SƏYYAD ARANIN HEKAYƏLƏRİ

ƏDƏBİ HƏYAT

Azərbaycanda Səyyad Aranı yaxşı tanıyırlar - desəm, səhv etmərəm. O, Yeni Azərbaycan Partiyasının sadiq üzvlərindən biridir, Milli Məclisin deputatı olub, sonra qardaş Türkiyədə konsul işləyib. İndi də ictimai-siyasi fəaliyyətini davam etdirir.

Ancaq Səyyad Aranı bir yazıçı kimi də təqdim etmək olar. Yaradıcılığa hələ İmişlidə müəllim işləyərkən başlayıb və ilk hekayəsini 1978-ci ildə "Ulduz" jurnalında çap etdirib. İlk kitabı "Körpü" (səksəninci illərin əvvəllərində) ilə ədəbiyyata bir körpü salmaq istəyib. Deyərdim ki, istəyinə çatıb. Müasir nəsrimizdə Səyyad Aranın da səsini eşitmək olur, yol aldığı cığırı bələdləmək mümkündür.

Bu yaxınlarda Səyyad Aranın "Sandıqda qalan muştuluq" hekayələr kitabı işıq üzü gördü. Səhv eləmirəmsə, bu, Səyyad Aranın beşinci kitabıdır. Otuz illik yaradıcılığı ərzində beş kitab azdır, amma söhbət kəmiyyətdən yox, keyfiyyətdən gedirsə, Səyyad Aranın hekayələri bədii səviyyəsinə görə bizi qane edir.

Məlumdur ki, ədəbiyyatda hər yeni kitab, əslində, müəlliflə yeni görüş imkanıdır. Bu yaxınlarda Yazıçılar Birliyinin "Natəvan" klubunda Səyyad Aranın bu kitabının təqdimatı oldu və hiss edildi ki, onun ünvanına yağdırılan təriflər səmimidir, həqiqəti ifadə edir. Həmin bu "Natəvan" klubunda elə təqdimatlar da olur ki, ilk dəqiqəsindən sonuncuya qədər qeyri-səmimiyyət havası üstündə qurulur. Müəllifin ünvanına yağdırılan təriflər nə ona, nə də onun cızma-qaralarına aid deyil, nəyə aiddir, allah bilir. Axı, hər bir kitab müəllifin elə özü deməkdir, əgər müəllifin özü o kitabda görünmürsə, onun bir yazıçı kimi yoxluğuna hətta sevinmək olar. Belə kitablarda növbənöv janrlar-şeir, poema, hekayə, povest çin-çin düzülür, amma müəllifin özü görünmür. Çünki cümləsi, sözü və bu cümlələrin, sözlərin müəllifə məxsus ifadəsi yoxdur. Çox təəssüf ki, belə təqdimatlar tez-tez keçirilir.

Səyyad Aranın hekayələr kitabını oxuyandan sonra bir az rahat nəfəs alırsan ki, bax, son illərdə belə təbii, bədii səviyyəsi ilə razılıq doğuran hekayələr də yazılır.

Hekayə nəsrin həcm etibarilə kiçik janrı sayılsa da, onun bir çox böyük həqiqətləri uğurla öz "kiçik ərazisinə" sığışdıra bilir. Dünyanın Mopassan, Çexov, Mirzə Cəlil kimi dahi hekayə ustaları olub və Azərbaycan ədəbiyyatına gəlincə, Mirzə Cəlildən sonra istedadlı hekayəçilər nəsli və gözəl hekayələr meydana gəldi. Səyyad Aran da bu nəslin axırıncı nümayəndələrindəndir ki, o ənənələri davam etdirir.

"Sandıqda qalan muştuluq" kitabındakı hekayələr, həmçinin müəllifin digər kitablarındakı hekayələri fərqləndirən, onlara özünəməxsusluq qazandıran cəhətlər hansılardır?

İlk növbədə, müəllifin təsvir etdiyi həyat lövhələrinin reallığı və inandırıcılığı. Həyat həqiqətlərinin bədii həqiqət məqamına çatması.

Səyyad Aranın təsvir etdiyi lövhələrin məkanı, qaynağı kənddir. Onun təsvir etdiyi kənd çağdaş nəsrimizdə məxsusi koloriti, adət-ənənələrinin, insan xarakterlərinin canlı sərgisi ilə seçilə bilir. Bu kəndin konkret bir adı, ünvanı olmasa da, təsvirlərin hədəfindən, detalların konkretliyindən hiss edirsən ki, bu Aran kəndidir. Bu fikri vaxtilə Səyyad Aranın "Soyuq günəş" adlı kitabına yazdığım kiçik resenziyada söyləmişdim və indi də o fikirdəyəm. Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, Səyyad Aranın həmin o kitabındakı on hekayə və iki kiçik povesti duyumlu müşahidələrdən, həyati hadisələrdən yaranmışdı.

"Sandıqda qalan muştuluq" kitabındakı hekayələrdə də Səyyad Aran, yaradıcılığına xas olan o təbiiliyə, duyumlu müşahidələrə, real və həyati hadisələrin təsvirinə sadiq qalır. İstənilən bir hekayəni oxuyan kimi hiss edirsən ki, bu yazının müəllifi kənd həyatına, orada yaşayan insanların psixologiyasına, adət-ənənələrinə, məişət tərzinə yaxşı bələddir.

S.Aranın təsvir etdiyi kənd və insanlar 70-80 və 90-cı illərə aiddir. Bu hekayələrdə təsvir edilən obrazlar sadə və adi insanlardır. Müstəsna qəhrəmanlar tapa bilməzsən. "Əfəl" hekayəsinin qəhrəmanı kənd adamlarının ağıldan kəm hesab etdikləri İbişdir. "Bu tərəflərdə İbişi tanımayan yoxdur. Hamı bilir ki, uşaqlıqda hasardan yıxılıb, "ağlı başından çıxıb". Buna da səbəb qonşularının şipşirin, baxanda nəinki İbişin, hətta böyük-böyük adamların da ağzının suyunu axıdan şaftalı ağacı olmuşdu. Qohum-qardaş, dost-tanış, bütün kənd əl-ayağa düşüb əlac axtardılar. "Körpədi, yazıqdı, kasıbdı". Doxturların böyüyü rəhmətlik Siyab Rüstəmovdan tutmuş qələmi ağır, balta, ülgüc mollalaracan nə qədər müalicə, dava-dərman edilsə də, dualar yazıldısa da, İbişin başından çıxan ağlını tapıb yerinə qoymaq mümkün olmadı. O vaxtdan İbiş olmuşdu kəndin məzəsi, zarafat selbəsi".

Bu İbiş kolxoz sədrinin bacısı qızıyla dostluq edir. Ülkər hər gün ona cürbəcür konfet, şokolad gətirir, İbiş isə əvəzində onun üçün naxışlı çubuqlar yonur, kəpənək tutur, meşədən quş yumurtası tapır, çaydan alabəzək xırda balıqlar tutub gətirir, bir sözlə, onlar böyüklərin münasibətindən asılı olmayaraq mehrlərini bir-birinə salmışlar. Sədrin adamları və Ülkərin qohumları onu hər vasitə ilə İbişdən ayrı salmağa çalışırlar. Və buna nail olurlar. Müəllif bu ayrılığı çox təbii, ürəyi titrədəcək dərəcədə təsvir edir. "Uzun müddət Ülkəri sakitləşdirə bilmədilər. Xeyli əziyyətdən sonra onu birtəhər yatızdırdılar. İbiş nəmli gözlərini böyük və işıqlı pəncərələrə dikib, kal və yoğun səsi ilə neçə vaxt bir yerdə xoş günlər keçirdiyi, ağlı kəsəndən bəri ona ən əziz və doğma olan oyundaşını səslədi: - Ülkər, ay Ülkər!.. hardasan? Sabah ora gələssən?"

Bu hekayə kövrək notlar üzərində qurulub. Ümumiyyətlə, S.Aranın hekayələrində təsvir olunan hadisələr, göstərilən həyat lövhələri öz dramatikliyi ilə diqqəti cəlb edir. Bu dramatikliyi obrazların təkcə qarşılıqlı münasibətlərində və konflikt doğuran situasiyalarda deyil, həmçinin hadisələrin özünün mahiyyətində də axtarmaq lazımdır. "Ziyahimin peşmançılığı" hekayəsini götürək. Ziyahim kimdir?

Sadə və sadədil bir kənd uşağı. Orta məktəbi təzəcə bitirib. Amma instituta girə bilməyib. Kənddə qalıb atasına, ev-eşiyə kömək edir. Bu gün atasının əvəzinə mal nobatına yollanır. Hiss olunur ki, bu cavan uşaq yaman darıxır, qəm-qüssədən bağrı çatlayır, arxası üstə çəmənliyə uzanıb hirsini necə soyudacağı haqda fikirləşir. "Dabanları sızım-sızım sızıldadı, özünü götürüb çırpdı yerə. Dizləri göynədi, qarnı sancılandı, ağzına göy ot və quş zımrığı doldu, ürəyi bulana-bulana tüpürdü, yeri-göyü söyüb-söyləndi və axırda çəmənliyə sərələnib sakitləşdi".

Bu təsvirlərdən də aydın hiss olunur ki, Ziyahim daxilən boş deyil, o, nəyəsə can atır, nəyinsə arzusundadır, amma özünü ifadə edə bilmir. Onun daxili aləmi meşəyə gələn bir oğlanla qızın gəlişindən sonra üzə çıxır, daha doğrusu, obrazın "mənəvi pasportu" səhifə-səhifə vərəqlənir. Meşəyə gələn Bəbir mənən cılız və pozğun təbiətli bir cavandır, meşəyə gətirdiyi qız da onun tayıdır. Cavanlar meşədə yeyirlər, içirlər, amma dost ola bilmirlər. Ziyahimın inamı puça çıxır, Bəbir və Elya Ziyahimin onları satacağından şübhəyə düşüb aradan çıxırlar. İnam sarsılır: "İçi göynədi. Yana-yana hönkürdü. Başını əlləri ilə tutub "niyə?", "niyə?" deyərək inildəyirdi... Onu ən çox yandıran aldadılması, hərif yerinə qoyulması, ələ salınmasıydı. "Mən axı ədəbsizlik etmədim, kişi kimi sizi arxayın salmaq üçün özümü görməzliyə, bilməzliyə qoydum... Gördüyümü orda-burda danışıb heç vaxt əskiklik eləmərəm. Adam balası kimi sizə qaynayıb qarışdım. Nə gördüz ki, inanmadız?"

Hər hansı bir hekayənin yaşarılığını artıran cəhətlər var. Görkəmli yazıçı Mir Cəlal yazırdı ki, "Xarakter bir hadisə, yığcam bir süjet, ümumiləşdirici bir mətləb, müxtəsər, şirin, sadə söyləmə, nəqletmə üsulu, psixoloji dərinlik hekayənin başlıca xüsusiyyətləridir". Bu cəhətləri biz Səyyad Aranın kitabda toplanan bir sıra hekayələrində görə bilərik. "Şeytanın qurbanı" hekayəsində tənha bir qocanın həyatından söz açılır. Bu, Təhməz kişidir. Arvadı təzəcə rəhmətə gedib. Təhməz kişinin üç oğlu var, amma yaxşı işlərdə çalışmalarına baxmayaraq, vecsizdirlər: "Mənim belimdən gələn, sənin halal südünü əmən bu qurumsaqlar böyüyüb kimə oxşadılar, bilmədim!". Qardaşlar öz aralarında atalarının taleyi barədə "məşvərət" aparırlar, amma heç biri atalarını saxlamaq, ona qulluq eləmək vəzifəsini öhdəsinə götürmək istəmir, hərə bir bəhanə gətirir.

Müəllif başqa bir obrazın - Töhfə arvadın da taleyinə biganə qalmamışdır. O da təkdir, əri ölüb, Təhməz kişiylə qonşudur, cani dildən istəyir ki, Təhməz kişiylə mehriban olsun. İçindən qəribə hisslər də keçir. Lap cavanlıqda olduğu kimi hiss-həyəcan burulğanına düşür, hər gün tərəddüdlər içində çabalayır: "Obaşdannan nə üzlə, nə bəhanəylə durub yollanacaqdı Təhməz kişinin üstünə? Tutaq ki, bir dəfə odunu bəhanə elədi, o biri gün inəyi, üçüncü gün gözü dolmuş arxı təmizləməyi. Bəs sonra? O biri günlər?

- A Təhməz, getməyim gəlmir axı..

"Daş tök, ay Tanrı! Od tök, ay Tanrı! Bu nə danışır?.. Bu nə danışır? Bu yaşda şeytana aldanmamalıydın, ay Töhfə! Aldanmamalıydın!"

Göründüyü kimi Töhfə arvad ürəyindən keçənləri, ona əzab verən hisslərini saxlaya bilmir, iki yol ayrıcında qalır. Lakin el-oba, kənd stixiyasından, əsrlər boyu yaranan milli etik çərçivədən sıyrıla bilmir, beləcə tərəddüdlər içində çırpınır. Və günlərin bir günü Töhfə arvad keçinir. Bəs Təhməz kişi necə olur? Müəllif psixoloji təhlili daha da dərinləşdirir və bu kişinin də qəlbindəkini əyan edir. O da arzulayır ki, Töhfə arvaddan sonra köçsün bu dünyadan...gƏslində, onların bu yaşda birləşməyi mümkün deyildi. Çünki hər ikisi bunu "şeytan işi" hesab edirdilər.

Səyyad Aranın ən yaxşı hekayələrindən biri də "Sandıqda qalan muştuluq"dur. Hekayənin qəhrəmanı Dünyamalı qəribə bir tale sahibidir. O, türmədən qayıdır. "Dünyamalı həyatda çox ağır şeylər görmüşdü. Ağlı söz kəsəndə atası öldü. Atasından bir az sonra müharibənin o qanlı-qadalı illərində "çörək" deyə-deyə hamının gözü qarşısında bacısı keçindi. Neçə dəfə milisionerlərin qabağında getdi-gəldi. "tamahına güllə dəymiş", "əclaf", "ikiayaqlı canavar" kimi damğalandı. Firavan və rahat həyata öyrənmiş olduğundan, həbsdə itin əzabını çəkdi, amma bir dəfə də olsun ağlamadı, heç gözləri də yaşarmadı".

Həmin bu Dünyamalı həbsdən qurtulandan sonra ən yaxın dostlarına teleqram vurub ki, gəlirəm. Amma onu kimsə qarşılamır. Görünür, türməyə düşməyi bir əngəl olub. "Hələ heç vaxt kəndi belə səssiz-səmirsiz görməmişdi. Doğrudanmı, bu boyda kənddə bir adam tapılmayacaq ki, onun qabağına çıxsın, bir uşaq olmayacaq ki, qırmızı yelənli yaylığı muştuluq alsın?"

Bəli, Dünyamalı zənnində yanılmır. Onun bu gün gəlməyini hamı bilirdi, amma kimsə onu qarşılamır ki, adı "it dəftəri"nə düşər.

Dünyamalı "dostları"nın vəfasızlığından sonra öz doğulduğu evə, həyətə yaxınlaşır. İlk gördüyü uşaqları olur, amma onu tanımırlar. Bu nisgildən sonra anası və arvadı gəlir, hıçqırıqlar başlanır. "Ayağının altında ölüm, ana! Halal elə...g Sənə bir oğulluq eləmədim. Bağışla..."

Təbii hisslərdir və müəllif Dünyamalının psixoloji gərginlik içində necə hisslər keçirdiyini təsvir edir: "Ev-eşikdən burnuna çoxdan unutduğu tanış qoxular-anasının, arvadının, uşaqlarının iyi gəlirdi. Bir də bayaqdan bəri onu girinc edən, neçə gün bundan irəli həbsdən buraxılmasına baxmayaraq indicə, öz yorğan-döşəyinin içindəcə duyduğu azadlığın".

Səyyad Aranın haqqında söz açdığım bu hekayələri sovet dövrü həqiqətlərindən söz açır. Yaşadığı o illərin sevinci, kədəri, nəşəsi, ağrı-acıları və ümumiyyətlə, kəndlə, Aran torpağı ilə bağlı problemlər bu hekayələrdə öz bədii təcəssümünü tapmışdır. "Qarpız", "Körpü", "Külçə", "Gül iyi", "İlin axır çərşənbəsi", "Yay gecəsinin qəziyyəsi", "Ay Simurq quşu" hekayələri o dövrün Aran kəndi barədə müəyyən təsəvvür yaradır. Bu hekayələrin bir məziyyəti də ondadır ki, Səyyad Aranın dili rəvandır, o, heç yerdə pəltəkləmir, həm öz təhkiyəsində, həm də obrazların nitqində səliqəli-səhmanlıdır, dilimizin imkanlarından gen-bol istifadə edir. Xüsusilə, kənd təbiətinin təsvirlərində özünəməxsusdur.

Səyyad Aranın "Dərs" hekayəsi isə iki il öncə qələmə alınmışdır. Hiss olunur ki, o, bir yazıçı kimi bu günün-son dərəcə mürəkkəb və təzadlı olan çağdaş günümüzün həqiqətlərini təsvir etməyə can atır. Təbii ki, kənddən bəhs edən hekayələrlə "Dərs" tipli hekayələrin fərqi açıq görsənir. "Dərs" hekayəsində artıq dövrün cizgilərini əks etdirən lövhələr canlandırılır. Mürsəl və Səttar. İki dost. Mürsəd təmiz adamdır, illərdən bəri necə yaşayıbsa, o mənəvi sifəti itirmir. Səttar isə yeni dövrün adamıdır, "işgüzarlığı" onu yüksək pillələrə aparıb çıxarıb. Amma nə olsun? Onun "həqiqətləri" təmizlikdən, mənəvi saflıqdan yoğrulmayıb, zəmanənin yaratdığı fürsətdən barınıb.

Əlbəttə, Səyyad Aran bu günün həqiqətlərindən daha çox yazmalıdır! Onun buna vaxtı da var, imkanı da. Görəsən, bir vaxt şirin nağılını, hekayəsini söylədiyi Aran kəndinin bugünkü durumu necədir? Bax, biz S.Arandan bu mənada yeni nəsr əsərləri gözləyirik...

Vaqif YUSİFLİ

Ədalət.-2013.-2 fevral.-S.13.