Vətəndaş və alim
vicdanının diktəsi
Hüseynbala MİRƏLƏMOV,
Milli Məclisin deputatı,
texnika elmləri doktoru, professor
(əvvəli
ötən sayımızda)
Amma burası da var ki, tarixdə
öz sözünü demiş liderlərin yanında
onların həyata keçirdiyi siyasətin mahiyyətini
düzgün təhlil edib gələcəyə
çatdırmaq gücünə, istedadına qabil
vicdanlı, sözü, əməli düz salnaməçilər
həmişə olub.
Görkəmli Azərbaycan ədibi və
ictimai-siyasi xadim Nəriman Nərimanov "Nadir şah"
tarixi dramında əsərin parlaq obrazlarından olan salnaməçi
Mirzə Mehdi xan surətinin timsalında öz dövlətini
candan sevən, xalqına, liderinə sonsuz sədaqət
göstərən belə fikir adamlarının ümumi
portretini yaradıb.
Əsərdə
ədib Nadir şahın dinimizdəki iki məzhəbin birləşdirilməsi
ideyasını salnaməçinin monoloqunda belə izah edir:
"İki məzhəbin birləşməyi həqiqət,
gözəl, yaxşı bir fikirdir. Çünki
ədavət bilmərrə ortalıqdan götürülər,
mədəniyyət artar, hər iki millət qüvvətlənər
(Yazır). Mollalara məvacib kəsmək
də, mənim təsəvvürümə görə, yaman
deyil. Padşahlıqdan məvacibləri
olsa, bir para ağla gəlməyən şeyləri və
aşkara millətin, vətənin, dövlətin zərəri
olan sözləri xalqın aralarında nəşr etməzlər
(Yazır). O gün mənə deyir ki, Mirzə! Sən elə bilmə ki, mən ruhanilərə
düşmənəm. Xeyr, dinə
rövnəq verən mollalar mənim canımdırlar.
Dinə rəxnə salan mollalara, həqiqət, mən
düşmənəm... Bunlar zahirdə dinpərəst,
batində dini tar-mar edirlər (Fikrə gedib yazır). Bəli,
fikir etdikcə görürsən, insafən, ağıllı
qanunlardır, həqiqət, gözəl fikirlərdir, amma
heyfa, qədrini bilən yoxdur..."
Akademik Ramiz Mehdiyevin Azərbaycanın bugünü barədə
yazdığı kitablar da milli dövlətçilik
tariximizin salnaməsidir, Prezident İlham Əliyevin ölkəmizə
qazandırdığı zəfərlərin, nailiyyətlərin
haləsində gələcəyi aydınladan
düşüncə işığıdır.
***
Onun
yaradıcılığının ikinci istiqamətini ürəyimizdə
ağır yara kimi sızlayan Dağlıq Qarabağ
münaqişəsinin tarixi köklərinin, indiki Ermənistan
Respublikasına aid edilən tarixi torpaqlarımızla
bağlı həqiqətlərin üzə
çıxarılması, xalqımızın yetirdiyi tarixi
şəxsiyyətlərin həyat və fəaliyyətinin
düzgün tədqiqi və kütlələrə
çatdırılması ilə bağlı məsələlər
təşkil edir.
Ramiz Mehdiyevin bu mövzuda yazdığı əsərlər
milli dövlətçiliyimizdə irsə varislik, sələflərlə
xələflər arasında mənəvi rabitənin,
keçmişlə bugün, bugünlə gələcək
arasında qırılmaz bağlılığın təmin
olunmasına xidmət göstərir.
***
1505-ci
ilin ilıq bir may günü...
Gülüstan dağının ətəklərinə
cəm olmuş əsgərlərin qırmızı
çalmaları Gülüstanın dövrəsində lalətək
qızarır.
Ləşkər
- əynində zirehsiz, firuzəyi rəngdə harmani,
başında qızıl taclı, qırmızı
külahlı ağ çalma olan ağ
atlı yeniyetmə sərkərdənin söyləyəcəyi
kəlmələrin intizarındadır. Və o kəlmələr
eşidilir:
- Sizə Gülüstan lazımdır, yoxsa Azərbaycan?!
O an
öz 14 yaşlı sərkərdəsinin - Şah
İsmayıl Xətainin bu sualına cavab olaraq "Azərbaycan!"
kəlməsinin əzəmətindən dalğalanan ləşkər
bir neçə gün sonra Təbrizin "Həşt
Behişt" (Səkkiz cənnət) sarayının üzərinə
sancdığı Səfəvi bayrağı ilə yer
üzünə vahid Azərbaycan dövlətinin müqəddəs
nişanəsini nəqş edir...
***
Azərbaycan
Səfəvi dövlətinin dəyərli tədqiqatçılarından
olan mərhum professor Oqtay Əfəndiyev Şah İsmayıl
Xətainin vahid Azərbaycan dövlətinin
yaradıldığını bütün dünyaya bəyan
etməkdən ötrü öz qoşunu ilə Təbrizə
varid olduğu o möhtəşəm anın əsrarını
bircə cümlə ilə belə ifadə edərdi:
"Şah İsmayıl Xətai Təbrizə ruh bədənə
daxil olan kimi daxil oldu".
Hər dəfə
Şah babamızın tariximizdəki və taleyimizdəki rolu
barədə düşünərkən mərhum alimin o bənzətməsini
xatırlayıram və mənə elə gəlir ki, əgər
xalqın milli ruhunu bir insanın surətində təsəvvür
etmək mümkün olsaydı, xalqın milli ruhu bir
insanın çöhrəsində təcəlla tapsaydı,
bu təsəvvür Şah İsmayıl Xətainin XVI əsrdə
naməlum florensiyalı rəssam tərəfindən çəkilən
və orijinalı indi də İtaliyanın Florensiya şəhərindəki
Uffitsi muzeyində qorunan portretindəki yaraşıqlı
camalına bənzər...
***
Şah İsmayıl Xətainin adı ilə
bağlı tarix səhnəsində görünən hər
bir işartı bizim ən böyük dəyərlərimiz
sırasındadır. Xalq belə dəyərlərlə
böyüyür, ucalır, ayaqda dayanır, özünə,
vətəninə, dilinə hörmət hissinə sahib olur.
Tariximizin Şah İsmayıl Xətai dövrü mənim
də maraq predmetimdir. Azərbaycan tarixinin daha bir parlaq siması
saydığım Nadir şaha həsr edilmiş "Sonuncu
fateh" romanım tarixin nisbətən üzübərilərini
əhatə etsə də, o əsərdə də Şah
İsmayıl Xətai dövrünə ekskurslar etməyə
çalışmışam.
Düşüncələrimi
Səfəvilər dövləti üzərinə çəkən
səbəblərdən ən mühümü illər əvvəl
türk yazarları Reha Çamuroğlunun
"İsmayıl" və İsgəndər Palanın
"Şah və Sultan" adlı əsərlərində Səfəvilər
dövlətinə, Şah İsmayıl Xətainin tarixi
obrazına qarşı tutduqları qərəzli mövqe, ona
qarşı qələmə aldıqları iftiralardır. İlk dəfə bu romanları oxuyarkən
sarsılmışdım. Dəyərli oxucum 2013-cü
ilin 20 noyabrında "Azərbaycan" qəzetinin səhifələrində
"Günəş ləkə götürməz" sərlövhəli
məqaləmlə o yazarlara verdiyim cavabı da, yəqin ki,
az-çox xatırlayır.
Amma o
yazımdan da əvvəl akademik Ramiz Mehdiyevin "Şah
İsmayıl Səfəvi ali məramlı tarixi şəxsiyyət
kimi" adlı məqaləsi dərc edilmiş və bu məqalədə
Şah İsmayıl Xətainin tarixdəki əsl portreti, onun
zamanın hüdudsuz səhnəsində ucalan əzəməti
elmi təfəkkürün işığında tam
canlandırılmışdı.
Bu istiqamətdə
araşdırmalarını daha da genişləndirən
akademik bu günlərdə ilk hissəsi çapdan
çıxmış "Şah İsmayıl Səfəvi:
hökmdarın və döyüşçünün
portreti" adlı əsərində görkəmli dövlət
xadimi və sərkərdə, Azərbaycan tarixində ilk mərkəzləşdirilmiş
dövlətin - Səfəvilər dövlətinin banisi
olaraq Şah İsmayıl Səfəvinin hərbi-siyasi,
ideoloji və diplomatik irsinə milli tarix elmimizdə ən bitkin
və sistemli baxışı ortaya qoyub.
O,
kitabında yazır: "Azərbaycan bəşəriyyətin
siyasi tarixinə, dünya mədəniyyət xəzinəsinə
böyük töhfələr vermiş görkəmli şəxsiyyətləri
ilə haqlı olaraq fəxr edə bilər. Tarixin
ən mürəkkəb və ümidsiz dövrlərində
də bu xalqın arasından öz iradi keyfiyyətləri və
istedadları sayəsində, bəzən həyatları
bahasına, amansız təhdid və təhlükələrə
məhəl qoymadan tarixin gedişini öz xalqının
xeyrinə dəyişmiş böyük siyasi xadimlər, cəsur
qəhrəmanlar, görkəmli alim və mütəfəkkirlər
çıxıb".
Və
alimin fikrincə, Şah İsmayıl Xətai də Azərbaycan
xalqının tarix boyu yetirdiyi, əlinə qılınc
götürərək doğma xalqının taleyini dəyişən,
onu pərakəndəlikdən xilas edən, öz
dövrünün ən böyük imperiyalarından birinin
titul milləti səviyyəsinə ucaldan belə parlaq qəhrəmanlardan
biridir...
Əsərin
birinci hissəsi Səfəvilər sülaləsinin etnik mənşəyi
və eyniadlı sufi ordeninin
yaranmasından mərkəzləşdirilmiş dövlətin
təşəkkülünə qədər olan dövrə
aid tarixi məsələləri əhatə edir.
Şah İsmayıl Xətainin və onun əcdadlarının
şanlı həyat yolu, bu sülalənin Azərbaycan
torpaqlarının birləşdirilməsi uğrunda
apardıqları mübarizə, habelə Səfəvilər
dövlətinin siyasi sistemi və dini siyasəti də bu hissədə
təhlil olunur. Bundan başqa, əsərin birinci hissəsində
Səfəvilər dövlətinin banisinin dövründə
bu məmləkətdə mədəniyyətin
inkişafı məsələlərinə də diqqət
yönəlir, görkəmli hökmdarın Azərbaycan mədəniyyətinin
və dilinin inkişafındakı xidmətləri
sadalanır.
Kitabın ikinci hissəsi isə Şah İsmayıl Səfəvinin
müzəffər yürüşlərinə və diplomatik
fəaliyyətinə, Şeybanilər və Osmanlı
dövlətləri ilə müharibələrinə həsr
edilmişdir.
***
Akademik
Ramiz Mehdiyevin Şah İsmayıl Xətai haqqında elmi
düşüncələri Şah babamızın Azərbaycan
dilini dövlət dili elan edərkən əsrlər sonra bu
dilin işığında yetişəcək bizlərə
xitabən söylədiyi belə bir epiqrafla başlanır:
Müdrik
əcdadlarımızdan miras qalmış üç şeyi
sizə vəsiyyət edirəm:
- ana dilimizi,
- vicdanımızı,
- Vətənimizi.
Hələ məqalə şəklində mətbuatda dərc
edilərkən bu əsər Azərbaycan dövlətinin
müstəqillik tarixinin sosial-iqtisadi cəhətdən ən
qüdrətli günlərini yaşadığı günlərimizdə
ictimai diqqəti yenidən bu üç dəyər üzərində
mərkəzləşdirir, Azərbaycan xalqının
düşüncəsinə qan verir, öz tarixini öyrənmək,
öz milli-tarixi dəyərlərinə sahib çıxmaq
üçün impuls rolunu oynayır.
Ramiz Mehdiyevin Şah İsmayıl Xətai haqqında qələmə
aldıqları Azərbaycan cəmiyyəti
qarşısında həm də mənəvi səfərbəredici
bir missiya müəyyənləşdirir.
Kimliyindən
asılı olmayaraq, alimin də, şairin də,
yazıçının da, dövlət məmurunun da, iş
adamının da, fəhlənin də, kəndlinin də bu
missiyada öz payı var və bir yazar, ədəbiyyat
adamı olaraq mən bu missiyadakı payımı hələ əsərin
ilk hissələrini mətbuatdan oxuyarkən
götürmüşdüm...
***
Əsrlərdən
bəri ədəbiyyata verilən klassik təriflərdən
biri belə olub: "Ədəbiyyat həyatı bədii
obrazlarla əks etdirən söz sənətidir, ədəbiyyat
ədəb, mərifət deməkdir".
Fikrimcə, bu yanaşmadakı ədəb, mərifət
kəlmələrində təkcə insanın sosial
münasibətlər sistemində başqa fərdlərlə
ədəbli davranışı yox, öz ölkəsinə,
xalqına, milli dəyərlərinə əxlaqlı, tərbiyəli,
düzgün münasibəti də ehtiva olunur.
Bu istiqamətdə insanın
dünyagörüşünə müsbət təsir, tarixi
həqiqətlərin bədii əsərlərdə
dürüst əksi və keçmişin
işığında gələcəyə doğru aydın
yolların göstərilməsi də
yazıçının missiyasına daxildir.
Akademik Ramiz Mehdiyevin tariximizin Şah İsmayıl Xətai
dövrünə həsr olunmuş əsərləri biz
yazıçıları öz missiyamız barədə daha
ciddi düşünməyə sövq edir. Yazarlar
qarşısında yaşadığımız zamandan
doğan məxsusi suallar müəyyənləşdirir ki,
biz neyləməliyik?! Yeni əsrin ədəbiyyat
təmsilçiləri olaraq Azərbaycan ədəbiyyatına
düzgün münasibətin formalaşmasında ədəbiyyat
müstəvisində görə biləcəyimiz işlər
nədən ibarətdir?!
***
...Səfər
etdiyim xarici ölkələrin şəhərlərində
Türkiyənin film industriyasının son illərə aid ən
uğurlu nümunələrindən olan "Möhtəşəm
yüz il" serialından
görüntülərlə qarşılaşarkən,
öz dillərində bu filmi seyr edib ayrı-ayrı
epizodlardan ixtiyarsız həyəcanlanan, əsəbiləşən,
kövrələn əcnəbiləri müşahidə edərkən
müasir dövrdə kompleks sənətin təbliğati
gücünə, açığı, heyrətlənməyə
bilmirdim.
Bu serialda
Azərbaycan tarixi ilə bağlı yol verilmiş
yanlışlıqlar öz yerində, ssenari müəlliflərinin
xüsusilə Şah İsmayıl Xətaiyə, onun varisi I
Təhmasibə qərəzli münasibəti, Osmanlı
imperatoru Böyük Süleyman Qanuninin bədii
obrazındakı nöqsan və çatışmazlıqlar
bir kənara, amma etiraf edək ki, Türkiyə tarixinin bəlli
bir parçasının, türk kültürünün
bütün dünyada təbliği, dünyanın müəyyən
bir hissəsinin diqqətinin bu tarixə, bu kültürə cəlb
edilməsi baxımından o film böyük bir elmi-tədqiqat
institutunun on illər ərzində görə biləcəyi
bir işi gördü.
Bəli, yetərincə hazırlıqlı
auditoriyanı nəzərə almasaq, müasir oxucunun,
tamaşaçının, dinləyicinin diqqətini tarixi
mövzulara cəlb etmək o qədər də asan məsələ
deyil. Amma bu yerdə ədəbiyyat, kino, musiqi, teatr tarixin
köməyinə yetişəndə, tarixə bədiilik
dadı qatanda, onun fakt və hadisələrinə
kinokameranın obyektivindən nəzər salanda tarix daha
maraqlı, daha diqqətçəkən olur və ləziz təam
kimi insanların evinə qədər gəlir.
İndi bizim - Azərbaycan
yazıçılarının da üzərinə
düşən missiya tarixi mövzulara peşəkar tərzdə
müraciətlə, xalqımızın keçmişində
əhəmiyyətli rol oynamış hadisələrin
gündəmə gəlməsinə, böyük tarixi şəxsiyyətlərimizin
tanıdılmasına, onların irəli sürmüş
olduqları ideyaların müasir dövrün baxış
bucağından öyrənilməsi və təbliğinə
töhfəmizi verməkdir.
Bu
baxımdan, bir hissəsi Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən
və anası, Azərbaycanın ilk diplomat qadını Sara
xatunla Osmanlı sultanı II Mehmetə, digər hissəsi isə
Şah İsmayıl Səfəvi ilə Sultan Səlim Yavuza həsr
olunmuş, ilk hissələrini artıq tamamladığım
və "Kredo" qəzetində ayrı-ayrı
parçalarını dərc etdirdiyim "İki şah, iki
sultan" tarixi romanımın ictimai sifarişinin də
akademik Ramiz Mehdiyevin fundamental əsərlərindən gəldiyini
söyləyə bilərəm...
***
Ötən ilin Ramazan bayramı münasibətilə
Şeyx həzrətlərinin iqamətgahında verilən
iftar süfrəsindən öncə deputat həmkarım Hadi
Rəcəbli ilə bərabər hörmətli akademik Ramiz
Mehdiyevlə geniş söhbət imkanı əldə etdik. Ramiz müəllim
böyük ziyalı yanğısı, əsl vətəndaş
təəssübü ilə məhz tarixi mövzulardan bəhs
etdi, bu mövzulara ədəbiyyat xadimlərinin
toxunmamasından ciddi narahatlığını bildirdi. Şah İsmayıl Səfəvi barədə
yazdığı silsilə məqalələrin yaranma səbəblərindən
danışarkən həmin dövrün proseslərinin
yalnız tarixi gerçəkliklərlə yox, həm də bədii
üslubla, daha populyar dillə işlənməsinin zəruriliyini
söylədi.
"Sənin Nadir şahla bağlı
yazdığın "Sonuncu fateh" kitabın masamın
üzərindədir, baxmışam. Bu mövzülar səndə
yaxşı alınır, onları tarixi silsilələrə
çevir, Səfəvilər dövrünü, o zamanın
Azərbaycan-Osmanlı münasibətlərini araşdır,
roman yaz. İndi buna daha çox ehtiyac var..." - Ramiz
Mehdiyev kimi sanballı, dəyanətli bir dövlət və
elm xadimindən, kamil şəxsiyyətdən eşitdiyim bu
tövsiyələr, əslində, həm də "İki
şah, iki sultan" tarixi romanıma verilən ilk xeyir-dua
idi...
İnşallah, gələn il
kitab halında çapa verməyə
hazırlaşdığım bu romanın bədii mətn
müəllifindən əlavə bir ideya müəllifi də
var ki, onun - böyük alim və böyük vətəndaşın
haqqını heç vaxt unutmaram...
Ədalət.-2014.-5 noyabr.-S.6.