ÜRƏYİNƏ ÜRƏK ÇATMAZDI

Unudulmaz müəllimim, görkəmli yazıçı, pedaqoq Mir Cəlalı xatırlayarkən...

(əvvəli ötən saylarımızda)

Tamaşa efirə gedəndən bir neçə gün sonra dekanlığın qabağında rastlaşdıq. Dərslərimi soruşdu. Hər şeyin qaydasında olduğunu söylədim və özümə borc bildim ki, sevimli müəllimimi təbrik edim.

- Mir Cəlal müəllim, - dedim, - "Bir gəncin manifesti" ürəkləri yerindən oynatdı. Letuçkada tamaşanı çox təriflədilər. Sədrimiz yaradıcı heyətə dönə-dönə təşəkkürünü bildirdi.

- A qardaş, - dedi Mir Cəlal müəllim, - bu televiziya nə böyük möcüzə imiş. Mən də tamaşaya çox heyranlıqla baxdım. Adamın üstə Allah var, tamaşa bəlkə də romanın özündən daha güclü təsir bağışladı mənə. Yaman riqqətləndim. Sağ olsun orda çalışanlar da, zəhmət çəkib tamaşanı hazırlayanlar da.

Aradan illər keçdi. Mən artıq televiziyanın ədəbi-dram verilişləri redaksiyasında baş redaktor işləyirdim. Populyar bir verilişimiz var idi: "Hekayə axşamı". Bu verilişdə Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının ən gözəl nümunələrindən seçmələr verilirdi. Hekayələr əsasən səhnələşdirilirdi. Kiçik hekayələrsə məşhur aktyorların ifasında bədii qiraət formasında səslənirdi. Hərdən Mir Cəlal müəllimə zəng eləyib:

- Mir Cəlal müəllim, - deyirdim, - niyə bizə hekayə vermirsiniz?

Çox vaxt cavabı belə olurdu:

- Təzə hekayəm olsa, mətbuatda çıxar, sən də oxuyarsan. Yoxdur, deməli, qələmi dincə qoymuşam. Yaxşısı budur mənim kitablarımı götür vərəqlə, ya da rejissorlardan birinə tapşır bu işi. Qoy onlar seçsinlər. Elə bilirsən mənim hekayələrimin hamısını oxuyublar?! Televiziyanın qüdrəti çox böyük imiş. Bircə gecənin içində adamı məşhuri-cahan eləyir.

... O, həyat adamı idi, mövzularını da həyatdan alırdı. Kiçik formalara - novella janrına üstünlük verirdi. Elə buna görə də daha çox hekayə ustası kimi tanınıb, şöhrətlənmişdi.

Satirik-yumoristik səpkidə yazılmış "Kəmtərovlar ailəsi" və "İclas qurusu" hekayələrini bir dəfə oxusan, cazibəsindən ömürlük çıxa bilməzsən. Ədəbiyyatımızın klassik nümunələri sayılan bu iki hekayə C.Məmmədquluzadə və Ə.Haqverdiyev kimi ustadların qələmindən çıxan əsərlərlə bir sırada, bir zirvədə dayanır. Bunu demək xoşdur ki, bu iki hekayə Amerikada da nəşr olunub və hüsn-rəğbətlə qarşılanıb.

...Bir gün unudulmaz gülüş ustası, respublikanın əməkdar artisti Eldəniz Zeynalov yanıma gəlmişdi. Aramızda çox səmimiyyət var idi. O, özünəməxsus əda ilə:

- Qədeş, - dedi, - Mir Cəlal müəllimdən sənə bir qucaq salam gətirmişəm.

- Göndərən də sağ olsun, gətirən də, - dedim, tezcə də qayıtdım ki, - Ay Eldəniz, sən hara, Mir Cəlal müəllim hara?!

Dodaqlarından heç vaxt gülüş əskik olmayan Eldəniz söz altında qalmadı:

- Qədeş, inciyərəm səndən ha... Necə yəni Mir Cəlal müəllim hara, sən hara. Sənətkar sənətkarı tanıyar da. Mən onun pərəstişkarıyam. Görüşlərdə hekayələrini tez-tez oxuyuram, o da mənim tamaşalarıma həvəslə baxır, həmişə də təbrik eləyir məni. - Mətləb üstünə gəldi: - Çoxdandır Mir Cəlal müəllimin iki hekayəsini hazırlamışam. Əvvəlcə istəyirdim "Hekayə axşamı"nda getsin. Sonra fikirləşdim ki, ayrıca veriliş olsa yaxşıdır. İndi yanına gəlmişəm ki, plana salasan bu verilişi. Başlıq da belə olsa yaxşıdır: "Bədii qiraət: Mir Cəlal - "İclas qurusu", "Kəmtərovlar ailəsi". Söyləyir respublikanın əməkdar artisti Eldəniz Zeynalov".

Bir dəfə dərs zamanı dramatik bir əhvalat danışdı. Qısa məzmunu belədir:

- Biz, bir dəstə adam söhbət edə-edə gedirdik. Akademiyanın yanına çatanda "Azərnəşr" tərəfdən zəng çala-çala tramvay çıxdı. Bizim bərabərimizə çatanda bir uşağı qəfil altına aldı. Bu, o qədər gözlənilməz oldu ki, izdihamlı küçə birdən, bir göz qırpımında dondu. Əsəblər tarıma çəkildi. Hamı gözlərini yumdu. Bu dəhşətə ürəkmi dözərdi? Bir də gördük ki, uşaq tramvayın arxa tərəfindən çıxaraq, heç nəyi vecinə almadan qaça-qaça gedir. Gözlərdə sevinc yaşı parladı. Ürəklərdən bir nida qopdu: "Allah, sənə şükür!"

O boyda küçə elə bil bayram sevincinə büründü. Ürəkləri ürəklərə qoşan bu sevinc insan həmrəyliyinin himni idi!

Mir Cəlal müəllim hadisəni o qədər təsirli danışdı ki!..

Qeyri-ixtiyari olaraq dedim:

- Nə əcəb inliyə kimi onu yazmamısınız?

- Nahid, bunu hökmən yazacağam. Mövzu məni yaman tutub. Əgər bu əhvalat ürəyimin qapısını bir də döysə, hökmən yazacağam.

***

...Yadımdadır, bir axşamçağı şəhərə çıxmışdım. Nizami muzeyinin yanında Mir Cəlal müəllimi gördüm. O, əlini irəli uzatdı:

- Nahid, qardaş, qoluma gir, - dedi, - küləyin ikimizə bir yerdə gücü çatmaz. Mir Cəlal müəllim yumora keçdi:

- Bu, kiminsə dalınca düşüb. Bizim nə günahımız var?

- Bəzən qurunun oduna yaş da yanır.

Ayaq saxladı:

- Gör, xalq fikrini deyəndə necə dəqiq deyir!

Xeyli dinməzcə getdik. Yenə söhbətə körpü saldı:

- Mən bura Gəncədən təzə gələndə Bakı tamam başqa bir şəhər idi. Toz-torpaq əlindən göz açmaq olmurdu. İndi Bakı tanınmaz olub.

Mən özüm də bilmədən söhbəti döndərdim:

- Təzə nə yazırsınız?

Elə bil bu sözə bənd imiş kimi odlandı:

- Adamı yazmağa qoyurlar ki?

- Kim?

- "Kommunist" qəzetini oxumamısan?

- Yəqin Abbas Zamanovun məqaləsini deyirsiniz, hə?

O, dayandı, gözləmədiyim əsəbi bir səslə:

- Bəs hansı məqalə olacaq? - dedi. - Səncə düz yazıb?

Mən dinmədim. Ona görə ki, Abbas Zamanov da mənim sevimli müəllimim olmuşdu. İndi də aramızda xoş münasibət var idi.

Səsi ovxarlı qılınca döndü:

- Bir filoloq kimi, jurnalist kimi səndən soruşuram, düz yazıb?

- Yox, - dedim, - düz yazmayıb! "Yolumuz hayanadır" Sabirə layiq romandır. Bu, tək mənim fikrim deyil, ədəbi ictimaiyyətin fikridir.

- Bəs niyə səsini çıxardan yoxdur?

- Bəlkə ehtiyat edirlər, xətir-hörmət gözləyirlər?

- Bir alim kimi Abbas Zamanova mənim də böyük hörmətim var. - Sözünün arxasını ləngitdi. - Ancaq hər şeyin - tərifin də, tənqidin də həddi-hüdudu olmalıdır. Tənqidin borcu fikir demək, istiqamət verməkdir. Daha başkəsənlik yox!

Mir Cəlal müəllimi ömrümdə belə əsəbi görməmişdim!

Hamı onun həlim xasiyyətinə, xoş davranışına, hədsiz mülayimliyinə qibtə edirdi.

Öz-özünə danışırmış kimi:

- Başına dönüm Mehdi Hüseynin, oğuldu, oğul!- dedi.

- Neyləyib ki, Mehdi Hüseyn?

- Neyləyəcək, həqiqəti ortaya qoydu, qanad verdi, yaşatdı məni!

- Bir axşam götürüb Mehdiyə zəng elədim, - deyə söhbətə təzədən körpü saldı. - İlk sözü bu oldu: "Məqaləni oxumuşam, romanı çatdır mənə".

Səhəri gün əsəri ona göndərdim. Fikirləşdim ki, bəyənməsə, demək, Abbas Zamanov haqlıdır, roman alınmayıb.

Mehdinin telefon zəngi məni nigarançılıqdan qurtardı:

- Romanı oxudum. Bəri başdan səni təbrik edirəm! Hazırlaş, iki gündən sonra Yazıçılar İttifaqında müzakirədir. Məruzəçi də özüm olacağam.

Mehdiyə çox inanırdım. Elə bil üstümdən ağır dağ götürüldü. Onun xoş sözləri mənim üçün ən böyük mükafat idi. - Hə, nə başını ağrıdım, - deyə sözünə davam elədi. - Mehdi elə bir ton verdi ki, duran-oturan onun dediklərini təsdiqlədi. Həmin gün mənim üçün bir bayrama çevrildi. Çünki haqq-ədalət öz yerini tutmuşdu.

Neçə ay idi ki, əsəbilikdən, ruh düşkünlüyündən əlimə qələm ala bilmirdim. Mehdi Hüseynin bu kişiliyi məni yenidən yazı masası arxasına qaytardı.

...Mir Cəlal müəllimin altmış illiyi olanda mən radionun Ədəbiyyat redaksiyasının müdiri işləyirdim. Yubiley münasibətilə böyük bir veriliş hazırladıq.

Qələm dostları, tələbələri, oxucuları hörmətli sənətkarımızın yaradıcılığı, pedaqoqluğu, insanlığı barədə ürəkdən gələn dürlü-dürlü sözlər, fikirlər dedilər. Veriliş efirə gedəndən sonra Mir Cəlal müəllim zəng edib təşəkkürünü bildirdi və yenə də yumorundan qalmayaraq:

- Qardaş, çox sağ ol! - dedi.- Ancaq qorxuram bəzi ağzıgöyçəklər desinlər ki, tələbəsi müəlliminə üzgörənlik edib... Öz aramızdır, tərifin dozası bir az artıq oldu.

- Yox, Mir Cəlal müəllim, biz olanı demişik. Siz bizim böyük sənətkarımızsınız!

Səsi dəyişdi:

- Bu olmadı. Böyük sənətkarlar Nizamidir, Füzulidir, Sabirdir, bizimkimilər isə - sadəcə yazardır, söz fəhləsidir.

Mir Cəlal müəllim ailəcanlı bir adam idi. Tez-tez deyərdi: "Ailə qoşa ürəyin mahnısıdır. Bu ürəklər axıracan da qoşa oxumalıdır. Yoxsa əsl səadətdən danışmaq olmaz".

Uşaqlarına ürəyincə adlar seçmişdi: Arif, Elmira, Ədibə, Aqil, Hafiz ... Onlardan həmişə fəxrlə danışardı. Övladlarına ibrətamiz hekayələr həsr etmişdi. İndi onların adları sənət əsərlərində yaşayır, ata arzularını sabaha, gələcəyə aparır.

***

...Yay günlərinin birində şair İlyas Tapdıqla dəniz sahilində ona rast gəldik. Xeyli söhbətləşdik, dolandıq, gəzdik. Birdən haradansa ağlıma gəldi:

- Mir Cəlal müəllim, Sizi Yazıçılar İttifaqı tərəflərdə heç görmürəm, - dedim. - Yoxsa o tərəfdən küsmüsünüz?

- Ağlım kəsəndən həmişə söz-söhbətdən uzaq qaçmışam, - dedi. - Özün də yaxşı bilirsən ki,.. - sözünün arxasını qısdı və dərindən köks ötürdü, - qabaqlar ora Səməd Vurğunun, Mehdi Hüseynin üzünə gedirdim. Yaxşı dostları itirmişəm, təklənmişəm.

Qəribə xasiyyəti var idi. Ən qəmli hadisələrdən danışanda belə, hansısa bir məqamda söhbəti döndərib, ona məzə qatırdı. İndi də belə oldu:

- Soruşursan ki, niyə görünmürəm o tərəflərdə? - Dodaqları təbəssümləndi: - Sirri var bunun, deyim, ikiniz də eşidin: son vaxtlar Əzrayıl yaman dadanıb Yazıçılar İttifaqına. Mənim də nə işim gözə görünüm? Canımdan bezməmişəm ki?

İlyas Tapdıq söhbətə qarışdı:

- Mir Cəlal müəllim, Əzrayılla bağlı bir lətifə var, İsi Məlikzadə düzüb-qoşub, eşitmisiniz onu?

- Yox.

İlyas Tapdıq dedi:

- Bunu İsmayıl Şıxlı qiyamət danışır. Mənim yadımda ordan-burdan qalıb.

- Nə qalıb, danış.

- Bir gün Əzrayıl gəlib çıxır Mirzə İbrahimovun kabinetinə. Deyir, norma var, yaşlı yazıçılardan beş nəfəri aparmalıyam. Mirzə İbrahimovun rəngi avazıyır. Zəngi basıb köməkçisini - Kübra xanımı çağırır:

- Tez ol, prezidiumu yığ!

Çox keçmir ki, rəyasət heyətinin üzvləri - qocaman sənətkarlar sədrin kabinetində cəm olurlar. Mirzə müəllim onları məsələdən agah edir. Elə bil hamının üstünə soyuq su çilənir. Əzrayılın iti baxışları bir-bir görkəmli qələm sahiblərinin üzündə gəzir. Birdən Mirzə müəllimin yadına nəsə düşür, sevincək bildirir:

- Əzrayıl yoldaş məsələyə çox humanistcəsinə yanaşır. Deyir ki, yaşlı yazıçılar öz əvəzlərinə cavan həmkarlarından namizədlər də verə bilərlər.

Kabinet birdən-birə hərəkətə gəlir. Baxışların ifadəsi dəyişir. Pıçıltılar, məşvərətlər başlayır. Məmməd Rahim fürsəti fövtə vermədən cəld yerindən sıçrayıb, Əzrayıla təşəkkürünü yetirir, sonra da:

- Mən öz əvəzimə Tofiq Bayramı təklif edirəm! - deyir. - Mənə xeyli borcu da var. Buradakılar hamı gözəl bilir ki, "dədə" deyir Tofiq Bayram mənə. Ata-oğul kimiyik.

(Ardı var)

Nahid HACIZADƏ

Ədalət.-2014.-20 may.-S.6.