POEZİYA - 2011-2012

ƏDƏBİ HƏYAT

(əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Bir daha təkrar edirik: XXI əsrin qoşması, gəraylısı, heca şeiri heç də XVIII ya XIX əsrin qoşmasına, gəraylısına bənzəmir. Forma, struktur dəyişməyib, amma bədii təfəkkürdə yeniləşmələr baş verir.

Gəldinsə, deməli, getməyin də var,

Dünyayla qalmağa əmr yoxuymuş.

Burda su xəmiri aparıb gedir, -

Suyu çox aparan xəmir yoxuymuş.

De, kimin yanına qolu düşməyib?!

Kimin komasına dolu düşməyib?!

Elə bil şahların yolu düşməyib,

Elə bil Teymurtək Əmir yoxuymuş!

Qaldıqca üst-üstə qalandı hər şey,

Dünyanın özünə qalandı hər şey,

Sən demə, quruca yalandı hər şey,

Səndən sonra bir səs-səmir yoxuymuş!

Deyirəm, yoluna, izinə heyif,

Vaxtın yoxuşuna, düzünə heyif.

Zirəddin, özünə, özünə heyif,

Ölümdən o yana ömür yoxuymuş!

Zirəddin Qafarlının bu qoşması öz forma mükəmməlliyinə görə klassik sənətkarların qoşmalarına çox bənzəyir. Professor Məhərrəm Qasımlının belə bir fikrinə mən də şərikəm: "Zirəddin gidi dünyanın olub-olacaqlarını ozancasına ümumiləşdirməyi bacarır". Göründüyü kimi, baba qoşmamız formaca dəyişməyib, necə deyərlər, geyimi-gecimi, yarı-yaraşığı, ululuğu-qədimliyi hifz olunub, amma bu qədimlikdə təzəlik gözə dəyir, XXI əsr şairinin poetik təfəkkürü diqqəti cəlb edir. Eyni fikri onun gəraylıları haqqında da söyləyə bilərik:

Bir körpəcə uşaq idim,

Saçlarımda dən qayıtdım.

Əcələ yoldaş olmadım,

Əcəl getdi, mən qayıtdım.

Bu Yer nədi, bu Göy nədi?

Ömür gündə bir öynədi.

Burnumun ucu göynədi,

Gözlərimdə çən qayıtdım.

Ay Zirəddin, qəm keyimiş,

Sevinc ayıq, qəm key imiş,

Ölüm nə ucuz şey imiş,

Öldüm, ölümdən qayıtdım.

Tahir Talıblının, Balayar Sadiqin, Nazir Rüstəmin, İslam Sadığın, Sabir Yusifoğlunun, Baloğlan Cəlilin, Anar Aminin də 2011-2012-ci illərdə çap olunan gəraylılarını oxudum və sevindim ki, necə deyərlər, qədim havalarımızı təzə səslə oxuya bilirik.

VII

Hər bir ədəbi mərhələdə yaranan əsərlərin xarakterik qəhrəmanı olur. Poeziyanı götürək: keçən əsrin iyirminci-otuzuncu illərinin qəhrəmanı "ələmdən nəşəyə" addımlayan, yeni quruluşu ürəkdən alqışlayıb bolşevik platforması mövqeyində dayanan sırf ideoloji bir qəhrəman idi. Qırxıncı illərin poeziyasında isə döyüşçü obrazı aparıcı idi və müharibə bitdikdən sonra da bu obraz qəhrəmanlıq, igidlik nümunəsi kimi bir çox şeirlərin, poemaların qəhrəmanı oldu. Sonra əllinci illərin döşü ulduzlu əməkçi qəhrəmanları və sadə, sıravi zəhmət adamları gəlir. Hələlik birincilər üstün idi və yazılan əsərlərin əksəriyyətində o qəhrəmanların ordenləri, medalları daha çox görsənirdi, nəinki hissləri, duyğuları. Altmışıncı illərdə isə mənzərə dəyişir: nəsrdə olduğu kimi, poeziyada da sadə, sıravi, adi insanların həyatı, hiss və həyəcanları, gündəlik qayğıları ön plana keçdi. Ancaq altmışıncı illərin poeziyasında başqa bir qəhrəman tipi də diqqəti cəlb edirdi, bu da dünyada gedən ictimai-siyasi hadisələrə münasibətini gizlətməyən, mənsub olduğu xalqın milli-mənəvi dəyərlərinə, şanlı tarixi keçmişinə ürəkdən bağlanan soydaşımız idi. Yetmişinci-səksəninci illərdə də poeziyamızın qəhrəmanları (həm lirik, həm də epik səpgili) daha çox milli mentaliteti ilə seçilən qəhrəmanlar idi. Doğrudur, səksəninci illərin sonlarına qədər sosializm realizmi konsepsiyasını ifadə edən "müsbət qəhrəman"g bu obrazların da ideya yönümünü müəyyənləşdirirdi, amma get-gedə "müsbət qəhrəman" konsepsiyası deformasiyaya uğramağa başladı, çünki hər bir insan təbiəti, xarakteri etibarilə mürəkkəbdir, onu "boyaların qatışığında" - müsbət və mənfi xasiyyətlərinin birgəliyində əks etdirmək lazımdır.

Doxsanıncı illərin ictimai-siyasi hadisələri ədəbiyyata, o cümlədən, poeziyaya da təsirsiz qalmadı. Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda gedən savaşlar, 20 Yanvar, Xocalı faciələri, yeni-müstəqil Azərbaycanın iqtisadi, ictimai-siyasi, mədəni sahələrdə, ordu quruculuğunda çətinliklərdən keçə-keçə bir çox uğurlara imza atması, beynəlxalq aləmdə özünü tanıtmasıgEyni zamanda, həyatda, cəmiyyətdə baş verən mürəkkəb, təzadlı hadisələr, neqativ halların, korrupsiyanın, rüşvətxorluğun, regionçuluğun yeni dalğasıgziyalıların maddi, mənəvi durumunun pisləşməsi, pulun, bazar əxlaqının şüurlara hakim kəsilməsi... bütün bunlar ədəbiyyatda əks olunmalı idi və etiraf edək ki, müəyyən dərəcədə öz əksini tapdı da. Lakin ədəbiyyat, o cümlədən, poeziya dövrün qəhrəmanını yaratmaqda, onu bir nümunə kimi nəsillərə tanıtmaqda bir o qədər də fərqlənmədi. Passiv hərəkət etdi. Gözləyirdik ki, həmişə gerçəkliyi qabaqlamağa çalışan və buna çox zaman nail olan ədəbiyyat müstəqillik dövrünün özünün qəhrəmanlarını meydana gətirəcək. Elə bir ədəbi qəhrəman ki, heç olmasa, iyirmi-otuz ildən sonra onun timsalında geriyə-keçən əsrin doxsanıncı illərinə-ikimininci illərin əvvəllərinə boylanmaq, bu dövrü "oxumaq" mümkün olsun. Amma gözlədiyimiz ədəbi qəhrəman meydana çıxmadı. Bunun səbəblərini necə izah etmək olar? Mürəkkəb idi 90-cı illər, məmləkətdə baş verən hadisələr sürətlə bir-birini əvəz edirdi, onlardan baş çıxarmaq çətin idi. Məsələn, dünən qəhrəman kimi alqışlanan insan bu gün ifşa hədəfinə çevrilirdi. Müxalifət-İqtidar münasibətlərinin gərginliyi, onları təmsil edən siyasi partiyaların çəkişmələri və doxsanıncı illərin ictimai-siyasi həyatındakı şoular gərək ki, unudulmasın.g

Bəli, DÖVRÜN QƏHRƏMANI (burada N.Dobrolyubovun "Zəmanəmizin qəhrəmanı nə zaman yaranacaqdır?" məqaləsi yada düşür) yaranmadı. Amma ədəbiyyat, poeziya dövrün nümunəvi ədəbi qəhrəmanını yarada bilmədisə, dövrün özünün xarakteri, onun mürəkkəb səciyyəsi özünün inikasını ayrı-ayrı əsərlərdə tapa bildi. Gəlin, 2011-2012-ci illərdə çap olunan poeziya nümunələrinə diqqət yetirək.

Bugünkü poeziyada əsas motivlər bunlardır: Öz Vətənini sevən insanın (Azərbaycanlının) torpaq, yurd həsrəti, necə deyim: Vətəndən Vətənə boylanan sətirlərgAzərbaycançılığın və türkçülüyün tərənnümügQarabağ mövzusu...gYeni dövrün, yeni quruluşun mahiyyəti ilə heç cür barışmayan və yaxud onu çətinliklə qəbul edən insanın sərt, yaxud mütərəddid mövqeyi...gÖz ürəyiylə tənha qalmış lirik qəhrəmanın etirafları...gHəyat, ölüm, vaxt, zaman, keçmiş və gələcək barədə poetik düşüncələri əks etdirən fəlsəfi motivlər...g Və əlbəttə, sevgi motivləri... Göründüyü kimi, poeziyada əks olunan motivlər rəngarəngdir və bunların sayını bir qədər də artırmaq olar. Bu motivləri əks etdirən şeirlər təkcə şair ilhamının diktəsi yox, həm də zamanın diqtəsidir. Yeri gəlmişkən bir məqamı da qeyd edim: bu motivlər arasında sinxron əlaqə də diqqətdən yayınmır.

VIII

Qarabağ mövzusunda olduqca çox (deyərdik ki, qədərindən də artıq) şeirlər qələmə alınıb. Və həqiqi, əsl poeziya nümunələri ilə yanaşı, gizlətməyək ki, saysız-hesabsız zəif və bəsit şeirlər də çap olundu, auditoriyalara yol tapdı. Əlbəttə, istər zəif, istər ortabab, istərsə də həqiqi olsun, Qarabağdan söz açan şeirlərin Qarabağa məhəbbətdən doğduğuna heç bir şübhə ola bilməz. Ancaq poeziya təkcə məhəbbət üstündə qurulmur, poeziyanın öz qanunları var və bu qanunlar mövcud olmasaydı dahi Füzuli ilə onun yaşadığı əsrdə bir nəzmkarın, Mirzə Ələkbər Sabirlə adi bir həcv yazanın fərqi bilinməzdi. Bu mənada Qarabağa, itirilmiş torpaqlara həsr olunan, yurd həsrətini ifadə edən və əsl sənət nümunəsi hesab olunan şeirləri və olsun ki, bir neçə poemanı iki cildlik bir kitaba sığışdırmaq mümkündür.

Qarabağ həsrətini öz içində yaşadan, yazdıqları şeirlərin kəmiyyətinə görə deyil, o həsrətin yüksək poetik ifadəsinə görə seçilən şairlər də var. Camal Yusifzadənin "Hara gedim?" şeiri dostu Seyran Səxavətə ünvanlanıb və o şeirdə çağdaş Azərbaycan şairinin təkcə arzuları ifadə olunmayıb, həm də "Şair və Qarabağ" problemi öz əksini tapır. Bakıda havası çatmayan Camal Yusifzadə Seyran Səxavətə üz tutub deyir ki, hara gedim, hayana, Turanamı, İranamı, Londonamı, Parisəmi, Dubayamı? Yox, heç birinə..

Bəlkə?.. Bəlkə Qarabağa?

Silahla, tək!

Kim öləcək biz getməsək?

Payızdı dag

Qabaqdan da qış gəlirg

Gedək görək

Qar düşübmü Qarabağa?

Yaz əkini, payız şumug

Gübrə gərək torpağa.

Bəlkə gedək?

Çətin olmaz orda ölmək!

Başqa bir şair - Adil Cəmil "Qarabağ" şeirində yazır: "Qarabağ-qiyamətə qalan qisas. Sulanan sulux, Qurumayan göz yaşı, Bütün dərdlərimizin başı, Yaxud, ümidimizə başdaşı. Könülsüz müharibə, məcburi seçim. Doğanaqdan keçməyən örkən, ya da uzanan sicim". Ancaq poeziya və şairlərimizin Qarabağa münasibəti heç də bu iki nümunə ilə məhdudlaşmır. Deyək ki, Ramiz Duyğunun qələbəyə səsləyən şeirləri də var, Nazir Rüstəmin Şuşa həsrətini ifadə edən şeirləri də (Havam də əsirdi, suyum da əsir - Şuşa dağlarını duman bürüyür. Axtarma günahkar, günah bizdədi- Şuşa dağlarını duman bürüyür). Başqa bir şair - Əli Nəcəfxanlı bu həsrəti zilə qaldırır:

Şuşanı görmədim gözümdolusu,

Şehli çiçəklərin gözü yaşardı.

Turşsuyun suları ilğıma döndü,

Daşların altında qaldı Daşaltı.

Şuşanı görmədim gözümdolusu,

Gileyə dağların maralı gəldi.

Mənə yaylıq verin, başıma örtüm,

Natəvan Bakıya yaralı gəldi.

Şuşanı görmədim gözümdolusu,

Mənəm innən belə boynubükülü.

Ölüncə yaramın qanı dayanmaz,

Üstünə qoymasan xarı bülbülü.

Öncə qeyd edildi ki, Qarabağ mövzusunda yazılan şeirlərin sayı olduqca çoxdur. Amma bu fikri 2011-2012-ci illərin poeziyasına aid edə bilmirik. Çoxluqdan və bədii səviyyədən şikayətlənməyə əsas var idi, amma indi azlıqdan narazılıq etmək olar. Təbii ki, indi şeir, ümumiyyətlə, bədii əsər "propiska" yolu ilə, göstərişlə yazılmır. Ancaq bu, elə ağrıdır ki, onu unutmaq olmaz.

(ardı olacaq)

Vaqif YUSİFLİ

Ədalət.-2013.-4 may.-S.13.