Məmməd Araz: "Milli qürur, milli qeyrət, səninləyəm!"

Məmməd Araz - 80

Yaz ağzı təbiət al-əlvan don geymişdi. Sanki qüdrətdən yaranan bütün rənglər yer üzünə səpələnmişdi. Günəş üfüqdən bir boy qalxıb dənizin ayna sinəsini, Kürün Xəzərə tökülən boz-bulanıq sularını öz nuruna boyamışdı. Çay dənizə axdıqca sular rəngini dəyişir, zərrin şəfəqlər altında qırçın-qırçın titrəyib bərq vururdu.

Ətraf əsrarəngiz sükut içində idi. Elə bil təbiət öz gözəlliyinə məftun olub xəyala dalmışdı. Göyərtədəkilər nəfəslərini dərib qeyri-adi mənzərəni seyr edirdilər. Onlardan azca aralıda seyrək çal saçları alnına tökülən şair başını qolundan tutmuş xanımına sarı əymişdi. Onun iti, nüfuzedici baxışları ənginliyə dikilmişdi.

Birdən işə düşən mühərrikin səsi sükutu pozdu. Göyərtədəkilər şüşəbəndli kayuta düşüb, döşəməyə bərkidilmiş skamyalarda əyləşdilər. Xanımının yanında rahatlanan şairə yaxın oturdum. Onun arıq, bir az öncə solğun görünən üzü allanmışdı. Ömür-gün sirdaşı Gülxanım qayğılı gözlərini ondan çəkmirdi.

- Maşallah olsun, Məmməd müəllim gümrah görünür, - dedim.

- Hə, elədir. Buranın havası ona düşür, deyəsən, - qadın bir qədər fikirli halda cavab verdi.

Şair əvvəl xanımına, sonra mənə zənlə baxıb, kayutun pəncərəsindən görünən yaşıllığa bürünmüş sahilə sarı əlini uzatdı:

- Gözəldir, havası da saf...g

Səsi zəif, titrəkdi, sözləri çətin başa düşülürdü.

Fikir iti olur. Bir anlığa tələbəlik illərini xatırladım. O vaxtlar cavan, sağlam, gümrah şairin özünəməxsus avazla, ürəyəyatan səslə, bir qədər pafosla sinədən dediyi şeirləri indi təzədən qulaqlarımda səsləndi elə bil. Sonra da səngiməyən alqışlar...

Axırıncı kursda idim. O, ali təhsilini başa vurmuşdu. Hələ Məmməd İbrahimov idi. Sonra mətbuatda Məmməd İbrahim imzası göründü. Və nəhayət, poeziyamızın Məmməd Araz zirvəsi!

Böyük sənətinə, qeyri-adi istedadına ehtiram bəslədiyim şairi oxucularla görüşlərində dəfələrlə dinləmişdim, yaradıcılığını müntəzəm izləmişdim, amma onunla yaxından tanış olmamışdım. Bu xoş təsadüf universiteti bitirib Salyanda çıxan "Qələbə" qəzetində redaktor müavini işləyəndə baş verdi. İş gününün axırında redaksiyanın dəhlizində rastlaşdıq: Cabir Novruzla birlikdə, özlərinin dedikləri kimi vaxtsız gəlmişdilər. Rayon rəhbərlərindən heç kimi görə bilməmişdilər. Mehmanxanada gecələyib səhər görüşmək ümidində idilər. Mən onları məmnuniyyətlə evimə dəvət etdim. Gecədən xeyli keçənədək həmsöhbət olduq. Qonaqlarımın təzə şeirlərini dinlədim.

Adətim üzrə səhər tezdən oyananda Məmməd müəllimi bağçada gəzişən gördüm, narahat olub səhhətini, erkən durmağının səbəbini soruşdum.

- Adətim belədir, - dedi, - gec yatsam da, tezdən oyanıram. Yerim rahatdı. Ancaq balacama görə narahatam.

Sualımı gözlərimdən oxuyub izah elədi:

- Öyrəncəlidir, mənsiz gözünə yuxu getmir.

O vaxt təzəcə ailə qurmuşdum. Hələ ata deyildim. Qonağımın sözləri mənə çatmadı, qəribə gəldi. İstər-istəməz öz-özümə sual verdim: "Bəs anası?"

Mənə xoş təsir bağışlayan həmin söhbəti neçə illər sonra - indi gəminin kayutunda xatırlayıb həyat yoldaşı ilə yanaşı oturan Gülxanım anaya danışanda qayğılı halda gülümsündü:

- Hə, atası bir yerə gedəndə balaca qızımız darıxırdı, ovundura bilmirdim onu.

Sözünə ara verib köksünü ötürdü:

- Elə indi də elədir. Allaha şükür öz evi-ailəsi, uşaqları, işi-gücü, di gəl ki, yenə canı atasındadır. Elə ata da onu çox istəyir.

Məmməd Araz kayutun pəncərəsindən görünən "Kür qırağının seyrəngahı"na maraqla tamaşa edirdi. O, salxım söyüdlərin kölgə saldığı, ətrafı yaşıllıqla haşiyələnmiş nəhəng bir tablonu xatırladan çayın sahilinə məftun nəzərlərlə baxırdı. Və əlvan söz çələngindən özünəməxsus gözəl poetik lövhələr yaradan şairin qəlb titrədən misraları yaddaşımda canlanırdı:

Günəş elə bil ki, zirvədə yatır,

Baxıb bir lövhəyə, heyran qalmışam:

Dağın zirvəsində gün-günortadır,

Dərənin dibini haqlayır axşam.

Dünyaya dağlı-daşlı, çaylı-bulaqlı, bağlı-bağatlı kənddə göz açan, özünün dediyi kimi əlifba kitabı təbiət olan, orta məktəbdə meylini nəbatat elminə salıb institutun coğrafiya fakültəsini bitirən, uzun illər "Azərbaycan təbiəti" dərgisinin baş redaktoru vəzifəsində çalışan Məmməd Araz poeziyamızda yeni təbii iqlimin - çağdaş ekoloji təfəkkürün təməlini qoyub. Canlı müşahidələrin, yüksək poetik ilhamın məhsulu olan şeirlərində vətən eşqi, vətəndaşlıq amalı, doğma kökə bağlılıq, torpağa vurğunluq öz dolğun bədii əksini tapıb. Azərbaycan poeziyasının təkamülündə yeni mənəvi iqlim yaradan Məmməd Araz baş redaktoru olduğu elmi-kütləvi jurnalın yaradıcı kollektivi ilə birlikdə təbii sərvətlərimizin keşiyində durub. O, ekologiyamızın, ətraf mühitin, ab-havamızın saflığı naminə bədii, publisistik sözdən özünəməxsus ustalıqla istifadə edib, bu çox vacib, məsul vəzifənin öhdəsindən şərəflə gəlib.

Mən bütün bunların canlı şahidi olmuşam, xüsusən də "Mədəni-maarif" jurnalının baş redaktoru işləyəndə.

Redaksiyalarımız "Azərbaycan" nəşriyyatının ikinci mərtəbəsində, qonşu otaqlarda yerləşirdi. Məmməd müəllimin təklifi ilə "Azərbaycan təbiəti" redaksiya heyətninin üzvü olmağım ürəyimcə idi. Burada əsil yaradıcılıq mühiti var idi. Jurnalın dolğun, dərin məzmunlu, nəfis şəkildə, gözəl tərtibatda çıxan nömrələrini oxucular intizarla gözləyir, maraqla oxuyurdular.

Müəyyən təcrübəsi olan peşəkar mətbuat işçisi kimi mənim diqqətimi isə həmişə nömrənin "kompası" sayılan, adətən ön səhifədə dərc edilən baş redaktor qələminin məhsulu - Məmməd Araz publisistikası cəlb edirdi.

Müxtəlif peşə sahiblərinə, sənət adamlarına, təbiətsevərlərə, bir sözlə oxucuya, vətəndaşa ünvanlanan, onu düşündürən, səfərbər edən, hərəkətə gətirən Məmməd Araz publisistikasının məkanı - Azərbaycan təbiəti; zamanı - dünənimiz, bugünümüz, sabahımız; ünvanı - doğma yurdun hər qarışının qədrini bilən vətəndaş, məramı - Tanrının bəxş etdiyi əvəzsiz təbii sərvətlərimizin qədrini bilməyi, göz bəbəyi kimi qoruyub, gələcək nəsillərə ötürməyi aşılamaq; tənqid hədəfi - təbiətimizə qazanc mənbəyi kimi, yad nəzərlə baxan sapı özümüzdən olanlar!

Məmməd Araz qələmi belələrinə qarşı qılınc kimi kəsərli idi. Baş redaktorun yetirmələri - jurnalın yaradıcı kollektivi, yerlərdə müxbirləri, çoxsaylı oxucuları təbiətimizə qənim kəsilənlərə aman vermir, onları tənqid atəşinə tutur, ifşa edirdilər. Bütün bunların konkret nəticəsi - jurnalın tənqidi çıxışları ilə bağlı görülən əməli tədbirlər barədə oxuculara müntəzəm məlumat verilirdi. Beləliklə, geniş oxucu auditoriyasına malik "Azərbaycan təbiəti" ekologiyamızın və təbii sərvətlərimizin qorunmasını təşviq, iəbliğ və təşkil etməklə, bu çox vacib sahədə dördüncü hakimiyyət funksiyasını ləyaqətlə yerinə yetirən mətbuat orqanı kimi böyük nüfuz qazanmışdı.

Redaksiya heyətinin üzvü kimi şahidi olduqlarımı, gözlərimin qarşısında baş verənləri yada salanda ürəyimdə xoş duyğular oyanır.

***

"Şair gözəlliyin göz dustağıdır", - deyən Məmməd Araz Azərbaycan təbiətinin vurğunu idi:

Azərbaycan - qayalarda bitən bir çiçək,

Azərbaycan - çiçəklərin içində qaya.

Mənim könlüm bu torpağı vəsf eləyərək,

Azərbaycan dünyasından baxır dünyaya.

Dağlarına "baba", qayalarına "ata" deyən şairin Vətəninə "oğul olmaq" ən böyük arzusu idi:

Vətən mənə oğul desə, nə dərdim,

Mamır olub qayasında bitərdim.

Ulu Tanrının səxavətlə verdiyi İstedadının, Zəhmətinin, Əziyyətinin, İradəsinin, Qətiyyətinin sayəsində o, bu arzusuna çatdı, amma yaratdığı sənət inciləri müqabilində heç bir mükafat, təltif ummadı:

Heç bir mükafatın yetmədi mənə,

Bircə "sağ olun" da bəsimdi, Vətən!

Bəsimdir, hər səhər təltif yerinə,

Qapımda küləyin əsibdi, Vətən! -

dedi və özünü xalqının sıra nəfəri, sadə vətəndaşı - Vətən daşı saydı. Bununla fəxr etdi, inamla "sənətkar hökmünü" verdi:

Vətən daşı olmayandan

Olmaz ölkə vətəndaşı!

Vətənin şair oğluna layiq olduğu mükafatı Ulu Öndər dühası bəxş etdi. O, oxucuların sevimlisi kimi xalqın ürəyinə yol tapdı.

Məmməd Arazın oxucularla, sadə zəhmət adamları ilə görüşlərində dəfələrlə əsil Xalq məhəbbətinin şahidi oldum.

***

Kürün Xəzərlə qovuşduğu qeyri-adi mənzərəni həyəcanla seyr edən şair oxucuları tərəfindən böyük ehtiramla qarşılandı. Bu, adi görüş deyil, dağ çiçəyi kimi ətirli, dərya kimi dərin, qılınc tək kəsərli Məmməd Araz poeziyasının bayramı idi.

Xalq şairini öz evlərinə dəvət edənlərin ürək sözləri, həyət qapısının astanasında, ayaqları altında kəsilən qurban, saç-saqqalına zamanın qarı ələnən el ağsaqqalının xeyir-duası, əllərini qoşalayaraq üzünü açıq səmaya tutub Allahdan sənətkara şəfa diləməsi, nəhayət ertəsi gün səhər böyük hörmət-izzətlə yola salınması yaddaşıma silinməz naxışlar vurub. Və bir də yol yorğunluğunun maşının salonuna hopmuş sükutu. Bakıya az qalmış qanrılıb arxaya baxıram: başını yana, xanımının çiyninə əyib xəyala dalan şairin üzündən mərhəmlik, məmnunluq oxuyuram. Məmməd Araz qələmindən süzülən misralar yaddaşımda durna qatarı kimi sıralanır:

Bu həyatdır, əzizim,

Ömür alan, gün satan;

Ocaqsız bir düşərgə

Düşsə bu baxtımıza,

Bu yolu getməliyik;

Biz qoşa getməliyik!

***

Poeziyamızın özünəməxsus zirvəsində qərar tutan Məmməd Araz fenomeninin məhək daşı yaradıcılıq və şəxsiyyətinin vəhdəti, bütövlük, məhəbbətin, sədaqət və etibarın bənzərsiz tərənnümüdür.

Vətənin ağır günündə, ölüm-dirim savaşında öz ahəngini dəyişən, Misri qılınc kimi kəsərli, "Cəngi" sədalı şair sözü ev-ev, səngər-səngər dolaşdı, hayqırıb Odlar yurduna nidalandı:

Nə yatmısan, qoca vulkan, səninləyəm!

Ayağa dur, Azərbaycan, səninləyəm!

Səninləyəm, haqq-ədalət, səninləyəm,

Milli qürur, milli qeyrət, səninləyəm!

Bunu sözü ürəklərdə yuva salan, biləklərə qüvvət olan Odlar yurdunun şair oğlu deyirdi. O, Vətənin ağır günündə ölüm-dirim savaşına çıxanlara söz ordusunun döyüşən əsgəri kimi özünü nişan verirdi:

Yıxın məni söz atından,

Atın məni tank altına.

Əzin məni xıncım-xıncım,

Kəsmir əgər söz qılıncım...

Didin məni didim-didim...

Qundağdakı bir körpəni xilas edim.

Neçə "səni", neçə "məni" xilas edim.

"Söz qılıncı"nın kəsərindən nigaran təvazökar şairin dillər əzbəri olan misraları cəbhədə mərmiyə dönüb od püskürürdü.

Nə zaman ki, bu yer, bu yurd

Yağıları süpürəcək, üfürəcək,

Hər əsgərin, hər nəfərin

Nəfəsi od püskürəcək!

Onda dönüb görəcəksən:

Nakamların qəlbi: Məşəl!

Qaliblərin qəlbi: Məşəl!

Ürəyi məşəl kimi alovlanan şair özünün "ümid, inam qalasına", "mayası nur, qayəsi nur" Odlar diyarına sözünü deyirdi:

Ayağa dur, Azərbaycan!..

Çək sinənə qayaları yamaq elə,

Bayrağını Xəzər boyda bayraq elə!

Enməzliyə qalxmış olan bayrağını!

Azərbaycan bayrağını!

Gün gələcək üçrəngli bayrağımız Odlar yurdunun əzəli, qədim torpaqlarında dalğalanacaq, heç zaman enməyəcək, Qələbə müjdəsindən qüdrətli sənətkarın nigaran ruhu şad olacaq, əbədi rahatlıq tapacaq!

Əlövsət BƏŞİRLİ

Ədalət.-2013.-12 oktyabr.-S.9.