BAYATI ƏTİRLİ SÖZ ÇƏLƏNGİ

İki kitaba bir nəzər

Bu yazını bilgisayara diktə etdiyim anda əlimdə iki kitab var. Mən təsadüfdən bu iki kitabı eyni məqamda, eyni yazıda təqdim etmirəm. Çünki bu kitabların adlarında bir-birinə həm gözlə görünən, həm də görünməyən bağlılıq var. Gözlə görünən bağlılıq kitabın hər ikisinin müəllifinin Salatın Əhmədli olmasıdır. Yəni bu kitablar bizim xanım yazarımızındı. Eyni zamanda hər iki kitabın adında gözlə görünən bir məqam da bu adların içərisindən bir "yol" anlayışının əyani və qiyabi keçib getməsidi. Bir az da dəqiq ifadə etsəm, bu kitabın birinin adı "Analar köç ederken", digərininki isə "Yol gedir Naxçıvana..." adlanır.

Fikir versəniz, birinci kitabın üstündəki "köç" sözü yoldan, köç etməkdən bəhs edir. İkincidə də konkret olaraq Naxçıvana gedən yoldan danışılır. Amma bu söhbətin daxilində olan müəllifin sevdalısı olduğu, vurğunu olduğu, pərvanəsi olduğu Naxçıvanın da bir ana qədər əzizliyi də özünü büruzə verir. Deməli, hər iki kitabda söhbət yoldan, anadan, özümüzdən, sözümüzdən gedir.

Bu, görünən tərəfdi. Yəni hər iki kitabın ilk baxışda görünən tərəfi. Bununla yanaşı, bu kitabda görünən, amma məkan baxımından fərqli olan bir məqam da var. O da kitabların hər ikisinin 2013-cü ildə Bakıda və Eskişeherdə işıq üzü görməsidi. Birinci kitabda, yəni "Analar köç ederken" kitabı bayatılardan ibatədir. Nəfis şəkildə Türkiyədə işıq üzü görmüş bu kitabda Salatın xanımın bayatıları toplanmışdı. Kitabı Türkiyə türkcəsinə Tamella Abbasxanlı - Əliyeva çevirmişdi. Əslən Azərbaycandan olan tərcüməçi qardaş məmləkətdə yaşayıb işlədiyindən ədəbiyyatımızın təbliğinə də böyük ürəklə xidmət edir. Ən maraqlısı da odur ki, bayatılar kitabına bir çox tanınmış imza sahibləri, yəni Türkiyənin söz-ədəbiyyat adamları oz orijinal fikirləriylə həm təqdir, həm də təbliğ ediblər. Onların Salatın Əhmədlinin bayatıları barəsində yazdıqları və kitada yer alan rəyləri əlimizdə olan mükəmməl bədii nümunəni bir az da sanballı və diqqətçəkən etmişdi.

Açığını deyim ki, bayatıları oxuduqca folklorumuza, xalq yaradıcılığımıza, sinədəftər nənə-babalarımıza Salatın Əhmədlinin dərin bağlılığı özünü çox açıq şəkildə göstərir. Aydınca hiss olunur ki, müəllif xalqını, torpağını, onun söz-sənət xəzinəsini təkcə bilmir, həm də ondan yararlanır, ondan bəhrələnir, həmin o çeşmənin gözündən içib o çeşmə qədər də saf, ürəyəyatımlı bayatı boxçasını oxucu önündə açır.

Təbii ki,Türkiyə türkcəsində olan bayatıların təqdimatı zamanı müəyyən anlaşılmayan sözlərin səhifə sonlarında izahı da verilibdi. Bu da həm türk oxucusuna, həm də ümumiyyətlə, türk dünyasına kitabı daha yaxşı anlamaq, bayatıları öz ilkin mənasında qəbul etmək imkanı yaradır. Həmin bayatıların bir neçəsini diqqətinizə təqdim edirəm. Məsələn:

Aşık gözünden akar,

Yaştır, gözümdən akar.

Yanağıma iz saldı,

Baxışın yüzümden akar.

Beş aşık bir taneyim,

İnciyim, dür daneyim.

Hayyamı bekliyorum,

Mey dolu piyaleyim.

"Yol gedir Naxçıvana..." kitabı "Elm" nəşriyyatı tərəfindən rəyçi akademik İsa Həbibbəyli, elmi redaktorlar filologiya elmləri doktoru Rüstəm Kamal və filologiya elmləri namizədi Oruc Əliyevin xeyir-duası ilə oxucu camiəsinə təqdim olunub. Öncədən deyim ki, kitab akademik İsa Həbibəyli çox mükəmməl bir ön söz yazıb. Yığcam, amma böyük mənaları ifadə edən bu ön sözdə İsa müəllim vurğulayıb ki, ""Yol gedir Naxçıvana..." kitabı Salatın Əhmədlinin taleyini ölkəmizin bir ayrılmaz parçasına bağlayan sevdalı düşüncələrin böyük bir parçasıdır". Zənnimcə, bu fikrin arxasında dayanan böyük mənanı diqqətli oxucu dərhal anlaya bilər və ona aydın olar ki, Salatın xanım ömrünün bir parçasını hopdurduğu bu kitabının Naxçıvanın söz dünyasına ərməğan edir, o dünyanı bir az da zənginləşdirir. Bu fikirlərimi dolayısı ilə müəllifin kitabın girişindəki "Naxçıvanım-nağıl-canım" yazısında da duymaq, görmək mümkündü.

Mən bu yazının əvvəlində hər iki kitabın gözlə görünən məqmaları olduğunu vurğulamışdım. Yenə həmin fikrə qayıdıram. Çünki bu kitabda toplanmış bayatılar, laylalar, haxıştalar, rəvayətlər, həmçinin Naxçıvanın dadlı-duzlu ağsaqqal, ağbirçəklərinin, baməzə, hazırcavab insanlarının dildə-ağızda gəzən deyimləri elə ardıcıllıqla təqdim olunub ki, oxuduqca yorulmursan, əksinə, qəmli bayatılardan, kövrək laylalardan, şux haxıştalardan keçə-keçə rəvayətlərə, gülməcələrə, dodaq qaçıran əhvalatlara qədər gəldiyin yolda bir işığın içindən keçirmiş kimi məsafə qət edirsən.

Bu bayatıların hər birində Naxçıvanın, bu eldə-obada yaşayan insanların müdrikliyi, hikmətləri, duyğuları, arzuları, mübarizlikləri və həm də itirdikləri məqamlar elə verilib ki, sanki çağırılan bayatılar səni özünlə, tarixinlə üz-üzə qoyur. Məsələn:

Mən bu kəndli deyiləm,

Dili bəndli deyiləm.

Dindirmə, qan ağlaram,

Mən az dərli deyiləm.

Və yaxud:

Dəryadan bir yel əsdi,

Yolumu yaman kəsdi.

Sağ gözüm sənə qurban -

Sol gözüm mənə bəsdi.

Qardaş mənim gülümdü,

Gülümdü, bülbülümdü.

Ölsə bacılar ölsün -

Qardaş ölsə zülümdü.

Kitabda verilmiş ağılar-oxşamalar da bir folklor nümunəsi kimi çox rəngarəngdi. Burada həm kədərin böyüklüyü, həm də bu kədərə, bu itkiyə, bu ayrılığa təəssüfün, həsrətin, sevginin ifadəsi də çox duyğusaldı. İstər-istəməz oxucunun könlünə təsir edir, onun ən munis nöqtələrini elə ovsunlayır, elə titrədir ki, o yanğı bütünlüklə daxili aləmini bürüyür. Məsələn:

Dağlarda lalam qaldı,

İçmədim lalam qaldı.

Ölməyimdən deyildim,

Bir cüt nişanam qaldı.

Və yaxud:

Ağacda xəzəl ağlar,

Altında gözəl ağlar.

Kimin əzizi ölsə,

Sərgərdən gəzər, ağlar.

Kitabda verilən laylalarda da həmin o qəlbi riqqətə gətirən ana-bala sevgisi oxucuya tər bənövşə qoxusu kimi xoş gəlir. Çünki tanış və doğma hisslərdi.

Başına dönüm baş kimi,

Səhərə qala naş kimi.

Toyunu tutum çəməndə,

Pul töküm şabaş kimi.

Və yaxud:

Balamı tanıram mən,

Hər sözün qanıram mən.

Yuxuda ah çəkəndə,

Od tutub yanıram mən.

Mən bir oxucu marağıyla oxumağa başladığım kitabın nəsr bölümünə başlayanda artıq kifayət qədər böyük sözün içərisində zaman keçirdiyimin fərqinə vardım. Hiss etdim ki, Azərbaycan folklorunun bir qolu olan Naxçıvanın bayatı, layla, ağı, oxşamalar və digər tər çiçəkləri həqiqətən də Böyük Sözün Böyük Nümunəsidi.

İstər rəvayətlər, istər inanclar, qaravəllilər, istərsə də bir elin, obanın özünəməxsus şivəsi, yəni dialekti həm mövzu və fikir tamlığı baxımından, həm təqdimat etibariylə, həm də onların bir bulağın gözündən qaynaması anlamından yanaşanda çox mükəmməl və orijinal görünür. Adama elə gəlir ki, o, bu söhbətlərin iştirakçısıdı. Məhz bu mənada da hadisələr, mövzular yaddaşa öz naxışını vurur. Səmimi etiraf edim ki, müəyyən məqamlarda mən həmin o dadlı-duzlu qaravəllilərdən söhbətlərimdə yararlanmışam.

Bəli, bir müəllifin iki kitabı barəsində söylədiyim fikirlərin yekunu olaraq vurğulamaq istərdim ki, bu kitablarla tanış olan hər kəs onun müəllifinin, yəni Salatın Əhmədlinin bir ədəbiyyat, söz, bir qələm adamı kimi geniş auditoriya əldə etmək imkanına malik söz xəzinəsi var. Salatın xanım da bu xəzinədən səxavətlə, həm də məharətlə istifadə edir. Ona görə də onun qələmi də, sözü də tər və olduqca səmimidi. Oxucuya da həmişə səmimi söz xoş və doğma gəlir.

Əbülfət MƏDƏTOĞLU

Ədalət.-2014.-18 fevral.-S.6.