İnsanların faciəsinə yazı borcum var

I hissə

İmzasına rast gəldiyim gündən, üzü bəri elə bir yazısı olmayıb ki, onu gözdən qaçırmış, oxumamış olum. Hekayələrini, povestini, romanını hər zaman təkrar-təkrar oxumaqdan yorulmamışam. Ədəbiyyata bəşəri ideyalarla yanaşan, həmçinin öz keçmişini, ağrı-acılarını yadırğamayan bu yazıçının əsərləri mənə olduqca doğma və əzizdir. Azərbaycanın müasir ədəbiyyatında öz yolu, dəst-xətti olan çox maraqlı yazıçımız Şərif Ağayarla olan müsahibəni sizə təqdim edirəm.

- Şərif bəy, ədəbiyyata gəlişiniz yeni ədəbi mühitin yarandığı dövrə, ədəbi proseslərin çox qızğın vaxtlarına təsadüf edir. Siz özünüz Bakıya ilk gəlişinizi, o dövrü necə yada salırsınız?

- Biz məcburi köçkün kimi Ağcabədidə yaşayırdıq. Orda nə evimiz var idi, nə normal yaşayışımız. Ali məktəbi bitirəndən sonra fikirləşdim ki, öz talesizliyimi və imkansızlığımı Bakıda da yaşaya bilərəm. Heç olmasa burada yazıb çap olunmaq imkanlarım olacaq. Və yalnız yolpulumu götürüb bu şəhərə gəldim. Ciddi bir ümidim, gözləntilərim də yox idi. Gəldim və "Panarama" qəzetində işə başladım.

Əslində, mən gələndə ədəbi mühitdə xeyli sakitlik idi. Özüm gəlməmişdən öncə tanınmış şair Vaqif Bəhmənli şeirlərimi o zaman nəfis şəkildə çap olunan "XXI dərgi"də "Dərgidə kitab" seriyası ilə yayımlamışdı. Məndən əvvəl Qulu Ağsəsin şeirləri çap olunmuşdu burada. Demək olar ki, bu nəşr ədəbiyyatda ilk pasportum oldu.

Mən Bakıya gələndə ədəbi mühitdə doğurdan sakitlik idi. Belə deyək də, şeirdə mütləq şəkildə bir Ramiz Rövşən hökmranlığı vardı. Hamı sanki, bir-birindən razı idi, gül-gülü, bülbül-bülbülü çağırırdı. Heç bir narazılıq, ziddiyyət yox idi. Halbuki müstəqilliyini qazanaraq yenicə özünə gələn ölkənin ədəbi mühiti qaynamalı idi.

Mən həmin illərdə bir çox qələm sahibləri ilə yaxından tanış oldum, hətta aramızda dostluq münasibəti yarandı: Akif Səməd, Murad Köhnəqala, Əlisəmid Kür, Salam Sarvan, Akif Əhmədgil, Əhməd Oğuz, öz tay-tuşlarımdan Rövşən Naziroğlu, Zahir Əzəmət, İlqar Fəhmi, Həyat Şəmi, Əvəz Qurbanlı, Sadiq Elyer və başqaları... Bu tanışların içərisində xüsusilə yadımda qalan, təkcə yaddaşıma deyil, ruhumun dərinliklərinə işləyə bilən Mehdi Bəyazid oldu. İndi çox adamlar onu tanımırlar. Tanıyanlar onun ədəbi bürokratlar üçün problemli adam olduğunu, elə buna görə həyatının alınmadığını bilirlər. Çox nadir insanlardan idi. Mən ömrüm boyu rast gəldiyim qələm adamları arasında sözü onun qədər bilən və hiss edən, sözə canlı varlıq kimi yanaşan ikinci bir adam görmədim. Çox sevinirəm ki, tale məni onunla rastlaşdırdı. Məni ədəbiyyatın elə kandarındaca başgicəllənməsi tutmuşdu. Çünki normal bir mühit, aydın bir istiqamət tapmaq gənc qələm adamı üçün çətin idi. Və mən mərhum Mehdi Bəyazidə qocaman bir palıd kimi toxundum, toxundum və ayıldım. Sonra Murad Köhnəqala ilə dostlaşdım. Mehdi Bəyazidin dediklərinin Muradın şəxsində təsdiqini tapdım. Bu iki nəfərdən öyrəndiklərimi cild-cild kitablar mənə verə bilməzdi. Ona görə özümü yolunu tapmağı bacaran qələm adamı sayıram.

- Yaradıcılığınızın aktiv mərhələsi nə zamandan başladı?

- Demək olar ki, Bakıya ayaq qoyan gündən aktiv yaradıcılıqla məşğul olmuşam. Ən azı ortalıqda idim, yağmasam da guruldayırdım (gülür)! İlk öncə şeir kitabım çıxdı, sonra nəsr yazmağa başladım. O vaxt tənqidçi Tehran Əlişanoğlu, kulturoloq Aydın Talıbzadə və yazıçı Məqsəd Nurun təsisçiliyi ilə "Yenisi" Sənət Təzahürləri Mərkəzi fəaliyyət göstərirdi. Həmin mərkəz Azərbaycanda ilk dəfə "Proza N" adlı internet-müsabiqə elan etdi. Mənim yazdığım iki hekayə, bir oçerk orda birinci yerə layiq görüldü. Son dəqiqəyə qədər müəlliflərin adı açıqlanmırdı. Maraqlı olan bir məqam da o idi ki, mənə ən yüksək balı mərhum yazıçımız Sabir Əhmədli vermişdi. Bu mənə həm böyük şərəf duyğusu bəxş etdi, həm də özümə inamı artırdı.

Böyük həvəslə yazıb-yaratdığım dövrlərdən biri də Azad Yazarlar Ocağının "Alatoran" jurnalının buraxıldığı vaxta düşdü. İndi proza kitabıma daxil olan povest və hekayələrin çoxu o jurnallarda çap olunmuşu. Hər dəfə yazılarım çıxanda maraqlı reaksiyalar olurdu. Bizi Güney Azərbaycanda da həvəslə oxuyurdular. Jurnalın baş redaktoru Rasim Qaraca ilə hər görüş, hər söhbət böyük yaradıcılıq eşqi verirdi mənə. Və təkcə mənə yox, jurnalın daimi müəlliflərinin hamısına...

Qısaca belə deyim də, həyatımda çox ciddi rol oynayan insanlar - Sabir Əhmədli, Mehdi Bəyazid, Rasim Qaraca, Murad Köhnəqala məni aldatdılar (gülür), çox böyük əziyyətə saldılar. Vaxtında demədilər ki, daha ciddi bir işlə məşğul ol, özünə, ailənə gün ağla. Ədəbiyyat olmasaydı, mən rahatca gedib başqa bir işlə məşğul olardım və özümə rahat həyat qurardım. Azərbaycanda yalnız ədəbiyyatla yaşamaq, bununla özünə həyat qurmaq mümkün deyil. Buna görə də bizdə ədəbiyyata bel bağlayan istedadlı adamlar tək özünü deyil, tale şəriki olduğu insanları da məhrumiyyətlərə sürükləyir. Sən özün heç, ailən, uşaqların var axı! Sən öz seçiminlə onları da bu əziyyətə məhkum etmiş olursan.

- Sonrakı illərdə siz Azad Yazarlar Ocağından ayrıldınız. Bunun səbəbi nə oldu?

- AYO faktiki olaraq ictimai təşkilata çevrilə bilmədi, bir ideoloji xətt olaraq qaldı. Mən bu xətdə həmişə sadiqəm. Deməli, AYO-dan heç vaxt ayrılmamışam. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü olmağım tamamilə formal xarakter daşıyır. Sadəcə orada yaxşı insanlar, istedadlı adamlar və yaxın dostlar var. Bu insanlara qarşı aqressiya lazım deyil. Mən də bir zamanlar aqressiv çıxışlar edirdim. Zaman keçdikcə hamını tərbiyələndirmək istəyindən vaz keçdim. Ona görə yox ki, bu mümkün deyil. Ona görə ki, özümün hamıdan tərbiyəli olmadığımı anladım.

- Ömrünüzün xeyli hissəsi qaçqınçılıqda keçdi və bu hələ də davam edir. Nələrəsə ümid edirsiniz, yoxsa?..

- Bax indi atam bizdədir, hər axşam dərdləşirik, inanırsınız, heç kəndimizdən danışmırıq. Bu mövzu artıq maraqsızlaşıb. Bəlkə də bu 20 ildə hər şeyi danışıb qurtarmışıq, ona görə... Hərdən Laçın yadıma düşəndə içimdə küt ağrılar olur... Ancaq hazırda atamla-anamın yaşadığı Ağcabədi rayonu məni özünə daha çox çəkir. Görünür, şüuraltında Laçınla bağlı ümidlərimi itirmişəm. Desəm unutmuşam, bu da düz olmaz. Amma o qədər də çox xatırlamıram. Çünki, o xatirələr mənə əziyyət verir. Həm də hiss edirəm ki, ordan impuls alıram. Mən Laçından - o fərqli, unikal dünyadan birdəfəlik uzaqlaşa bilmədim. Halbuki, bu lazım idi. Ola bilər ki, biz bir də ora qayıtmayaq. Buna psixoloji cəhətdən hazır olmaq lazımdır. Dünya çox böyük, tarix çox qocadır. Zaman-zaman insanlar belə də köçüblər, elə də! Həyat da davam edib həmişə... Bircə məsələdə qəribi ağlamaq tutur: hər kəsin doğulduğu yerdə dəfn olunmaq haqqı var. Bu çevrənin qapanmasıdır və təqdiri-ilahidir. Bu məsələdə insan olan kəs bir az humanist davranmalıdır.

Təbii, arzulayaram ki, o torpaqlara qayıdaq. Ancaq nədənsə, buna inanmıram. Mənə elə gəlir ki, bir daha oraları görməyəcəm. Bəlkə, ömrüm çatmayacaq, bəlkə o torpaqlar qayıtmayacaq. Nə bilim, nəsə Laçınla bağlı çox bədbin ovqatdayam...

- Şərif bəy, bütün bu yaşadıqlarınız, həyatınızdakı çətinliklər yazılarınızdan yan keçmir. Bəzi insanlar isə sizi hərdən qınayırlar ki, daha çox köhnə mövzulardan, qaçqınçılıqdan yazırsınız. Siz bu barədə nə düşünürsünüz?

- Yazıçını mövzuya görə tənqid etmək doğru deyil. Onun NƏ yox, NECƏ yazması önəmlidir.

Fikirləri mənə çox doğma olan sonuncu Nobel mükafatı almış Çin yazıçısı Mo Yanın mövqeyindən yola çıxaraq belə deyərdim ki, yazıçı istər Parisdə, istərsə də Qarabağın ən ucqar kəndində öz həqiqətini tapa bilər. Allah eləməsin, mən Nobel alım, ancaq Mo Yanın ata evi, bizim Ağcabədidə palçıqdan olan evimizə çox bənzəyir. İnanın, Orxan Pamukdan da çox, Mo Yanın Nobel mükafatına layiq görülməsi, mənim İsveç Akademiyasına olan münasibətimi daha da ciddiləşdirdi. Həqiqətən də orada ağıllı adamlar oturub və onları heç vaxt aldatmaq olmaz.

Bəzən elə mövzular olub, mən öz yazar dostlarıma demişəm ki, bu mövzu mənim üçün maraqlı deyil, amma sənin üslubuna uyğundur. Halbuki özüm də nəsə cızma-qara edərdim. Amma fikirləşmişəm ki, o məndən daha yaxşı yazar.

Bir məsələ də var: mövzuya görə yazıçıların fərqlənməsi pis tendensiya deyil. Bunu bəzən sadəlövhcəsinə lokallıq hesab edirlər. Qətiyyən belə deyil. Yenə də Mo Yanın fikrinə qayıdıram. Çinin ən ucqar kəndində, ən ucqar komasında yaşayan bir ailənin timsalında dünyanın ən ağır problemlərini qaldırmaq mümkündür. Əsas odur ki, yazıçı problemə necə yanaşır, hansı rakursdan baxır. Allahdan yazmaq hələ o demək deyil ki, sən böyük yazarsan.

- Mən sizin çapdan çıxmış iki kitabınızı oxumuşam. "Haramı" romanı öz ətrafında kifayət qədər müzakirələr açdı. Amma bir oxucu kimi hekayələr kitabınız mənə daha doğma gəlir. Sizcə, bu zövq məsələsidir, ya hekayələrinizdə illərin, ayların ağrı-acıları toplandığındandır?

- Yazılarımdan ən çox sevdiyim "Kərpickəsən kişinin dastanıdır". Bu povest həm də bir az avtobioqrafikdir. Orda çox ağrılı məqamlar var. Bilirsiniz, mən ümumiyyətlə obrazları uydura bilmirəm. Heç buna ehtiyac da hiss eləmirəm. Ətrafımızda maraqlı insanlar və hadisələr o qədər çoxdur ki, uydurmağa ehtiyac olmur. Məsələn, metroya girəndə insanların sifətinə baxın. Çox narahatdırlar, əsəbidirlər, harasa tələsirlər. Hamının üzündə bir qorxu, təlaş var. Bilirsiniz, bu ölüm qorxusu-filan deyil. Bu adi həyat, yaşamaq və dolanışıq qorxusudur. Bizim cəmiyyət hələ formalaşmayıb. İnsanların bir-birinə səmimi münasibəti yoxdur.

Mən hər səhər işə gedəndə görürəm ki, kor bir kişini bir xanım gətirir, düz bizim yataqxananın yanında qoyulan stulda əyləşdirir. Sonra həmin kor kişi əlini uzadıb yalvara-yalvara dilənməyə başlayır. Mən hər səhər bunun şahidi oluram. Hətta görməyəndə səbirsizlənirəm ki, görəsən necə oldu, başına nə iş gəldi? Bu sözsüz ki, mənim əhvalıma təsirsiz ötüşmür. İnsanlar mənim yaddaşımda çox dərin iz buraxır. Onların sifəti böyük planda yadımda qalır. Heç kimi unuda bilmirəm. Və düşünürəm ki, mənim bu insanların faciəsinə yazı borcum var. Heç olmasa bu yazıyla əlimdən gələni edim.

Adamlar mənə çox maraqlıdır. Onlara yazığım gəlir... Hətta yalan danışan siyasətçilərə belə... Bəlkə də mənim taleyimin alınmamasında, müəyyən problemlərimin yaşanmasında o siyasətçilərin birbaşa rolu var. Amma yenə də yazığımı gəlir. Şəxsən mən bayaq dediyim o kor kişinin yerində oturub dilənərəm, ancaq efirə çıxıb insanlara yalan danışa bilmərəm. İnsanın nəyin xatirinəsə yalan danışması böyük fəlakətdir. Və buna məcbur olan dünyanın ən yazıq, ən miskin adamıdır.

Ədəbiyyat da, sənət də məhz bu məqamdan başlayır. İnsanın məzlumluğu, miskinliyi haqqındadır ədəbiyyat. Dostoyevskinin əsərlərinə baxın. Orda bir nəfər də olsun qalib adam yoxdur. Viktor Hüqonun "Səfillər"ində bir Javer vardı, o da mən deyənləri anlayınca intihar elədi. Dünyanın böyük əsərlərində qalib yoxdur. Dünyanın böyük əsərləri bu ilahi həqiqəti təsdiq edir ki, insan qlobal fəlakətlər qarşısında acizdir. Onun böyüklü, qüdrəti yalnız təmizliyində, düzlüyündə, pis əməllərə arxa çevirməyindədir. Bunu itirən hər şeyini itirib və insanlığın ən vacib keyfiyyətlərindən məhrum olub.

Mahiyyətcə məzlum və aciz olan insanlar ali dəyərləri itirib bir-birini didməməli, bir-birinə təsəlli verib yaşamalıdırlar. Mənim anladığım ədəbiyyat bunu təbliğ edir.

- Bütün bu yaşantılara, ağrı-acılara baxmayaraq, siz bəzən yazılarınızda istehza edir, gülür, hətta qəhqəhə çəkirsiniz. Buna necə nail olursunuz? Bu bir görüntüdür, yoxsa, həqiqətən də o əziyyətlərə qalib gəlirsiniz?

- Belə bir söz var ki, komediya tragediyadan sonra başlayır. Məncə səhv edirlər. Həyatın fonu tragediyadır. Dramaturgiya və komediya uydurulub. Siz təsəvvür edin, biz burda oturub söhbət edirik. Əminsinizmi ki, bu yazını çapa verib, sonra da oxuya biləcəyik? Mən şəxsən əmin deyiləm. Bir saat sonra nə baş verəcək? Heç kim bilmir. Və bütün dünyada baş verən ən ciddi hadisələr mahiyyətcə faciəvidir. Komediya fondakı tragik qaranlığın içində işıq saçma sənətidir. Yaradıcılıq halıdır.

Samirə Əşrəf

Ədalət.- 2013.- 12 fevral.- S.6.