İnsanların faciəsinə yazı borcum var

II hissə

- Sizcə, müharibə dövründə yaşayan bir yazıçının ən müqəddəs arzusu nə olmalıdır?

- Ədəbiyyatçının dinc, sülh şəraitində yaşamaqdan böyük nə arzusu ola bilər? Heç bir yazımda mən müharibəni təbliğ etməmişəm. Əksinə, bir çox hekayələrimdə müharibəyə ciddi ironiya var. Müharibə bir oyundur. İnsanları öldürmək nə deməkdir? Bu heyvani vərdişdən nə vaxt xilas olacağıq?

Mənim doğulduğum, böyüdüyüm yerdə qayıdıb ölmək haqqım var. İnsanlar bunu anlamalıdır. Çoxlu həmyerlilərim, qohumlarım var ki, onlar qayıdıb öz yerlərində ölmək istəyirlər. Xüsusilə də yaşlaşandan sonra insanın bədəni instinktiv olaraq bunu arzulayır. Mən də həmçinin... Evlərinin qoxusunu, həyətlərindəki ağaclarını, qapısındakı itlərini belə unutmadığım kəndimizə qayıdıb, orda ölmək istəyirəm. Tanrı bu haqqı mənə verib. Mən sizə nə edirəm axı? Yer kürəsi çox böyükdür, adamların hamısı yaşaya bilər burda. Bəs mənə yaşamaq imkanını niyə vermirsiniz? Nə istəyirsiniz məndən?

Məsələ burdadır ki, gəlib çıxırsan şəhərə, görürsən, heç burda da səni rahat buraxmırlar. Kimsə səndən nəsə istəyir. Bəzən, ümumiyyətlə mövcud olduğunu qəbul edə bilmirlər. Fikirləşirsən ki, mən bu adamlara nə etmişəm? Onlarda bu vəhşiliyi, bu əclaflığı görəndə insan çox sarsılır.

Yenə də, yenə də çıxış yolu kitablardır. Gerçək həyat adamı üzəndə, məcbur olursan ki, qaçıb kitablara sığınasan. Ancaq kitablarla həyat arasındakı əlaqəni itirmək də təhlükəlidir. Gerçək həyatdan əlini üzüb kitablara sığındınsa, artıq fəlakət başlayıb. Əslində kitablar ona görə yazılır ki, oradakı həqiqətlər, oradakı işıq həyata tətbiq olunsun.

- Sizin "İşğaldan bir gün əvvəl" hekayənizdə ölülərlə dirilər qarşı-qarşıya gəlirlər. Və dirilər həmişəki kimi günahkardırlar. Mənim üçün çox maraqlıdır: biz dirilərin günahları bu qədərmi çoxdur? Həm də axı ölülər də nə zamansa diri olublar?

- O hekayə mənim ən zəhləm gedən hekayəmdir. Amma nədənsə, kitaba saldım. Bilmirəm niyə?

Deyim də, o hekayəni niyə yazmışam və niyə ondan zəhləm gedir.

Çox cavan vaxtlarımda, belə deyək də, lirik-sentimental çağlarımda Ağcabədidə dayımgildə qalırdım. Bizim kəndlərdən tanıdığım bir çox köhnə geyimli, başlarında tozlu papaq, ayaqlarında əyri ayaqqabı olan adamlara ağcabədililər gülürdülər. Mən də buna görə çox əziyyət çəkirdim. Bilirdim ki, mənim tanıdığım bu adamlar onlara gülənlərdən daha mənəviyyatlıdırlar.

Hətta bəzən utandığımdan qaçıb gizlənirdim ki, onların alçalmasını görməyim. Bəzən isə, o kasıb və zəlil insanların halına gizlicə göz yaşı tökürdüm. Bir az yaşlanandan sonra həmin adamların bir çox əclaflıqlarını gördüm.

Gördüm ki, mənim halına ağladığım bəzi adamlar heç də yaxşı adamlar deyilmişlər, mənim göz yaşlarıma dəyməzmişlər. Bax, həmin hekayə o hisslərdən yarandı. Mən onu ciddi ədəbiyyat nümunəsi saymıram. Çünki, yaşım bir az da artdıqca görürəm ki, elə o uşaqlıq hissiyyatım daha doğru imiş. İnsan hətta əclaf olsa belə, onu sevmək lazımdır.

- Bayaq Dostoyevskidən danışdıq. Sizin əsərlərinizdə də Dostoyevski sayağı balaca qızcığazlar, uşaqlar var. Bu nə ilə bağlıdır?

- Müqayisəyə görə bizi qınamazlar ki (gülür)? Sizə səmimi deyirəm, Atası kasıb olan qız uşaqlarının gözlərinə baxa bilmirəm. Oğlan olanda vecimə deyil. Qoy, gedib yamaqlı şalvar geyinsin, böyüyüb, mənim kimi birtəhər başını saxlayar. Amma qızlar üçün çox çətindir. Mənim də qızım var. Onu çox istəyirəm. Yazılarımdakı bu barədə narahatçılığı düz tutmusuz.

Təzə qaçqın düşdüyümüz vaxt tanıdığım yataqxanaların birində sarsıdıcı bir hadisə olmuşdu. Balaca bir qız uşağı ət mağazasının yanından anası ilə keçəndə ağlamışdı ki, mənə ət al. Yoxsul anası qızın üstünə acıqlananda, ət mağazasının satıcısı bunu görmüş, qadına borca bir kilo ət çəkib vermişdi. Qaldıqları otağa gələndən sonra əhvalatdan xəbər tutan ata özünü beşinci mərtəbədən atmışdı. Stolun üstünə isə bu sözləri yazıb qoymuşdu: "Qızıma bir kilo ət ala bilmirəmsə, yaşamağa haqqım yoxdur!" Düzdür o, səhv eləmişdi. Ancaq, hardasa haqlı idi həm də!..

Biz varlı ölkəyik. Bir dəfə Mirşahin dünya şöhrətli alim Lütfi Zadədən soruşdu ki, Amerika kimi super güc sənin beyninə ehtiyac hiss edib, səni ora çağırır, bizə də bir məsləhət ver, bizdə niyə alınmır?! O, bilirsinizmi, nə dedi: "Siz paylaşmağı bacarmırsınız!"

Məncə böyük alim haqlı idi.

- Sizin yazılarınızda hikkəli qadın qəhrəmanlar da çoxluq təşkil edir. Ümumiyyətlə qadınlara münasibətiniz necədir?

- Mən patriarxal mühitdə böyümüşəm. Orada qadınlar hüquqsuz idilər. Mən də uzun müddət qadın-kişi bərabərliyinə ironiya ilə baxmışam. Ancaq sonralar Sevinc el Sevər, Aygün Aslanlı, Nərmin Kamal, Günel Mövlud, Aliyə Dadaşova və başqaları kimi xanım dostlarım oldu. Mən onların şəxsində özümdən daha azad, daha istedadlı, daha cəsarətli, həqiqət üçün daha çox savaşan xanımlar gördüm. Onları asanlıqla qəbul etdim və onlara inandım

- Bu yaxınlarda Qoqol haqqında bir məlumat oxudum. Onun hansısa əlyazmasında təxminən minə qədər "Mən yaza bilmirəm" sözü yazılıb. Siz, Şərif Ağayar, nə vaxtsa yaza bilməmək qorxusu yaşamısınız?

- Maraqlı misaldır (gülür). Əslində Qoqol mən yaza bilmirəm yazanda da yazırmış! Əgər bir adam deyirsə, mən pis adamam, deməli, o pis adam deyil. İçindəki mənfiliyin fərqinə varan insan, artıq yaxşı olmağa başlayır.

O ki qaldı yazmamaq, yaza bilməmək qorxusuna, buna çox vaxt yaradıcılıq böhranı da deyirlər. Bu bütün yazıçılarda olur. Məndə də dəfələrlə olub. İçimdə o qədər boşluq hiss eləmişəm ki, nəinki nəsr, ümumiyyətlə nə isə yazacağıma inanmamışam. Bəzən isə əksinə, yer axtarmışam, içimdəkiləri töküm klaviaturanın üstünə, canımı qurtarım.

Yaza bilməmək yazıçı üçün qorxuludur. Bu bir qadının dünyaya övlad gətirə bilməməsi kimi ağır hissdir. Mən qocalacam, tək qalacam, məni atacaqlar və s. Bəlkə də bir çox yazıçıların intihar etməsinin səbəblərini burda axtarmaq lazımdır. Yazı adamı çox duyğulu olur.

Dəfələrlə çox ciddi şəkildə bu qənaətə gəlmişəm ki, mənim yazıqlarımın ciddi ədəbiyyata dəxli yoxdur. Camaat yalandan, xətrimə dəyməmək üçün məni tərifləyir. Bəzən isə adi bir yazımı dəhşətli heyranlıqla oxumuşam.

Ancaq mənə belə gəlir ki, yaza bilirəm və yazmalıyam. Çünki mən yazdıqlarımı və yazacaqlarımı məndən başqa heç kim yazmayacaq. Ona görə yox ki, böyük adamam. Sadəcə olaraq, mənim bir baxış bucağım var ki, ordan heç kim baxmır.

- "Son on ildə beşcə səhifə də rahat oxuduğum bir ədəbi mətnlə rastlaşmamışam". Bu sizin 2010-cu ildə verdiyiniz müsahibədə səsləndirdiyiniz fikirdir. Mənim üçün maraqlıdır, ötən bu üç ildə nəsə dəyişdimi?

- O sözləri cavanlar haqqında demişəm. Saday Buaqlıdan, Səfər Alışarlıdan, Etimad Başkeçiddən danışmamışam. Öz tay-tuşlarımdan danışmışam ki, özüm də təxminən elə ora daxiləm. Mətn istedadla yanaşı sonsuz əziyyətlər hesabına başa gəlir. Yeni nəsrin xüsusi bir havası var ki, biz hələ də onu tuta bilməmişik. Yenə də o fikirdə qalıram. Səmimi qəlbdən beş səhifə oxuya biləcəyim bir mətn yenə də yoxdur. Lakin tay-tuşlarım arasına ciddi nəsr yazan insanlar var. Məsələn, Seymur Baycanın çox gözəl, ciddi qələmi var.

Bəzi yazarlar bunu eşidəndə mənə deyirlər ki, sən zövqsüz adamsan. Ancaq onlar bilmirlər ki, Seymur doğrudan da çox ciddi yazıçıdır. Sadəcə olaraq, o, bir az insanları incidir, onlara sataşır, ona görə etiraf etməkdə çətinlik çəkirlər. Bir yana baxanda yaxşı da edir! (gülür) İlqar Fəhmi struktur baxımından yaxşıdır.

Kənan Hacının maraqlı qələmi var. Jalə İsmayıl balaca hekayələri çox gözəl yaza bilir. Sən özün maraqlısan. Xüsusilə bu sonuncu hekayən vardı hansı ki, Nəsimi ədəbiyyat müsabiqəsində birincilik qazandı, həmin hekayən xoşuma gəlmişdi. Cavid Zeynallı, Ayxan Ayvaz, Mövlud Mövlud, Kəramət Böyükçöl, Şəhriyar del Gerani... yadıma düşən bunlardır... Fikirləşsəm yenə də var nəsr yazan istedadlı gənclər...

- Bütün əsərlərinizdən hər zaman haqsızlıqlara qarşı mübariz, üsyankar, eyni zamanda saf, təmkinli bir yeniyetmə boylanır. Özünüz keçmişə çevrilib baxanda, həmin yeniyetmə sizə necə görünür? Məğlub, yoxsa qalib?

- Həyat bizi məğlub elədi. Torpağı da uduzduq, ədəbi meydanı da! Amma ədəbiyyatı yox. Belə deyim, bizim nəsil də uduzdu. Bunun günahkarlarının adını sadalamayaq, qan-qaraçılıq yaratmayaq. Yalnız sözdən yapışıb, ədəbiyyatda qalmaq lazımdı.

Heç olmasa, burda qələbə çalaq. Bədbəxt və istedadlı insanların, yalnız ədəbiyyatda böyük uğurlar qazanmaq şansı var. İstedadlı adamı cəmiyyət bədbəxt edirsə, ədəbiyyat ona qucaq açır. Ədəbiyyat xoşbəxt adamları həmişə səmimi qəlbdən bağrına basmır.

Şəxsən mən çox şeyi uduzmuşam. Nə yalan deyim... Qırx yaşa doğru gedirəm... Ortalıqda ciddi bir şey yox. Nə istədiyim yazıçı ola bildim, nə də normal bir adam. Özüm cəhənnəm, bu çətin həyata üç nəfəri də şərik etdim.

Bax, buna görə doğurdan da hər zaman xəcalət çəkirəm. Utanıram... Hesab edirəm ki, nə vaxtsa, bu barədə övladlarıma bir məktub yazacağam. Bəlkə də mənim ən gözəl əsərim o məktub olacaq. Orda izah edəcəm ki, niyə belə oldu? Mən əslində normal insan idim. Filan, filan səbəblərdən belə alındı.

Ancaq ədəbiyyatda bizim nəsil çox iş gördü. Biz elə bir işıq yandırdıq ki, o işıq heç zaman sönməyəcək. Nə qədər ki, ömrümüz var yola davam!

Samirə Əşrəf

Ədalət.- 2013.- 13 fevral.- S.6.