POEZİYA - 2011-2012

ƏDƏBİ HƏYAT

(əvvəli ötən saylarımızda)

IX

Keçən ilin dekabrında modernist şair Adil Mirseyidin 60 yaşı tamam oldu.

Müasir Azərbaycan poeziyası Adil Mirseyidin timsalında maraqlı və orijinal bir sima qazanıb, - desək, qətiyyən səhv eləmərik. Elə şairlər var ki, onların yaradıcılığı olmadan da ədəbi inkişaf öz axarındadır. Amma Adil Mirseyidi bu prosesdən kənar et, o zaman kiçik də olsa, bir boşluqla üzləşəcəksən.

Onu modernist şair adlandırdım. Bunu şərh edəcək yazılar da çap olunub və təkrara yol vermək istəməzdim. Bircə onu deyə bilərəm ki, Adil Mirseyidin şeirlərində təsvir olunan Dünya bizim real dünyamızdan tamam fərqli bir Dünyadır. Orada Adilin özünün yaratdığı rənglər, naxışlar, mozaik elementlər, çiçəklər, axşamlar, səhərlər bizim hər gün, hər saat rastlaşdığımız nəsnələr deyil. Hətta röyalar belə. Elə buna görə də, onun şeirlərində bizim ənənəvi şeirə, onun poetikasına uyuşmayan təsvir vasitələri, rənglər, çalarlar diqqəti cəlb edir. "Rəng" dedim, Adil Mirseyid həm də rəssamdır. Vaxtilə Vaqif Səmədoğlu onun haqqında yazmışdı ki: "Adil nəinki maddi varlıqları, eləcə də bir çox hallarda külək, sükut, tənhalıq və s. kimi qeyri-maddi aləmləri rəssam gözü ilə görür və əks etdirir". Adil Mirseyidin tədqiqatçısı, həm də ona şeirlər həsr etmiş Elçin İsgəndərzadə yazır: "Şeirləri rəsm kimidi, rəsmləri şeir kimi. İşıq saçır tablolar öz içindən, misralar dua kimi, ovsun kimi, sirr kimi. Zamanın dışından baxır dünyaya, ölüm belə gözlərində bir röya".

göy üzündə ulduzlar

qarmaqarışıq,

ulduzların arasında uçur

titrək bir işıq.

ölümün yaxınlaşan addım

səslərini eşidirəm

hələ də gənc və gözəl

ürəyim alma kimi titrəyir

budağında

bəzən insan ölümündən utanır

şirin bir təsəllidi

ruhumuzun nəğməsi

ulduzlar qeyb olur birdən

bir soyuq yağış yağır

pəncərənin şüşəsindən

yağış damlaları axır

mən siqaret çəkirəm çay içirəm

pişik pəncərədən dişarı baxır

bütün umudları yox olmuş

adamın

kədəri var pişiyin gözlərində

gedib pəncərənin önündə

durdum

mənim pəncərəmdə

qara kvadrat

qara kvadratda eşq, ölüm, həyat

şəhərin üstündə bulud hıçqırır

bir ağac var qaranlıqda

pəncərənin önündə

ağac görür məni, ağac qışqırır

didir ürəyimi köhnə bir günah,

pəncərə önündə ölürəm, Allah.

Adil Mirseyidin ilk şeirlərindən son oxuduğumuz şeirlərinə qədər bir neçə əsas obraz diqqəti cəlb edir ki, onlardan birincisi ÖLÜMdür. "Pəncərə önündə ölürəm, allah", "və ölüm mələyi girir yuxuma", "ölümün nəfəsini duyuram ənsəmdə", "ölüm mələyi nə desə gerçək mən nə söyləsəm yalan", "ölümü düşünməkdən qorxmadım heç bir zaman" və s. misralara Adilin 2012-ci ildə çap edilən şeirlərdə rast gəldik, amma yüzlərlə belə misallara o vaxta qədər yazdığı şeirlərində təsadüf edə bilərik. 90-cı illərin əvvəllərində gənc tənqidçi Rüstəm Kamal yazmışdı ki: "Adil Seyidzadə (hələ Mirseyid deyildi - V.Y.) ölümə tapınmağı özünə şərəf bilir. Şairləri gözəlləşdirən ölümləridir. Adilin şeirləri poeziyamızın batmış səsidir ki, indi ruh şəklində bizə qayıdır və şairin təhtəlşüur təlatümlərini, gecə ovsunlarını sözə çevirə bilər".

Fikrimcə, Adilin şeirlərindəki ÖLÜMü fiziki anlamda onun özünə müncər eləmək doğru olmazdı. Modernist poeziya xas olan obrazlardan biridir ÖLÜM və Adilin şeirlərində də tez-tez işlənməsi bununla əlaqədardır. Yoxsa Adil şeirlərinin birində deməzdi ki: "bir şikayətim yoxdu ölümdən, yaşanmış bir eşqin izi qalıb ürəyimin çatlarında, ürəyimin çatlarında bir qızılgül qönçəsi, gecələr ulduzların çığırtısı tökülür dənizə".

Vaxtilə Xalq yazıçısı Elçin Adil Mirseyidin yaradıcılığına həsr etdiyi "Elitar poeziya" məqaləsində yazırdı: "Adil Mirseyidin poeziyası "açıqlamalar" poeziyası deyil və mən istərdim ki, o özü də buna tamam əmin olsun, öz oxucusuna inansın".

Adil Mirseyidin də özünə görə oxucuları var və o oxuculardan biri kimi mən Azərbaycan modernizminin hal-hazırkı avanqardına uğurlar arzulayıram!

X

Yaradıcılıqda "kişi-qadın" bölgüsü olmamalıdı. Əsər var.

Amma eyni dövrdə yaşayıb-yaradan kişi və qadın şairlərin şeirlərini oxuyun. Bir neçə misradan, öəlkə elə birinci misradan bilinəcək ki, kim yazıb onu-kişimi, qadınmı?

Saqi, mey ver, genə bir tazə günah istəyirəm,

Qara göz, nameyi-əmalı siyah istəyirəm.

Şeir oxunur və professional oxucu bilir ki, bu, Seyid Əzim Şirvaninin ləfzidir. Heç bir qadın şair söyləməzdi ki, sənə görə qapınızdakı itlə məhrəm olmaq, dostluq etmək istəyirəm. Amma kişi-aşiq bunu deyir.

Eşq sultanı mənim qətlimə fərman gətirib,

Etmədim tərki-vəfa, taəti fərman etdim.

Bu beyt Natəvanındır-Füzuli poetik məktəbinin ən layiqli davamçılarından biri. Şəxsi kədəri, dərdi, içinin bütün yanğısı onun qəzəllərinə hopub, bu, kişi fəryadı deyil, Ana-Qadın fəryadıdır.

Zəriflərin poeziyası elə adından da göründüyü kimi zərifliyi, incəliyi, kövrəkliyi ilə seçilir. Hətta üsyankar ruhlu bir şairənin də ləfzində o incəliyi, o zərifliyi hiss edərsən. Bizim poeziyada Məhsəti xanım Gəncəvi ilk üsyankar şairimizdi ki, dinin qoyduğu bütün qadağaların üstündən cəsarətlə keçib. Hətta daşqalaq edilsə də. İnadından dönməyib. Azərbaycanın "qadın Xəyyaiı" eşqi, məhəbbəti, insan azadlığını tərənnüm edib. Məhsəti xanımın açdığı yolla sonrakı əsrlərdə Tahirə Qürrətüleyn, Fatma xanım Kəminə, Natəvan, Ağabəyim Ağa, XX əsrdə isə Mirvarid Dilbazi, Nigar Rəfibəyli, Mədinə Gülgün irəlilədilər.

Bu gün Azərbaycan poeziyasını təmsil edən zəriflər isə həm sayına, həm də sanbalına görə (yaradıcılığına-V.Y.) diqqəti cəlb edirlər. Budur onlar: Füruzə Məmmədli, Kəmalə Ağayeva, Nurəngiz Gün, Nisə Bəyim, Ofelya Babayeva, Mahirə Abdulla, Məlahət Yusifqızı, Fərqanə Mehdiyeva, Rəsmiyyə Sabir, Səhər, Fəridə Hacıyeva, Mahcamal, Sona Vəliyeva, Narıngül, Kəmalə Nəsrin, Mina Rəşid, Ayişə, Həyat Şəmi, Xuraman Hüseynzadə, Gülnarə Cəmaləddin, Səyyarə Məmmədli, Simuzər Nüsrətbəyli, Mənsurə Qaçayqızı, Nazilə Gültac, Aysel Əlizadə, Xatirə Fərəcli, Nuranə Nur, Xatirə Sadıqlı, Ay Nur, Feyziyyə, Rəbiqə...g

Adlarını çəkdiyim bu zəriflərin hər biri özünəməxsusluğu ilə seçilir. Təbii ki, onların poetik səviyyəsi eyni deyil, amma yazı tərzi, poetik ləfzi etibarilə biri digərinə bənzəmir. Bənzərlikləri başqa nöqtədədir (bu haqda az sonra).

Füruzə Məmmədli müasir Azərbaycan poeziyasının zərifləri önündə gedir - bu, mənim fikrimdir. Belə düşünürəm ki, onun poeziyası öz professional səviyyəsi, həyata, dünyaya, gözəllik aləminə münasibətinin özünəməxsusluğu, lirik qəhrəmanın mənəvi dünyasının zənginliyi ilə seçilir.

Ayağımda-ağrıların möhürü,

Məni nə Yer, nə də ki Göy götürür.

Allah, Allah, bir xoş gündən ötürü,

Neçə günün əzabına dözmüşəm.

Gecə baxıb qaşqabaqlı Ay mənə,

Gündüz olub o buludlar tay mənə.

İnnən belə nə güzərangVay mənə,

Vay mənə ki, hesabına dözmüşəm.

Bəlkə elə söz atından düşüm ta,

Uçdum bəsdi, qanadımdan düşüm ta.

Yenilməmiş..İnadımdan düşüm ta,

Yetər bunca əsəbinə dözmüşəm.

Bu şeiri ("Azərbaycan", 2012, № 12) dünyanın gərdişindən, zamanın gedişindən, həyatda, cəmiyyətdə baş verən təzadlı, mürəkkəb hadisələrin, ziddiyyətli olayların varlığından bezən, hərdən tənhalığa tapınan, hərdən dünya ilə həsb-hal aparan müasirimiz Füruzə Məmmədli yazmışdır.

Füruzə Məmmədli kimi Nisə Bəyim də narahat şairdir. Qaynar ədəbi mühitdən uzaq olsa da, Nisə Bəyim mətbuatda çap etdirdiyi hər yeni şeirlər silsiləsi və yeni kitabı ilə oxucuların diqqətini cəlb edir. Ona "ürəyi ilə danışan şair" demək mümkündür və mənim fikrimcə, Nisə Bəyim hələ ki, ürəyiylə danışıb qurtara bilməyib, daha doğrusu, ürəyindən Dünya adlı nəhəngə bir körpü salmaq istəyir, Dünyanı dərk etdikcə dərk etmək istəyir. Allaha üz tutur. Amma:

Sular kölgə kimi çökdü gözümə,

Qaranlıq göründü dünyanın dibi.

Mən də tanımadım, mən də sevmədim,

Gəlib bu dünyadan gedənə kimi.

Nisbəyim deyəndə ki: "Dünya mənə can qəfəsi, ölməyə yuvam çatmır" - bunu qətiyyən pessimizm kimi dərk eləmirəm. Bu misraların arxasında o qədər mətləblər durur ki...g

Təbii ki, bu yazıda adlarını çəkdiyim zəriflərin hər birinin şeirləri barədə lap yığcam da olsa, söz açmaq imkanı yoxdur. Ancaq son illərin zərifləri içərisində diqqəti cəlb edən Məlahət Qaramuradlı barədə bir neçə kəlmə...

Məlahət Qaramuradlı kifayət qədər cəsarətli şairdir və bu "cəsarət" - sözü üzə deməklə, haqqın silləsini nahaqqın üzünə çırpmaqla əyan olur. Azərbaycan cəmiyyətində cəsarətinə görə hətta kişilərdən də ötkəm olan qadınlar var və mən o sırada Məlahəti də görürəm. Kimisi ictimai fəaliyyətilə, kimisi elmi hünəriylə, Məlahət də şeirləriylə. Məlahət Qaramuradlı cəsarətli şeirlərində susqunluğa, mənəvi ətalətə, meşşan miskinliyinə atəş açır. Özü də onun ilk tənqid hədəfi kişilərdir:

Allahın sağ əli olmalıydı kişilər;

vurub, tutan,

çalıb, çapan,

yaraq tutmaqdan qabar olan əli.

Oldumu?!

Yer dağılmalıydı ötkəmliyindən.

Ağırlıq yaraşır hər insana.

Dağdan ağır gəlirdi mənə

Kişi zəhmi,

çünki

dağdan ağırını görüb gəlmişdim

bu şəhərə.

Amma o, həm də qadına məxsus kövrəkliyi, həssaslığı da şeirlərinin ruhuna hopdurur. "Qaçqın bənövşəyə" şeirində Məlahət beş əsrdən artıq gözəlliyinə, zərifliyinə şeirlər yazılan, poeziyada bir obraza çevrilən bənövşənin halına acıyır. Bu bənövşə Göyçədə bitib. Elə yurdundan, yuvasından didərgin düşən göyçəlilərin də taleyi bu bənövşəyə oxşayır. "Çoxunun gözündə Göyçə həsrəti, Çoxu bizim kimi çıxmadı yaza". Məlahətin Xocalının və Kəlbəcərin işğalının 16-cı ilinə həsr etdiyi şeirləri də həyəcansız oxumaq olmur. Hiss edirsən ki, bu şeirlər "qara yubileylərlə" bağlı yazılan bəzi şablon şeirlərə oxşamır, dərddən və dərdin havasından yaranan şeirlərdir. "laçın qanad çalıb, arana qondu, Kəlbəcər istəyim Murovda dondu, Haqqam deyənlərin haqqımı dandı, Qisas qiyamətə qaldı, ilahi!"

Məlahət Qaramuradlı bu günün şairidir və şeirlərində də dövrün, zamanın bir şair ürəyinə yığılmış qəm dağlarını, kədər yağışlarını, həyatın, gerçəkliyin ağrı-acılarını görürük. Görürük ki: "Torpağın altında gorum çatladı, Üstümdən yol, cığır saldılar, heyf!" Görürük ki: "Qəhrəmanın başı dilənçiliyə, Dilənçinin başı milyonçuluğa, Qarışır milyonlar səltənətində. Haqqı olmayanlar durub döyüşə, Yarışır milyonlar səltənətində". Görürük ki: "Səf-səf durub; düşmən diş-diş, düşmən dən. Məndən deyil yurdu satıb, sovanım". Görürük ki: "Dünyanın ən ağır dərdidi torpağı yaddaşda gəzdirmək; üzü soyuqdu deyib, anamızı qoyduğumuz torpağı". Misalların sayını istənilən qədər artırmadan da deyə bilərik ki, Məlahət Qaramuradlı içində yaşadığı gerçəkliyin olaylarını şeirə də gətirir, həm özü, həm də bizim üçün bədii bir tarix yaratmağa səy edir.

Çox arzu edərdim ki, bəzi zəriflərimiz də sözü bu sayaq cəsarətlə söyləsinlər.

O ki qaldı onların yaradıcılığındakı bənzərliyə, oxşar cəhətlərə, bu, daha çox özünü müəyyən bir mövzuya həsr olunan şeirlərdə hiss etdirir. Xüsusilə, sevgi şeirlərində, talelərinin uğursuz məqamlarını təsvir etmək məqamı gələndə çox zaman eyni situasiyalar təkrar olunur. Hamı ayrılığı dar ağacına bənzədir, hamı gedənin bir daha geri qayıdacağına inamını itirmir və s.

Əlbəttə, müasir poeziyamızda zəriflərin yaradıcılığı ayrıca, həm də geniş bir söhbətin mövzusudur.

XI

Əziz oxucu! 2011-2012-ci illərin poeziyası ilə bağlı bu mülahizələr fraqmentlər şəklində sənə təqdim olundu. Bu, nə icmaldı, nə də problem məqalə, sadəcə, bizim zəngin, çoxçalarlı müasir poeziyamız haqqında düşündüklərimdi. Kimsə inciməsin ki, onun adı çəkilmədi, şeirlərindən söz açılmadı. Sizin iradınızı da, gileylərinizi də qəbul edirəm.

Yazını sona çatdıranda 2011-2012-ci illərin poeziya nümunələrindən birini seçdim ki, bütün bu yazıda söylədiklərimə sonuncu fraqment olsun:

Hər gün bir yeni ümidlə

açılır pəncərəmizdə səhər.

Ümidlərimizin səhəridi

qoynunda yaşadığımız şəhər.

Buludlar ağ ümiddi üfüqdə,

dəniz masmavi ümid.

Hər səhər pəncərəni açıb

günəşi salamla-

və içini gəmirən

bütün dərdləri unut...

Ümidlə yaşamaqdı

röyalarımızı xeyirə yozmaq,

rəsm çəkmək,

nəğmə oxumaq

və sevgi şeirləri yazmaq.

(Elçin İsgəndərzadə)

Vaqif YUSİFLİ

Ədalət.-2013.-11 may.-S.13.