xidmət" kitabçaları bu gülünc faktları inkar edir. General Heybətovun həyat yoldaşının qız soyadı Kalakatovadır. Anna Feodorovna Kalakatova 1901-ci ildə Həştərxan şəhərində anadan olub. Milliyyətcə tatardır. General öz əli ilə doldurduğu rəsmi anket və sənədlərdə milliyyəti sözünün qarşısında: "Azərbaycanlı" yazmışdır. Hətta doğma ana diliniz hansıdır sualının qarşısında da general "Azərbaycan dili" yazmışdır. General Heybət Heybətova məxsus sənədlərin hamısı bu sətirlərin müəllifində saxlanılır.

* * *

Yalnız general-mayor Heybətovun döyüş dostları - polkovnik Baxış Mehdiyev, yazıçı-jurnalist İbrahim Novruzov, müharibə veteranı Əbdüləli Mürsəlov, Bəxtiyar Əfəndiyev və onu tanıyan başqa veteranlar dostlarından söz düşəndə fəxrlə danışardılar.

Qəribədir, əsl həqiqət qalıb kölgədə, amma mənasız bir fakt belə gözəl insanın, görkəmli sərkərdənin şəxsiyyətinə yersiz bir ağ ləkə salıb. General Heybətov bizim xalqın oğludur. Və mən bu unudulmuş, haqqında söz düşəndə bir çoxlarının ağız büzdüyü generalı bizə, özümüzə "qaytarmaq" üçün dəridən-qabıqdan çıxmaq istəmirəm. Buna ehtiyac da yoxdur. Uzun axtarışdan sonra 1985-ci ildə general Heybətovun səksən altı yaşlı doğma bacısı Sara xanım Heybətovanı tapa bildim.

Əvvəla, onu deyim ki, indiyədək hansı qəzet və jurnalda, radio və televiziya verilişlərində generalın ad-familini çəkirlərsə, atasının adını səhvən Heybət yazırlar. Onun əsl ad-famili belədir: - Heybət Atamoğlan oğlu Heybətov. Bu barədə generalın bacısı Sara xanımın söhbəti oxucular üçün də maraqlı olar.

- Ailəmiz çox böyük idi. Yeddi uşaqdıq: Heybət, Həzi, Cahangir, Nəcəf, Sara, Salman (Leninqrad müharibəsində həlak oldu), Rəhman. Atam maştağalı idi, anam Tutixanım Ağagül qızı Saray kəndindən. Atamı zorla, çox dumanlı şəkildə xatırlayıram. Onu 1918-ci ildə erməni-müsəlman davasında heç nədən daşnaklar güllə ilə vurub öldürdülər. Atamdan sonra ailəmizin dolanışığı çox çətin olduğundan anam böyük qardaşım Heybəti, Zuvanov familiyalı bir hərbiçinin yanında işə düzəltdirir. Qardaşımın işgüzarlığı, fərasəti, yaxşı hafizəsi Zuvanovun xoşuna gəlir və buna görə onu hərbi məktəbə qəbul etdirir. Zuvanov həm də sonsuz idi. Anamdan təvəqqi edir ki, Heybəti öz familinə keçirməyə, onu oğulluğa götürməyə icazə versin.

Anam bizi güc-bəla ilə saxlayırdı. Ağır ehtiyac və generalın şirnikləndirici vədləri anamı məcbur edir ki, belə bir güzəştə getsin. Qardaşım Heybətin başqa familiyanı götürməyinin belə bir tarixçəsi olub.

Heybət kiçik yaşlarından fəhmli, fərasətli uşaq olub. Həyatın hər əzab-əziyyətinə dözüb. Öz gücünə arxalanıb. Balaca Heybət 1912-ci ildə Rus-Azərbaycan məktəbini, 1916-ci ildə isə üçsinifli Alekseyev ali-ibtidai məktəbini bitirmişdir. İş tapa bilməyən Heybət Bolşaya Morskaya küçəsində (indiki Bülbül prospekti - Ş.N.) faytonçu yanında minik tutan günəmuzd (1917-ci ildə), 1918-ci ildə Rabinoviç zavodunda hörükçü, Budaqov küçəsində dəmirçi köməkçisi, 1918-ci ilin mayından 1920-ci ilin oktyabr ayınadək "Abneto" Əmircan-Biləcəri neft sənayesi birliyində çilingər kimi ağır işlərdə çalışmışdır.

Bir sözlə, həyatın bütün ağırlıqlarını görən gənc Heybət ömrün əzablarından keçib. Yüksək zəkası və sağlam dərrakəsi sayəsində sonralar zər general poqonu daşımaq şərəfinə nail olub.

1920-cı ilin oktyabr ayında orduya çağırılan gənc Heybət Heybətov nümunəvi əsgər kimi xidmət edir. O, Bakıdakı Birləşmiş Azərbaycan Hərbi məktəbinə təhsil almağa göndərilir. 1922-ci il yanvarın 1-də məktəbi əla qiymətlərlə bitirir.

Atıcı diviziona vzvod komandiri təyin olunan gənc Heybət Heybətov üç il burada xidmət edir. 1923-cü ilin noyabr ayından birinci atıcı "Dəmir alayı"nda beş il xidmət edən Heybət hərbi biliyi və bacarığı sayəsində rota komandiri vəzifəsinə qədər yüksəlir. 1929-cu ilin oktyabr ayında təhsilini artırmaq üçün Moskvaya, Frunze Hərbi Akademiyasındakı "Komentern" adına "Vıstrel" atıcı-taktiki təkmilləşdirmə kursuna oxumağa göndərilir. Təhsilini müvəffəqiyyətlə başa vuran Heybət Heybətov Azərbaycana qayıdır. Birinci atıcı "Dəmir alayı"nda qərargah rəisi, alay hərbi məktəbinin rəisi, Dağ-atıcı diviziyasının rəisi kimi məsul vəzifələrdə çalışır. 1939-cu ilin avqust ayında bacarıqlı komandir Heybətov Orlov Hərbi Dairəsinə hərbi nəzarət qrupunun rəisi təyin olunur. Az müddət bu vəzifədə müvəffəqiyyətlə çalışan Heybət Heybətov həmin dairədə yerləşən 641-ci atıcı alayının komandiri olur. Böyük Vətən müharibəsi başlayanda isə ona daha bir məsul vəzifə tapşırılır. Eloğlumuz Cənub cəbhəsindəki 347-ci atıcı diviziyanın komandir müavini təyin olunur. 1942-ci ilin fevral ayında Zaqafqaziya Hərbi Şurasının çağırışı ilə Azərbaycana qayıdır. İki yüz iyirmi üçüncü Azərbaycan atıcı diviziyasının komandiri olur.

* * *

General Heybətovun ailəsini axtardım. Dedilər ki, oğlu Boris Əhmədli qəsəbəsində yaşayır. Üzümə qapını orta yaşlı bir qadın açdı. Nadejda Yevgeniyevna təəssüflə bildirdi ki, Boris 1983-cü ildə vəfat edib. General qaynatasından isə evdə heç bir sənəd, fotoşəkil qalmayıb. Elə qapının ağzındaca hara, kimə müraciət etməyi "planlaşdırdıq". Ondan generalın bacısı Sara xanımın ünvanını aldım. Bir də polkovnik Baxış Mehdiyevə müraciət etməyi məsləhət gördü. - Respublika Hərbi Komisarlığında şəxsi işi qalmalıdır, - dedi.

"Qalmalıdır, saxlanmalıdır". Təəssüf ki, nə Nadejda Yevgenyevanın dediyi kimi oldu, nə də mənim düşündüyüm kimi, Respublika Hərbi Komissarlığında mayor Çebunin Nikolay Mixayloviç dörd günlük axtarışdan sonra bildirdi ki, general-mayor Heybət Heybətovun şəxsi işi 1971-ci ildə məhv edilib. Vaxtilə generalın yaşadığı ərazinin rayon hərbi komissarlığına müraciət edin, bəlkə, orda surəti saxlanılır, - dedi. Ordan da sevindirici cavab ala bilmədim: "Bizdə general Heybətovla bağlı heç bir sənəd, fotoşəkil saxlanılmır, vəssalam!" - cavabını alanda təəccübləndim. Axı bu adam general olub, adi, sıravi əsgər yox. Zənnimizcə, hər bir generalın həyat yolu onun mənsub olduğu xalqın tarixinin solmaz bir səhifəsidir.

Məni sevindirən təkcə mərhum polkovnik Baxış Mehdiyev oldu. Sən demə, polkovnikdə generalın zəngin "xəzinəsi" varmış. Heybətovun nadir fotoşəkillərinə (bu fotolar müharibə illərində səngərdə, döyüş dostları ilə, Krasnoarmeysk stanitsasında, 223-cü atıcı Azərbaycan diviziyasında əla döyüş xidmətlərinə görə ona Respublika Ali Sovetinin Keçici Qırmızı Bayrağı təqdim edilərkən və müharibədən sonra iş otağında çəkilib) baxdıqca ürəyimi fərəh hissi bürüyürdü.

Baxış Mehdiyevin qoruyub saxladığı sənədlərin içərisində ən qiymətlisi 1945-ci il iyunun dördündə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, qvardiya general-leytenantı Jerebinin, beşinci zərbə ordusunun komandanı general-polkovnik Berzarinin, hərbi şuranın üzvü general-leytenant Bokovun, 416-cı Taqanroq diviziyasının komandiri general-mayor Dmitri Sızrovun general-mayor Heybət Heybətova verdikləri "Attestasiya" sənədidir. Bu qədər əziyyətdən sonra general haqqında belə qiymətli sənəd tapdığıma görə sevinirdim.

Alay komandiri Baxış Mehdiyev müharibənin ilk günündən sonuna kimi diviziya komandiri general Heybətovla çiyin-çiyinə vuruşub. Ona görə də generalın müharibə dövrünü yaxşı xatırlayır. 1983-cü ildə nəşr etdirdiyi "İki yüz iyirmi üçüncü Qırmızı Bayraqlı Belqrad diviziyası" hərbi memuarında komandir dostundan iftixarla söhbət açır:

"... General Heybətov tibb məntəqəsinin rəisi Şükür Əhmədovun müşayiətilə yaralılara yaxınlaşdı. Yaralının üzünü görən kimi Əhmədovun rəngi qaçdı. O, döyüş dostunu tanıdı. Yaralı döyüşçü Bəyqulov da gözlərini açıb Şükürü tanıdı, gülümsəməyə çalışdı. General Heybətov şinelin künçündən möhkəm yapışmış yaralının əlinə ehtiyatla toxundu:

- Möhkəm ol, oğul...

- Eybi yoxdu, yoldaş general, mən hələ... - Bəyqulov nəsə demək istədi. Onu soyuq tər basdı, ağrıdan dişlərini möhkəm sıxdı.

General Heybətov yaralı əsgərin ipək kimi yumşaq saçlarını ata nəvazişi ilə sığalladı.

- Eybi yoxdu, oğlum, indi qospitala aparıb səni müalicə edərlər. Tezliklə qayıdarsan, biz hələ səninlə yeni döyüşlərə gedəcəyik..."

Polkovnik Baxış Mehdiyevin general haqqında kitabında yazmadığı şəxsi xatirələri, söhbətləri çoxdur. Bacısı Sara xanımdan sonra Baxış ikinci adamdır ki, general Heybət Heybətovdan ürəklə, yana-yana danışırdı:

- 1959-cu ilin oktyabr ayında Heybət Heybətov vəfat edəndə bir cümə axşamı arvadı Anna Fyodorovna çəkinə-çəkinə mənə yanaşdı. - Baxış, - dedi, - mənə yaxşı məlumdur ki, həyatda Heybətin sizdən yaxın ikinci bir dostu yox idi. Mən çox istərdim ki, onun attestasiyası, sənədləri sizdə qalsın. Mən sizə daha çox etibar eləyirəm. Çünki bir dəfə Heybət xəstəykən sənədlərindən söhbət düşəndə arzu elədi ki, attestasiyası və sənədləri sizdə qalsın. Otuz doqquz il mənimlə bir yastığa baş qoysa da sizi daha etibarlı, daha sadiq dost kimi sevdiyinin şahidiyəm.

Mən Annanı da yaxşı tanıyırdım. Müharibənin ilk günündən sonunadək bizim diviziyada hərbi şəfqət bacısı işləmişdi. Diviziyamızda Heybətovlar ailəsindən üç nəfər vuruşurdu. General ata, zabit oğul Nikolay və hərbi şəfqət bacısı olan Anna. Güclü döyüşlərin birində generalın oğlu düşmən gülləsindən həlak oldu. Anna oğul itkisindən bir müddət özünə gələ bilmədi. Əlbəttə, ata kimi general Heybətov da yanıb-yaxılırdı. Amma çalışırdı ki, döyüşçülər yanında ümidsizliyini, kədərini biruzə verməsin.

Bir dəfə kəşfiyyatdan "dil" gətirmişdik. Ondan lazım olan məlumatları alandan sonra yeraltı qazmadan çölə çıxardıq. Anna əsir alman zabitini görən kimi qızmış şirə döndü, çumub mənim əlimdən naqanı bir göz qırpımında zorla aldı (Naqan əsir alman zabitinin idi). - Onlar mənim oğlumu güllələyiblər, mən də bu frisi öz silahı ilə güllələyəcəyəm, - deyib alman zabitini güllədən keçirdi.

(Ardı var)

Ədalət.-2013.-6 fevral.-S.7.