QORİDƏN GƏLƏN QATAR

(əvvəli ötən saylarımızda)

Firudin bəy Köçərli - 150

Aya,yaxşı yadıma saldın, a bala, o vaxt seminariyada oxuyanda mənim də təxəllüsüm vardı: "Qəyyur",mənası bilirsən nə idi ? El dərdi çəkən.Seminariyanın divar qəzetində təbiət təsvirləri haqqında və aşiqanə qoşmalarımla çıxış edərdim.O vaxtlar Vaqifi, Vidadini, Zakiri məşhur türk şairlərindən Tofiq Fikrəti, Əbdülhəq Hamidi daha çox sevər, şeirlərini hər gün əzbər oxumaqdan xüsusi zövq alardım. Vaqifin, Vidadinin ruhu, şeir dili iliyimə,qanıma hopur, məni yaradıcılığa ruhlandırırdı. Birinci, ikinci sinifdə oxuyanda mənim riyazi elmlərə həvəsim daha çox idi. Riyazi terminləri şeirə gətirməkdən ləzzət alırdım. Bu xususiyyət Səməddə də vardı. Çünki, riyaziyyat müəllimimiz Alay bəy Şıxlinski dərsi poetik pafosda keçirdi.Ona görə çoxumuz Alay bəyə oxşamağa çalışırdıq.

-Osman müəllim, kənddən ,ata-anadan ayrılmış on iki-on üç yaşlı uşaqlar kimi yəqin ki, ev, ailə üçün darıxan vaxtınız da olub?

-Açığını deyim ,darıxmağa vaxt yox idi. Seminariya pansion tipli məktəb idi. Yəni qapalı. Biz səhər tezdən durardıq, əl-üzümüzü yuyub məktəbin həyətində gəzinə-gəzinə dərslərimizi hazırlardıq. Seminariyada çox ciddi qayda-qanun vardı. Yalnız cümə günü həftədə bir dəfə şəhərdə gəzməyə, ya da evə getməyə icazə verilirdi. Dərsə davamiyyəti pis olan seminarist bu gəzintidən, bu hüquqdan məhrum olunurdu.Seminariyada şagirdlərdən ibarət gözəl teatr və musiqi kollektivi yaranmışdı. Yaxın kəndlərə - Qarapapağa, Xanlıqlara, Daş Salahlıya gedib teatr verərdik. Səməd skripkada, Əsgər Xasməmmədov klarnetdə, mən də sazda çalıb-oxuyardım. Dərnəkələrdə, xorda iştirak edərdim. Bütün fənlər üzrə çox güclü müəllimlərimiz var idi. Mirzə Mehdi Vəlizadənin, Əhməd ağa Mustafayevin, Alay bəy Şıxlinskinin, İbrahim əfəndi Qayıbovun, Əli əfəndi Hüseynovun, Yusif Qasımovun fədəkarlığı ilə Qazaxda misilsiz təhsil ocağı fəaliyyət göstərirdi. Açıq fikirli, vətənpərvər müəllimlərimiz tez-tez yazıçı və şairlərlə görüşlər keçirir, ədəbi söhbətlər, müsamirələr təşkil edirdilər.

1948-ci ildə ictimaiyyət Qazax seminariyasının otuz illik yubileyini keçirirdi. Yubileyə keçmiş şagird və müəllimlərlə yanaşı Şəkidən Firudin bəy Köçərlinin həyat yoldaşı Badisəba xanım da dəvət olunmuşdu. Həmin illərdə (1937-ci ildə) totalitar sovet rejimi seminariyanın adını dəyişib S.M.Kirov adına Pedaqoji Məktəb eləmişdi. Badisəba xanım çıxışında kədər hissi ilə bildirdi ki, gərək Azərbaycanda nəyi dəyişsəniz də seminariyanın adını dəyişməyəydiniz. Çünki Qazax seminariyası Azərbaycanda açılan ilk müəllimlər seminariyası idi. Mənə ağır təsir edən bir də seminariyanın kitabxanasının məhv edilməsidir. Zəngin bilik xəzinəsinin necə böyük bir çətinliklə toplanmasının mən şahidiyəm. Firudin bəy kitabların üstündə övlad məhəbbəti ilə əsim-əsim əsirdi. Orda xalqımızın tarixinə və ədəbiyyatına aid hansı kitblar yox idi. Hamısı da qədimi. Onlardan indi əsər-əlamət qalmayıb, deyirəm ürəyim ağrıyır.

Xalq şairi Osman Sarıvəlli ədəbi aləmdə mühüm və danılmaz rolu olan Qazax seminariyasının yubileyi münasibəti ilə göndərdiyi təbrik məktubunda yazmışdır: "Qazax Pedoqoji məktəbi bir çox ziyalının, eləcə də mənim tərbiyə beşiyim olmuşdur. Əynimdən döşləri çarpazlı boz arxalığı, ayaqlarımdan çırıq çarıqları,başımdan yunlu papağı ilk dəfə bu məktəbdə çıxarmışam. Yeni, təmiz və səliqəli tələbə libasını orada geymişəm. Əlifbanı ilk dəfə orda öyrənmişəm... Sağlam tələbə mühitini, geniş ictimai tələbə yığıncaqlarını, komsomol özəklərini ilk dəfə orda görmüşəm. Elmlərin əsasını o məktəbdə öyrənmiş, ədəbiyyatı, incəsənəti orada sevməyə başlamış, onlarca odlu, aşiqanə gənclik şeirlərimi ilk dəfə orada yazmışam".

- Osman müəllim, - dedim - Səməd Vurğunun sonrakı gənclik illərindən hansı epizodu tez-tez xatırlayırsınız?

- Eh - dedi, - ay oğul, birdimi, beşdimi... 1929-cu ildə Səməd Vurğun, Əkrəm Cəfər, Süleyman Rüstəm,Əbdülbağı Fevzi, bir də mən Moskvaya Maksim Qorki adına "Ali Ədəbiyyat Kursları"nda oxumağa getdik. Bizi - Azərbaycan proletar yazıçılarını çox böyük hörmət və izzətlə qəbul elədilər. Yataqxanada yer paylananda Səmədi itirdim. Axşam el yatanda gəlib çıxdı. Komendantdan yer-zad ala bilmədi. "Osman, bu axşam baş-ayaq yataq, sabaha özümə yer alacam". Bu minvalla ay yarıma yaxın mənimlə baş-ayaq yatan Səməd özünə yer almadı. Axırda da nə desə yaxşıdır: "Əyə, Osman, vallah, sənə elə öyrəşmişəm, heç ayrılmaq istəmirəm".

- Sən atanın goru - dedim, məndən əl çək, səhərə qədər bir böyrü üstə yatmaqdan qabırğalarım əzilib.

Gördüm Səməd öz kefindədi, mənim isti, yumşaq, halalca çarpayımdan getmək istəmir. Onda məcbur olub özümə gün ağladım, köhnə bir çarpayı tapıb, sınıq-salxaq yerini təmir elədim. Səmədin "çarpayısı" ilə yanaşı qoydum.

-Moskvadan danışdıq, oğul, yadıma bir əhvalat da düşdü. Onu da deyim ki, Qazax seminariyasında da, Moskvada da mən Səmədlə birgə oxumuşam.

Moskvada oxuyanda ikimiz də İvan Turgenevin yaradıcılığından kurs işi yazıb, imtahan verməli idik. Mən günümü kitabxanalarda keçirir və Turgenevin əsərlərini oxuyurdum. Ən çox da yazıçı haqqında olan tədqiqatları mütaliə edir, yaradıcılığını öyrənirdim. Amma Səmed adlı adam nə kitabxanaya gəlir, nə də kurs işi yazırdı. Bütün günü şəhərdə gəzməkdə, öz kefində idi. Axşamlar da uşaqları başına yığıb skripka çalardı. Bəzi hallarda məndən kitabxanada nə oxuyub öyrəndiyimi soruşardı, danışdıqlarıma diqqətlə qulaq asardı. Özünün dediyinə görə, Turgenevin iki əsərini oxumuşdu: "Asya" və "Bahar suları".

İmtahan günü gəlib çatdı. Mənim danışdıqlarımdan Turgenevin yaradıcılığını öyrənən Səməd "Əla" qiymət aldı. Mən isə "Kafi". O zaman da ikicə qiymət vardı: "Kafi" və "Əla".

- Ay oğul, Səmədlə belə günlərimiz çox olub, lap çox. Mənim indi huşum qalmayıb - deyib, əlini ağ saçlarında gəzdirdi. "Bax, ağrının hamısı burdadır, beyin də ki, ağrıdı, heç nə... düşünməyin, fikrin motoru, mühərriki budu, bu...

Xeyli sükutla dayandı. Dostum Seyfəddin ona yaxınlaşıb:

- Osman müəllim, - dedi,- yorğunluqdandır, işləməyi bir az azaldın, nə qədər işləmək olar? Sizin indi istirahət vaxtınızdır. Allah canınızı sağ eləsin, onsuz da Siz xalqımız üçün çox iş görmüsünüz.

O, Seyfəddinə təfərünclə baxıb:

- Oğul, - dedi. - İstər şair olsun, istərsə yazıçı. Gecə də, gündüz də işləməlidir. Atalar deyir ki, at ölüncə otlayar. Demək şair, yazıçı da son nəfəsinə qədər yazmalıdır.

Seyfəddin masanın üstündən götürdüyü "Səməd Vurğun" foto-albomunu ona göstərib soruşdu:

- Bu kitabı tez-tezmi oxuyursunuz?

- Burda oxumağa bir şey yoxdu. Rəhmətlik Səmədin, mənim, bizim dostlarımızın yaxşı şəkilləri var burda. Darıxanda vərəqləyib Səmədlə keçirdiyim günlərin azlığına heyfsilənirəm.

Osman əmi kitabı vərəqləyəndə Seyfəddin onun müxtəlif rakuslardan şəklini çəkdi. Biz getmək üçün yığışdıq. Osman müəllim də ayağa durdu. Asta addımlarla yaxınlaşıb mənimlə uzbəüz dayandı, sağ əlini ərklə çiynimə qoyub:

- Yaxşı, - dedi. - a Körpülü balası, bayaqdan sən sual döşəyirsən, mən də cavabını verirəm. İndi sən mənim bircə sualıma cavab ver görüm. Sizin kənddə körpü varmı?

- Yox-dedim.

- Bə, niyə kəndinizin adı Körpülüdür?

- Deyirlər, XVIII əsrdə Sınıq körpünün bir qolu uçub dağılıbmış, bizim kəndin də qoçaq kişiləri onun tikintisində fəal iştirak ediblər. Onda Şıxlı varıymış, Körpülü yox. Vaxtılə körpünün tikintisində işləyənlər 1841-ci ildə Şıxlıdan ayrılıb gəlib indiki Körpülüdə məskən salıblar. Kəndimizin adını da Körpülü qoyublar.

Osman müəllim mənalı-mənalı gülümsünüb:

- Hə, - dedi,- yəqin ki, elədi. İndi sən mənə de görüm bunları hardan bilirsən, axı sənin nə yaşın var ki?....

- Bu barədə - dedim- Tiflis Dövlət Arxivində olan sənədlərdən. Qocalarımızdan Şıxı oğlu Vəkilin, Nəzir oğlu Məmişin yaxşı məlumatları var...

- Amma mənim yaxşı yadımdadır ki, bizim ağsaqqallar sizin kəndçiləri görəndə zarafatla deyərdilər:

Körpülünün yoxdu körpüsü,

Dəysin ona Tanrı törpüsü.

Sonralar görüşəndə də Osman əmi bu iki misranı təkrar-təkrar deməyi xoşlardı.

Ayrılanda, elə qapının ağzında Osman əmi Səməd Vurğundan yenə bir əhvalat danışdı.

- 1952-ci ildə Səməd Akademiyada vitse-prezident idi. Mən də bilmirəm nəyə görəsə yanında idim. Bu vaxt Mehdixan və Yusif Yusifov da gəldi. Telefon tez-tez zəng eləyirdi. Yadımdadır, Səməd iki nəfərə məsləhət verib yol göstərdi, üçüncüyə isə kömək elədi.

Səmədin xətrini çox istədiyi, zarafatla "yetim Yusif" çağırdığı professor Yusif Yusifov dedi:

- Hamıya iş düzəldib, kömək edirsən, bəs bizə keçmiş seminarist dostlarına nə vaxt arxa, dayaq olacaqsan?

- A yetim, nə sənə, nə də qardaşım Mehdixana karyera dalınca qaçmağı məsləhət bilmirəm. Siz Əli əfəndi (xalq yazıçısı Mehdi Hüseynin atası Ş.N.), Firudin bəy Köçərli, Əhmədağa Mustafayev kimi kişilərdən, görkəmli maarifçilərdən bilik almısınız. İllərin ağır sınağından çıxmış adamlarsınız. Sizin hər ikinizi müəllim, maarifçi kimi el-oba yaxşı tanıyır. Gedin, peşənizdən bərk yapışın. Elm dalınca gedin. Vəzifə, rəyasət boş şeydir, qardaşlarım. Səməd Vurğunun məsləhəti ilə hər ikisi elmin çətin yollarından keçib elmlər doktoru, professor və əməkdar elm xadimi kimi yüksək ada layiq görüldülər.

Şəmistan Nəzirli,

istefada olan polkovnik-leytenant

Ədalət.-2013.-7 mart.-S.7.